1. Metoda, technika, narzędzia badawcze
Metoda - powtarzalny i względnie skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu badawczego. Technika- procedura zbierania danych. Narzędzie badawcze - pojęciowy konstrukt służący do realizacji danej techniki.
2. Źródła wiedzy
Tradycja, wiara, autorytet, doświadczenie, rozum (wiedza potoczna).
3+4. Różnice pomiędzy wiedzą potoczną i naukową co do pochodzenia prawidłowości, weryfikacji wiedzy, organizacji obserwacji, sposobu rozumienia i wyjaśniania oraz opisu wyników badań
Potoczna - sposoby wyjaśniania są intuicyjne (prawidłowości i wyjaśnienia pochodzą z intuicji, tendencja do samo potwierdzania przekonań). Opisywanie wyników badań subiektywne i tendencyjne. Naukowa - sposoby wyjaśniania krytyczno-empiryczne (pochodzą z dedukcyjnie zbudowanych teorii, bezpośrednia obserwacja lub eksperyment do ich weryfikacji, świadome powtarzalne badania, racjonalne wnioski z badań krytycznie porównywane z wnioskami z teorii).
5. Postulat wolności od wartościowania
Postulat wolności od wartościowania (typ idealny) - sformułowany przez M. Webera, inspirowane pozytywizmem zalecenie uwalniania socjologii od reprezentowanych przez badacza sądów wartościujących // Socjolog nie powinien wydawać sądów wartościujących dotyczących faktów empirycznych, jako naukowiec powinien odrzucać wszelkie ideologiczne i nienaukowe założenia badawcze, w badaniach powinien zachować moralną neutralność w stosunku do możliwości wykorzystania formułowanych przez niego wniosków. Powinien powstrzymać się od wszelkiej stronniczości i opowiadania się za partykularnymi wartościami.
6. Pojęcie i jego definicja, rodzaje definicji
Pojęcie - opisana za pomocą określonego słowa lub kilku słów treść wyobrażenia. Definicja jest określeniem konotacji (znaczenia) danej nazwy (pojęcia) nieznanej za pomocą nazw (pojęć) znanych. Definicje sprawozdawcze (analityczne) - określenie wszystkich istotnych elementów dotychczas stosowanego pojęcia – wymaga studiów literatury przedmiotu. Definicje projektujące – w jakimś stopniu arbitralne określenie znaczenia terminów, najczęściej dla celów praktycznych (badania, analizy). Definicje regulujące – uporządkowanie i uzupełnienie lub wybór znaczeń danego pojęcia.
7. Defidendum, defininiens, zakres, desygnaty
Definiendum – człon definiowany zdania. Definiens – określenie definiujące część definiowaną. Zakres - zbiór desygnatów. Desygnat - każda realna rzecz reprezentująca dany wyraz, pojęcie lub znak.
8. Błędy - ignotum per ignotum, idem per idem. Postulaty - adekwatności definicji, niesprzeczności
Błąd ignotum per ignotum (nieznanego przez nieznane) jest to błąd polegający na tym, że zarówno definiendum jak i definiens są wyrażeniami niezrozumiałymi (np.: „Dusza jest to pierwsza entelechia ciała”, „Bycie bytu jest to nicościowanie się nicości”). Błąd idem per idem - definicja zawierająca błąd to samo przez to samo, nazywana jest również definicją wyraźnie tautologiczną. Ma taki schemat: p jest to p (np.: „Okrąg jest to zbiór punktów oddalonych dokładnie o zadaną odległość od środka okręgu”).
9. Nauka
Aspekt przedmiotowy - to szczególnego rodzaju wiedza zobiektywizowana w postaci określonych wytworów (gł. metody i teorie). Aspekt podmiotowo-instytucjonalny – to szczególnego rodzaju działalność zbiorowa ludzi, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowana (gł. instytucje badawcze, edukacyjne, korporacyjne i role), wytwarzająca taką wiedzę.
10. Teoria socjologiczna wg P. Sztompki
Teorią socjologiczną jest wszelki zespół założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej, mający dostarczać wyjaśnienia dostępnej wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkować dalsze badania.
11. Podział teorii ze względu na zasięg i poziomy teorii wg Parsonsa i Shilsa
Systemy klasyfikacyjne ad hoc – arbitralne kategorie służące uporządkowaniu materiału empirycznego, nie wyprowadzone z ogólniejszej teorii porządku społecznego. Taksonomie – system kategorii skonstruowanych odpowiednio do obserwacji empirycznych w taki sposób, ze można opisać związki miedzy kategoriami. Struktury pojęciowe – kategorie deskrypcyjne są racjonalnie wbudowywane w szeroką strukturę formułowanych explicite twierdzeń (pozwalają wyjaśniać i przewidywać). Systemy teoretyczne – łącza taksonomie oraz struktury pojęciowe, dostarczając w sposób systematyczny opisów, wyjaśnień i predykcji. Składa się z twierdzeń powiązanych ze sobą w taki sposób, który umożliwia wyprowadzanie jednych twierdzeń z drugich (tworzą system dedukcyjny, u którego podstaw leżą twierdzenia zależne od rzeczywistości empirycznej).
12. Kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia
Kontekst odkrycia - odkrycie naukowe nie odbywa się zgodnie z zasadami logiki lecz rządzą nim procesy socjopsychiczne – teorie nie zostają odrzucone od razu po wykazaniu, że stoją w sprzeczności z obserwacjami, nowe paradygmaty najpierw są głoszone przez rewolucjonistów i spotykają się z oporem. Kontekst uzasadnienia (logika uzasadniania) - nauka posługuje się w uzasadnianiu logicznymi rozumowaniami (dedukcyjnymi lub indukcyjnymi).
13. Indukcjonizm i dedukcjonizm
Indukcjonizm – R. Carnap, G. H. Von Wright, G. M. Keynes - nie mogąc uzasadnić praw nauki w sposób pewny, możemy jednak w toku kolejnych badań uzasadniać je coraz lepiej. Dedukcjonizm (hipotetyzm) - K. R. Popper - prawa ogólne (twierdzenia uniwersalne) z natury mają hipotetyczny charakter, praw nie można uzasadniać, można je jedynie obalać. Prawa, które dziś uznajemy, to po prostu prawa nie obalone dotychczas.
14. Paradygmat
Jest to fundamentalny model czy układ odniesienia, którego używamy by uporządkować nasze obserwacje i rozumowanie. Inaczej mówiąc punkt widzenia, który wpływa na to jak postrzegamy rzeczywistość i jak ją tłumaczymy.
15. Poznawcze i pozapoznawcze funkcje nauki
Poznawcza - deskrypcja (opis), eksplanacja (wyjaśnianie), predykcja (przewidywanie – pewne lub prawdopodobne). Pozapoznawcze - praktyczna(techniczna), świadomościowa (społeczna).
16. Wyjaśnianie monologiczno-dedukcyjne
Uniwersalna lub historyczna generalizacja (jeśli przyczynowa to można przewidywać zdarzenia), ustalenie warunków w jakich generalizacje te są prawdziwe, zdarzenia, które ma zostać wyjaśnione, reguły logiki formalnej.
17. Prawidłowość
Prawidłowość statystyczna (O. Lange) powstaje wówczas gdy w procesie odbywającym się bądź w przyrodzie, bądź w społeczeństwie ludzkim we wszystkich przypadkach działa ten sam ogólny splot przyczyn (przyczyny główne) i kiedy, oprócz tego, w każdym indywidualnym przypadku działają jeszcze przyczyny dodatkowe (przyczyny uboczne), dla każdego z nich odmienne.
18. Kanony Milla, kanon jedynej różnicy
Kanon jedynej zgodności - jeżeli można zaobserwować Z w każdym przypadku, w którym występuje N, to można wnioskować iż między N i Z zachodzi związek przyczynowy, w którym N jest przyczyną a Z skutkiem. Kanon jedynej różnicy - jeżeli zjawisko Z nie występowało nigdzie tam, gdzie nie było N, to możemy wnioskować o istnieniu związku przyczynowego między N i Z, w którym N jest przyczyną a Z skutkiem.
19. Kanon jedynej zgodności
Służy do wyznaczenia warunku wystarczającego (A) do zajścia zdarzenia (Z). Powtarzamy badania w dwóch wariantach – wszystkie warunki poza A są inne w obu wariantach. Jeśli w obu przypadkach zachodzi Z, to A jest warunkiem wystarczającym do jego zajścia.
20. Badania nomotetyczne i idiograficzne
Badania idiograficzne - polegają na dogłębnej analizie funkcjonowania jednostki. Badania nomotetyczne - polegają na analizowaniu różnic w występowaniu kilku pojedynczych cech.
21. Naturalizm i antynaturalizm
Naturalizm uznaje, że wymiar świadomościowy jest zależny od „twardej rzeczywistości” natury i na niej nadbudowany.
Przedmiot nauk społecznych nie jest radykalnie różny od przedmiotu nauk przyrodniczych, więc ich metoda w istocie jest taka sama jak metoda nauk szczegółowych (Popper: metoda hipotetyczno-dedukcyjna). Antynaturalizm uznaje za przedmiot nauk społecznych tylko fakty kultury, tj. nie tyle część rzeczywistości ile jej szczególny wymiar. Przedmiot nauk społecznych jest inny niż nauk przyrodniczych stad stosują one inne metody (socjologia humanistyczna, socjologia rozumiejąca).
22. Naukowe przewidywanie wydarzeń
Przewidywalność ludzkiej wiedzy nie jest logicznie niemożliwa (nie można wykazać jej logicznej sprzeczności). Nie da się przewidzieć wynalezienia radykalnie nowego pojęcia, bo koniecznym elementem przewidywania jest sformułowanie właśnie tego pojęcia (koło Poppera) – nie znaczy to, że odkrycia są niewyjaśnialne (ale ex post). Nieprzewidywalność pewnych przyszłych własnych działań przez każdy podmiot z osobna (przy możliwości przewidywania działań innych podmiotów z wyjątkiem sytuacji przewidywania jak własne działania wpłyną na inne podmioty) prowadzi do powstania nieprzewidywalności w świecie społecznym, tj. – nie mogę przewidzieć moich przyszłych czynów , o ile są one zależne od decyzji, których jeszcze nie podjąłem – nadając moim przewidywaniom formę opisów charakteryzujących alternatywy definiujące daną decyzję (wszechwiedza wyklucza wszelkie decyzje). Natura życia społecznego jest wyrażona za pomocą teorii gier (gracze racjonalni i częściowo nieracjonalni). Partnerzy starają się uczynić nieprzewidywalnymi swoje przewidywania co do postępowania partnera - efekt utrudnionego przewidywania jest wzmacniany przez efekt niepełnej wiedzy (warunkiem powodzenia jest umiejętność skutecznego oszukiwania). W sytuacjach społecznych gramy w kilka „gier” jednocześnie. Nie wiemy z góry jakie są parametry gry (gracze, obszar, stawka itp.) – nie mamy z góry określonego zbioru czynników, który by ujmował całość danej sytuacji. Czasami występuje czysty zbieg okoliczności (nos Kleopatry). Nieprzewidywalność nie implikuje niewyjaśnialności, można ja pogodzić z silna wersja determinizmu – przykład inteligentnych, uczących się, kooperujących i rywalizujących komputerów .
23. Osobliwości nauk społecznych, wpływ rezultatów na rzeczywistość, wpływ czynności badawczych na rzeczywistość, konflikt systematyczności badań
Wpływ rezultatów badań na rzeczywistość, do której wnioski z badań mają się odnieść - rezultaty badań, albo oparte na nich przewidywania, gdy dostaną się do wiadomości środowiska którego dotyczą, stają się nowym elementem sytuacji społecznej (wszelka wiedza staje się elementem sytuacji społecznej). Fakt ten może podnieść lub obniżyć prawdopodobieństwo przewidywań (np. samo spełniające się proroctwo i samo rujnujące się proroctwo). Wskazówki inżynierii społecznej mogą tracić wartość, gdy dostaną się do wiadomości grupy mającej być jej przedmiotem. Podobnie z powtarzaniem badań w środowisku, które zna wyniki badań poprzednich.
Wpływ czynności badawczych na badaną rzeczywistość - kwestionariusz sugeruje ważność pewnych czynników, zwraca uwagę na aspekty rzeczywistości. Osoby odpowiadające zmieniają się pod wpływem doświadczenia sytuacji wywiadu – ograniczenie reprezentatywności. Inna sytuacja pojawia się w przypadku analizy materiałów z przeszłości – mogą być nie reprezentatywne wskutek przypadkowej selekcji, ale nie w skutek procesu badawczego.
Konflikt postulatu systematyczności badań i postulatu ubiegania się o wnioski ogólne - racjonalne przewidywanie przyszłych wydarzeń oraz dobór środków dla osiągnięcia takich lub innych skutków wymaga zarówno znajomości stanu rzeczy i pewnych praw ogólnych. Zadaniem socjologii empirycznej jest dostarczenie informacji o przedmiocie ewentualnych działań oraz zdobywanie kontrolowanych materiałów do uogólnień, które mają stanowić podstawę dla reguł socjotechniki (badania opinii publicznej i badania eksperymentalne lub quasi–eksperymentalne). Nauki społeczne muszą sięgnąć do materiałów o niesprawdzonej reprezentatywności, mniej lub więcej przypadkowych, jakimi posługiwała się socjologia tradycyjna. W badaniach nad przeszłością zazwyczaj niemożliwe jest wybieranie statystycznie reprezentatywnej próby. Trzeba zrezygnować albo z metod albo z szerokich uogólnień (co stanowi kolejną różnicę w stosunku do nauk przyrodniczych). Nie można przenosić wniosków z badań nad reprezentatywną próbą danej grupy na inne grupy (nieuprawnione uogólnienia).
24. Osobliwości nauk społecznych, wpływ rezultatów na rzeczywistość, wpływ czynności badawczych na rzeczywistość, konflikt standaryzacja subtelność problematyki, udział doświadczenia wewnętrznego w praktyce badawczej
Standaryzacja i wzorowanie się na naukach przyrodniczych służyć ma: reprezentatywności próby, na której przeprowadza się badania, normalizacji danych, tak aby nadawały się do opracowań statystycznych oraz maksymalnej depersonalizacji procesu badawczego.
Funkcje doświadczenia wewnętrznego w naukach społecznych - funkcja heurystyczna (użyteczność intuicji psychologicznej w stawianiu hipotez), funkcje interpretacyjne (dane w postaci wypowiedzi i reakcji interpretowane jako wskaźniki postaw, myśli, skłonności. Systematyzacja odpowiedzi na pytania otwarte), wyjaśnianie mechanizmów zależności (np. zależności wykrytych drogą indukcji, opartej na obserwacjach zachowania się ludzi albo ustalonych statystycznie na reprezentatywnych materiałach. Zależności przyczynowe bywają podane w postaci hipotez jako komentarze do stwierdzonej korelacji), uzasadnianie tez ogólnych (jawne lub niejawne odwołanie się do doświadczenia wewnętrznego, gdy materiał obserwacyjny nie jest dostateczny do przeprowadzenia weryfikacji odpowiadającej wymaganiom naukowym).
Tezy o przyczynowych zależnościach oparte na doświadczeniu wewnętrznym nadają się raczej do wyjaśniania wydarzeń minionych niż przewidywania. Racjonalne przewidywanie opiera się albo na tezach ogólnych, mających za sobą systematycznie przeprowadzone badania indukcyjne, albo na opracowaniu statystycznym reprezentatywnych materiałów, które pozwalają w przewidywaniach obliczać stopień prawdopodobieństwa.
25. Etapy procesu badawczego i rola teorii w nim
Konceptualizacja procesu badawczego (sformułowanie problemów szczegółowych, rozwinięcie problematyki badawczej w określonej perspektywie teoretycznej. Większość pojęć odnosi się do zmiennych), stawianie hipotez, plan badawczy (ustalenie ogólnego zarysu badania, rodzaj procedury badawczej – metod - np. badanie monograficzne, eksperymentalne, porównawcze, sondażowe. Dobór metod i narzędzi badawczych. Określenie zbiorowości próbnej, tj. obiektu lub obiektów, zwanych jednostkami obserwacji, np. rodziny, gospodarstwa, wsie, powiaty, organizacje, ruchy itp.), operacjonalizacja pojęć (nadawanie sensu empirycznego pojęciom, ustalanie wskaźników, przygotowanie narzędzi badawczych. Zwiad badawczy - analiza trafności wskaźników, korekta wskaźników i narzędzi), gromadzenie danych i pomiar - źródła istniejące: dane statystyczne, sprawozdania, protokoły, spisy, inne dokumenty. Źródła wytworzone: np. kodowanie i odkodowanie danych), analiza danych (klasyfikacja i „porządkowanie” danych, i/lub analiza statystyczna, interpretacja w świetle teorii tak aby udzielały odpowiedzi na pytania badawcze. Analiza statystyczna - analiza rozkładu, współzależności, istotności związków. Potwierdzenie, odrzucenie hipotez, sformułowanie twierdzeń), generalizacja (uogólnienie, tworzenie praw).
Teoria wpływa na każdy etap (jest punktem odniesienia dla niego), a jego efekty oddziaływają na teorię (z reguły pośrednio poprzez uogólnienia badawcze).
26. Konceptualizacja i operacjonalizacja, definicje pojęciowe i definicje operacyjne
Konceptualizacja - użycie określonych kategorii pojęciowych (terminów, pojęć) i zdefiniowanie ich. Operacjonalizacja - nadawanie sensu empirycznego pojęciom, ustalanie wskaźników, przygotowanie narzędzi badawczych oraz zwiad badawczy. Definicje pojęciowe – definicje opisujące pojęcia za pomocą innych pojęć. Definicje operacyjne – opisują zbiór procedur, które powinien przeprowadzić badacz w celu ustalenia przejawów zjawiska opisywanego przez dane pojęcie.
27. Wymiar – przykład zestawu wymiarów zmiennej
Wymiar to możliwy do wyszczególnienia aspekt pojęcia (np. współczucie w sferze uczuciowej i behawioralnej) – należy jasno określić, które wymiary są istotne dla naszych badań.
28. ...
januszernest