W 1587 roku na tron wybrano Zygmunta Wazę (wnuka Zygmunta Starego). W czasie jego rządów odzyskano Smoleńsk i Ziemię Siewiersko-Czernichowską oraz prowadzono wojnę ze Szwecją o sukcesję w tamtym kraju. Rządy Zygmunta przyniosły utratę większości Inflant. Kolejny władca również pochodził z dynastii Wazów, był to Władysław IV Waza, syn Zygmunta III. Pod koniec jego życia wybuchło największe powstanie kozackie w historii Polski. W 1648 rządy objął jego brat Jan II Kazimierz (ex-kardynał). W tym czasie utracono ostatecznie większość Inflant i zwierzchność nad Prusami Książęcymi. W 1667 podpisano traktat andruszowski, który oddał Rosji Smoleńsk i Kijów razem z lewobrzeżną częściąUkrainy.
Po abdykacji Jana Kazimierza pierwszy raz wybrano na tron Polaka, był nim syn Jeremiego Wiśniowieckiego, Michał Korybut Wiśniowiecki. W czasie jego nieudolnych rządów utracono na rzecz Turcji Podole. Kolejny władca to również Polak - Jan III Sobieski - jeden z najwybitniejszych władców. Za jego panowania prowadzono udane wojny z Turkami w tym wyzwolenieWiednia.
Zygmunt III Waza
Sprawował skuteczny mecenat artystyczny na dworze jego przebywali malarze, muzycy, złotnicy. Wzbogacił własnym sumptem kolekcję arrasów, przebudował zamki w Warszawie, Krakowie i Łobzowie.
Po pożarze zamku w r. 1595 król odnowił spalone skrzydło budowli w stylu wczesnobarokowym. Przeniesienie się dworu monarszego do Warszawy spowodowało powolne, lecz stałe pogarszanie się kondycji zamku. Monarchowie przebywali w Krakowie tylko okazjonalnie.
Zygmunt IV Waza
Władca roztaczał swój mecenat nad wieloma twórcami kultury i nauki tamtej epoki. Już w 1618, gdy Władysław był jeszcze królewiczem Galileuszprzysłał mu wynalezioną przez siebie lunetę. W 1633 nosił się z zamiarem zaproszenia na swój dwór światowej sławy prawnika Hugo Grocjusza, którego zaprosił też na zorganizowane przez siebie colloquium charitativum w Toruniu w 1645. Rzeźbiarzem królewskim był Clemente Molli, a malarzami Jego Królewskiej Mości Tomasz Dolabella, Peeter Danckers de Rij, Pieter Claesz. Soutman, Bartłomiej Strobel.
W czasie sejmu koronacyjnego ufundował kaplicę św. Władysława w kamedulskim kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na Bielanach w Krakowie, ozdobioną malowidłami Tomasso Dolabelli, przedstawiającymi świętego. Dokończył budowę kaplicy św. Kazimierza w katedrze wileńskiej. W latach 1643-1644 z jego inicjatywy wzniesiono na Placu Zamkowym w Warszawie kolumnę ku czci jego ojca Zygmunta III Wazy. Za czasów panowania Władysława skończono budowę pałacu podmiejskiego Villa Regia, gdzie władca gromadził swoje zbiory obrazów. Król ufundował też kaplicę z Domkiem Loretańskim w kościele na Pradze.
W 1634 wzniesiono ludwisarnię, w 1643 Arsenał w Warszawie. W 1648 Władysław wydał dekret nakazujący zastępowanie drewnianej zabudowy naKrakowskim Przedmieściu murowaną. W 1642 jego staraniem udekorowano komnaty Zamku Królewskiego w Warszawie malowidłami sławiącymi zwycięstwa oręża polskiego w ostatnich wojnach.
Na swym dworze utrzymywał kapelę kierowaną przez Marco Scacchiego i Bartłomieja Pękiela. Władysław doprowadził do wystawienia pierwszego nie tylko na ziemiach Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego spektaklu operowego; był to równocześnie początek tego gatunku po północnej stronie Alp. Przypuszczalnie w 1627 roku wystawiono dramma per musica do libretta nieznanego nam autora o św. Zygmuncie z muzyką Franceski Cacciny. Wiadomo natomiast, że przed 8 marca 1628 wystawiono Galateę z muzyką Sante Orlandi i tekstem Gabriela Chiabrery[15]. Opera warszawska czasów władysławowskich była pierwszą stale działającą sceną operową w Europie (stale działała w latach 1635-1648).
Władysław IV był ważnym animatorem polskiej kultury. Jeszcze za panowania swego ojca, Zygmunta III na jego życzenie wystawiono operę Galatea, nieznanych twórców. W czasie swego panowania wspierał powstający teatr w Polsce i oddał salę Zamku Królewskiego na pomieszczenie operowe. Z okazji Pokoju w Polanowie też wystawiono operę (Giuditta).
Kaplica Wazów na Wawelu
Bryła kaplicy oraz jej zewnętrzna forma jest kopią kaplicy Zygmuntowskiej. Budowlę, przykrytą kopułą z latarnią, podtrzymywaną na ośmiobocznym bębnie, ustawionym na kwadratowym rzucie, wymurowano z ciosów. Elewacja składa się z wysokiego cokołu, na którym znajdują się żłobkowane pilastry toskańskie. Na nich wspiera się belkowanie. Przestrzeń pomiędzy pilastrami podzielono na trzy kwatery, które wypełniają tablice w formie rąbu (kwatery górne i dolne) oraz uszatego prostokąta z wypisanymi dedykacjami (kwatery środkowe). W tym układzie wyjątek stanowi elewacja południowa, gdzie w górnej kwaterze środkowego pola między pilastrami widnieje kartusz z herbami Polski, Litwy, Szwecji i Gotlandii, okolony łańcuchem orderu Złotego Rona, zwieńczony koroną (typ corona clausa). Na cokolikach w górnych narożnikach stoją figury św. Zygmunta (narożnik południowo-zachodni) i św. Władysława (narożnik południowo-wschodni). W narożnikach tamburu znajdują się kanelowane pilastry jońskie. Pole pomiędzy nimi wypełniają koliste okna. W tej części architektonicznej dekoracja płaskorzeźbna przedstawiająca motywy główek anielskich, smoków oraz kwiatony i skrzyżowane tarcze. Kopułę pokrywa blacha miedziana. Na niej wznosi się ośmioboczna latarnia z pilastrami, a całość zamyka kopułka z krzyżem.
Do wnętrza kaplicy prowadzi, znajdujący się w południowej nawie bocznej, barokowy portal ujęty w kolumny korynckie, podpierające belkowanie i nasadę. Nad otworem wejściowym widnieje kartusz z godłem Polski i herbem Wazów, zwieńczony koroną, którą unoszą dwa anioły. Napis w kluczu archiwolty brzmi: Capella nova Regia Psalteristarum Immaculatee Conceptions B.V. Mariae. W odrzwiach umieszczono ażurowe kraty z brązu. Odlane zostały w Gdańsku przez Michała Weinholda w 1673 r. Półkolisty przyczółek podwoji ukazuje wplecione w liście akantu aniołki. Jeden z nich trzyma wpisany w trójkąt napis TRINITAS, oznaczający Trójce Świętą, natomiast drugi unosi koło z napisem AETERNITAS, co symbolizuje wieczność. Pomiędzy nimi, w kartuszu ujętym łańcuchem orderu Złotego Runa, znajdują się herby Polski, Litwy, Szwecji, Gotlandii i Wazów. Niżej na podtrzymywanej przez dwa aniołki karcie widnieje napis: IOANES CASIMIRUS D[ei] G[ratia] REX POL[oniae] MAG[nus] DUX LITH[uniae] RUS[siae] PRUS[siae] MAS[oviae] SAM[ogitiae] LIV[oniae] SMOL[ensciae], CZER[nichoviae] NEC NON SVEC[orum] GOTT[orum] VAND[alorum] Q[ue] HAEREDITARIUS REX (Jan Kazimierz, z Bożej łaski król Polski, wielki książę Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Inflancki, Smoleński, Czernihowski oraz dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów). Na wyższych kwaterach drzwi umieszczono na tle splotów liści akantu bawiące się aniołki. W lewym polu jeden z nich depcze insygnia, leżącą na poduszce, a jednocześnie puszcza bańki mydlane. Dwa kolejne unoszą banderolę z napisem MEMENTO MORI oraz palmę (symbol nieśmiertelności) i płonącą pochodnie (symbol wiecznego życia). W dolnym rogu prawej kwatery górnej mieści się czaszka, z której oczodołów pełzną węże. Na niej ustawiona jest klepsydra ze skrzydłami. Poniżej znajduje się otwarta księga z napisem: STATOTUM EST HOMINIBUS SEMEL MORI. W dolne pola wypełniają dwa szkielety, depczące atrybuty władzy, wplecione w liście akantu. Jeden z nich rozrywa koronę, a drugi unosi dwie czaszki. W połowie pól widnieje napis: OMINA AEQUAT. Po drugiej stronie krat, na poziomej belce, znajduje się splot liści akantu z napisem MICHAEL WEINHOLD GEDANENSIS FECIT GEDANI ANNO 1673. Ponadto wtympanonie umiejscowiony jest analogiczny herb z napisem ANNO DOMINI MDCLXXIII EPISCOPATU TRZEBNICIANO.
Wnętrze obiektu wyłożone jest marmurem dębnickim i kieleckim. Posadzkę wykonano również z marmuru. W narożach dolnej części ścian znajdują się jedno- i dwustronne pilastry jońskie, którymi podzielono także każdą ze ścian na pola. Obramione archiwoltami ściany tarczowe wypełniają stiukowe girlandy owocowe, umieszczone w środkowym występie, ujętym wolutami po bokach. W części dolnej, w środkowym polu ściany wschodniej wznosi się wczesnobarokowy drewniany ołtarz, którego mensę przykrywa marmurowe antepedium. W ołtarzu obraz Wniebowzięcie Matki Boskiej, a po jego bokach, w zamkniętych złoconą konchą niszach, nakrytych segmentowanym naczółkiem, stoją figury aniołów. W niszachczęści wschodnich przy ścianie północnej i południowej stoją natomiast drewniane posągi Męstwa i Roztropności – symbol cnoty idealnych władców. Przyozdobiono je wyrzeźbionymi w alabastrze draperiami z pękami owoców, główkami putt oraz ornamentem małżowinowo-chrząstkowym. Pozostałe pola ściany południowej i zachodniej zapełniono w dwóch sferach marmurowymi w ramach z brązu, epitafiami: Zygmunta III i Jana Alberta, Władysława IV i Karola Ferdynanda, Jana Kazimierza i Aleksandra Karola. W zachodnim polu ściany północnej znajduje się wejście, a nad nim tablica, poświęcona bpowi Janie Prandocie, na niej napis: OSSA VENERABILIS SERVI DEI IOANNIS PRANDOTHAE EPISCOPI CRACOVIENSIS. Wpendentywach umieszczono płaskorzeźby, przedstawiające czterech ewangelistów. W obramionym marmurowymi gz...
tranulcia