S. Brzozowski: Eseje i studia o literaturze. T.: 1 – 2. BN. Oprac. H. Markiewicz.
My młodzi – w tym eseju Brzozowski zarzuca poprzednikom przyziemność, obniżenie ideałów w życiu społecznym i indywidualnym. Apelem tym dowiódł, iż młodzi dążyli do prawdy i szczerości w życiu i w sztuce [kampania antysienkiewiczowska – Sienkiewicz kierował pod adresem młodych pisarzy zarzuty o „ruję i porubstwo”]; W tym manifeście autor nazywał „młodych” pokoleniem dążącym do prawdy i szczerości w życiu i sztuce oraz oskarżał poprzednią epokę o: przyziemność, obniżenie ideałów zarówno w życiu społecznym, jak i indywidualizm, lekceważenie głębszej problematyki egzystencjalnej, niechęć do podejmowania problemów naprawdę istotnych, maskowaną przez obłudną moralność;
Prócz tego dr Piekara mówiła na wykładzie o tym tekście: manifest ten odwołuje się do tekstu Przybyszewskiego Confiteor, Brzozowski stosuje tutaj liczbę mnogą: my, przez nas, o nas, był to manifest, który nie spełniał warunków manifestu, Brzozowski pisze jak literatura nie ma wyglądać.
Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze polskiej – według modernistów Sienkiewicz był niewrażliwy na aspekt metafizyczny świata. Propagował łatwy optymizm, lenistwo i ubóstwo duchowe. Na słowa Sienkiewicza o tym, że poezja młodych to „ruja i porubstwo” ostro odpowiedzieli wszyscy przedstawiciele modernizmu. Zarzucano Sienkiewiczowi, że nigdy nie rozumiał rzeczywistości - istoty procesów historycznych i przemian społecznych. Wolał zafałszowany obraz historii, płytką religijność i obłudę obyczajową. Brzozowski pisał też, że Sienkiewicz jest apologetą świata odchodzącego, kultury szlacheckiej, która od dawna jest anachronizmem i nijak nie przystaje do współczesności. Jest piewcą klasy nieprodukcyjnej, pozahistorycznej i pozaspołecznej, i usiłuje wmówić czytelnikom, że to jest właśnie ich duchowa ojczyzna. Dzięki Brzozowskiemu weszły do języka polskiego dwa epitety oceniające taki obraz świata: połaniecczyzna (Rodzina Połanieckich - powieść obycz. - społ. H. Sienkiewicza, w której dzieje tytułowej rodziny są powrotem do mitu "świętej ziemi". Stanisław Połaniecki - przedstawiciel warszawskiej inteligencji z ziemiańskim rodowodem, dorabia się majątku na handlu zbożem i odkupując posiadłość żony realizuje rodzinne marzenia powrotu na wieś. W drugiej części powieści nad wątkiem rodzinnym dominuje tragedia młodego pisarza Zawiłowskiego, który z powodu swej narzeczonej Linety Castelli przeżywa zawód miłosny i usiłuje popełnić samobójstwo. Współcześni autorowi czytelnicy dopatrywali się analogii między lit. historią tragedii uczuć a osobistymi przeżyciami autora i jego drugiej żony, co on sam dementował w listach do przyjaciół. W końcowej części utworu Sienkiewicz odnosi się ponownie do przedstawianego wizerunku ziemiańskiego życia rodziny Połanieckich oceniając, że "więcej miodu niż piołunu" w nim było, i dodaje dość znamienne słowa: "I ja tam byłem, miód i wino piłem", sygnalizując nimi prawa fikcji lit., która nie musi dokumentować rzeczywistości. Krytyka lit. [m.in. I. Matuszewski i S. Brzozowski] proponowała odczytywanie postaci Połanieckiego jako świadomej idealizacji modelu życia, stanowiącej rodzaj wzoru, taka interpretacja doczekała się nawet ironicznego określenia "połaniecczyzna", w całości fabuły trudno jednak znaleźć argumenty dla tezy o zamierzonej apologii przedstawionych dziejów.) i polska zdziecinniała.
Legenda Młodej Polski - Proces krytycznoliteracki, który na kartach swego dzieła wytacza pisarz Młodej Polsce, obejmuje zarazem wszelkie pokrewne formy świadomości kulturowej. Te bliższe i dalsze, niejednokrotnie zaskakująco przez Brzozowskiego kojarzone pokrewieństwa łączy najogólniej oderwanie od pracy, od sił, które realnie wytwarzają podstawy historycznego bytu. Krytyka Młodej Polski nie oznacza jednak akceptacji jej przeciwników ideowych. W skrajnie ostrej formie atakuje Brzozowski tradycję szlachecką i konserwatywną opozycję wobec modernizmu („Polska zdziecinniała"). Horyzont Młodej Polski ograniczony został słabością jej przeciwników. Podobnie jak szlachecki konserwatyzm opierał się na klasie historycznie przeżytej, tak społecznym podmiotem Młodej Polski była zagubiona po klęsce pozytywizmu i równie „bezdziejowa" inteligencja. Modernistyczna ucieczka od życia stanowiła szczególnie skrajną formę „świadomości romantycznej", wytwarzającej życie zastępcze na miejsce rzeczywistości. O ile jednak romantyzm Wielkiej Emigracji heroicznym wysiłkiem wytworzył w sobie utraconą rzeczywistość, o tyle Młoda Polska przemieniła się w maskaradę, z Golgoty uczyniła pasyjne widowisko, „polskie Oberammergau". Z własnej bezsiły utworzyła parawan, za którym ukryła swą konsumpcyjną w istocie postawę. Mimo tej oceny ogólnej u wielu twórców epoki (m.in. Żeromskiego, Kasprowicza, Przybyszewskiego, Staffa, Wyspiańskiego) Brzozowski dostrzegał rysy wielkości, wysoko ceniąc ich wysiłek przekraczania ograniczeń własnej formy. Inną, bliźniaczą, choć pozornie przeciwstawną formą świadomości wyalienowanej, były dla autora "Kultury i życia" wszelkie odmiany naturalistycznego scjentyzmu, racjonalizmu. W ten sposób "Legenda Młodej Polski" zawiera imponującą swym rozmachem, niezmiernie oryginalną i błyskotliwą fenomenologię różnorodnych form oderwanej od życia, „bezdziejowej" świadomości oraz ich sublimacji. Opozycją dla tak przedstawionego stanu kultury jest postulat kultury będącej świadomością pracy, związanej z jedyną klasą, reprezentującą uniwersalne wartości społeczne: proletariatem.
Fryderyk Nietzsche – ten artykuł mówi głównie o filozofii F. Nietzschego (nadczłowiek, sztuka). Jest to rozmowa kilku osób: Maksymiliana, Kazimierza, Eleonory, Gerhardta i Paola. Na zasadzie rozmowy uczestnicy wymieniają swoje poglądy na temat nowego filozofa. Jednak czują, że nie jest on zwykłym filozofem tylko kimś większym, co widać w słowach Kazimierza: Czy to wystarczy powiedzieć „filozof”?
Wstęp z BN:
I. Pisarstwo krytycznoliterackie Brzozowskiego:
· Bardzo trudno jest jednoznacznie przyporządkować utwory literackie Brzozowskiego do jednego gatunku literackiego; sam autor nazywa je „studiami”;
· Ze względu na tematykę utworów Brzozowskiego, można podzielić je na pisma mówiące o literaturze oraz o filozofii;
· Sam autor swoje wypowiedzi o literaturze nazywa krytyką;
· Chociaż nie mówi tego wprost, chce być „wychowawcą społeczeństwa”;
· Brzozowski chce swymi pismami zmienić literaturę i świadomość kulturalną, dlatego w jego pismach można doszukać się cech mowy żywej (powtórzenia, pytania retoryczne, trafne puenty; charakterystyczne są dla niego elipsy – trudno zrozumieć zdanie, gdyż pominięto sporą jego część); wiele w jego wypowiedziach aforyzmów i nakazów, np. Nie może być sztuki bez miłości ku sobie, nie może więc być sztuki prawej bez odpowiedzialności;
· Brzozowski bardzo cenił Nietzschego, często w swych utworach parafrazował jego słowa;
· Był znany z częstej polemiki z innymi krytykami, a jego narzędziem było pogardliwe szyderstwo (ośmiesza i demaskuje pewne postawy ideowe przez degradację ich pozornej wzniosłości i powagi); w późniejszych jego pismach szyderstwa jest coraz mniej – dominować zaczyna obiektywizm;
II. Założenia początkowe:
· U początków działalności krytycznej Brzozowski wyznawał indywidualizm bierności i bezradności: osobowość zatraciła swą wewnętrzną jedność; prawda jest niedostępna; treścią egzystencji jest cierpienie i rozpacz – w ten sposób odczytywał Brzozowski Nietzschego i Przybyszewskiego;
· Sztuka stanowiła dla Brzozowskiego „promienne państwo bezgranicznej swobody”; tłumaczył to odwołując się do czynników psychofizjologicznych: sztuka jest wyładowaniem i wyzwoleniem nadmiaru sił psychicznych; sztuka powinna wyrażać tylko te z naszych indywidualnych przeżyć, które są najwyższe i najcenniejsze;
· Ujmował najpierw ideał sztuki jako bezwzględnie szczerej i ekspresyjnej, a później (nie rezygnując z tej kategorii) dodał do niej i wysunął na pierwszy plan kategorię duchowego czynu wartościotwórczego i efektywnego;
· Krytyka ma być: organizatorką literatury współczesnej, a poprzez nią całego życia duchowego społeczeństwa (S. B.)
III. W imieniu młodych:
· Brzozowski otwarcie przeciwstawia się pogardliwym wypowiedzią Sienkiewicza o „młodej sztuce” i nazywa go „człowiekiem obcym wobec ideałów młodych”;
· O pozostałych pozytywistach (szczególnie o Świętochowskim) wypowiadał się Brzozowski bardzo dobrze (nie potrafił ścierpieć głównie Henryka Sienkiewicza)
· My młodzi – powściągliwie mówi o osiągnięciach młodego pokolenia, żądał on tu głównie swobody dla indywidualności; dopiero w późniejszych artykułach znajdziemy gloryfikację młodego pokolenia;
· Najbardziej z pisarzy mu współczesnych cenił Przybyszewskiego i Żeromskiego (napisał broszurę i artykuły o Żeromskim: O Stefanie Żeromskim), a także Reymonta; jednak najbliższy dla niego okazał się Wyspiański; twórczość Wyspiańskiego określił jako dzieło teatralne, a nie literackie;
· Brzozowski nie pochwalał nastrojowości i techniki symbolicznej;
· W poezji Leopolda Staffa, Miriama: poszukiwanie rozmaitych przygód intelektualnych, realizowanie w twórczości różnych postaw duchowych tylko na próbę, z wewnętrzną rezerwą;
· W artykule Filozofia romantyzmu polskiego – Brzozowski jedyny raz utożsamił się z mesjanizmem i filozofią narodową;
· Fryderyk Nietzsche – Nietzsche jest dla Brzozowskiego nowym typem filozofa nie tylko przez swą naukę, ale i przez sposób uprawiania filozofii, niepewny jeszcze swych sił i praw wyraża się stylem niepowtarzalnym, nasuwającym porównanie ze stylem Słowackiego;
IV. Od filozofii pracy do nowoczesnego narodowego realizmu:
· Krytyka Brzozowskiego rozwijała się pod znakiem filozofii pracy, przekształcając się w filozofię nowoczesnego narodowego realizmu. U początków tej ewolucji kategorią centralną była fizyczna, „mięśniowa” praca, później jest nim wszechstronna ekspansywność danego zespołu społecznego;
· Życie i kultura – w tym eseju autor mówi, że życie – są to działania wytwórcze i formy stosunków wytwórczych, z kolei kultura – procesy psychiczne jak i utrwalone ich rezultaty;
· Uważał, że dotychczasowa historia człowieka to tylko „przeddzieje”;
V. Literackie nadzieje i rozczarowania lat 1905 – 1909:
· Dwa rodzaje literatury Brzozowskiego: w pierwszym dominuje filozofia pracy i perspektywa ogólnoludzka, w drugim przekonanie, że „nie ma beznarodowej, międzynarodowej psychiki i beznarodowej, międzynarodowej literatury i sztuki”;
· Podobnie jak Sienkiewicza „beształ” Brzozowski też Stanisława Tarnowskiego;
· Cenił Brzozowski pozytywistów za: walkę z tradycjami sarmackimi, krzewienie szacunku dla pracy, nauki i techniki;
· Krytykuje inteligencję polską: inteligencja niezdolna jest dostrzec sensu historii, trwa w ślamazarności;
· Reymonta potraktował bardzo surowo i nazwał go przedstawicielem „mieszczańskiej dezorientacji”; krytykował Pałubę i Próchno (Berent nie posiada psychicznego dystansu wobec bohaterów);
· Wśród młodych pisarzy Brzozowski największe nadzieje upatruje w Gustawie Daniłowskim – miał nadzieję, że stworzy on wielką epopeję walczącego proletariatu;
· Brzozowski lirykę Kasprowicza uważa za wielki wkład polski do literatury ogólnoeuropejskiej; Staffa uznaje za jednego z najszlachetniejszych twórców Młodej Polski;
· Po wydaniu Legendy Brzozowski napisał jeszcze szkic pt. Róża i na tym poprzestał wypowiadanie się na temat literatury polskiej;
VI. Problematyka romantyzmu:
· Po zakończeniu Legendy Brzozowski zajął się problematyką romantycznej kultury europejskiej, czego wyrazem jest książka (wydana już pośmiertnie) Głosy wśród nocy;
· Brzozowski w pracach z ostatniego okresu swojego życia włączył Młodą Polskę w kilka kontekstów kulturowych: 1. Ogólnoeuropejską strukturę duchową nazwaną romantyzmem, 2. W podwójny związek, podobieństwa i odmienności, z polskim romantyzmem, 3. Skontrastował ją ze wzorcami literatury angielskiej i włoskiej;
· Romantyzmem, w sensie szerszym od historycznego, nazywał Brzozowski psychikę warstwy inteligenckiej, rozproszkowanej na poszczególne jednostki, nie uczestniczącej w pracy, więc oderwanej od konkretnego życia;
VII. Wobec literatur obcych:
· Dla Brzozowskiego wzorem pozytywnym w Legendzie są literatury zachodnie; nie uznawał jedynie literatury francuskiej – jako źródła wszystkich zanegowanych przez niego „izmów” XIX wieku;
· Bardzo wysoko ceni Brzozowski literaturę angielską, w Legendzie przede wszystkim za humor tej literatury;
· Równie mocno ceni Brzozowski literaturę włoską, której cechą naczelną miała być idea prawa (prawo – przeświadczenie o twórczości świadomej, swobodnej);
· Trzecim typem literatury była literatura rosyjska. Pisarze rosyjscy występują jako przykład „pisarzy dla narodu”;
VIII. Ostatnie poszukiwania:
· Pod koniec swojego życia Brzozowski (zmarł w wieku 33 lat), uważał, że krytyk winien otwarcie mówić z perspektywy własnego życia, ale musi posiadać też zdolność widzenia innych ludzi i ich twórczości, nie może też „zabijać” tej twórczości u innych;
IX. Spór o Brzozowskiego:
· Od samego początku swojej działalności zwrócił na siebie uwagę – był pilnie czytany i słuchany; pamfletami na Sienkiewicza i Miriama wywołał protesty i napaści, ale jednocześnie zdobywał coraz większy autorytet;
4
olcia1400