Socjologia stosunków miedzynarodowych
Zarys problematyki
Tadeusz Paleczny
Kraków 2001
Spis treści
Przedmowa .......................................................................................................... 4
Rozdział I. Czy istnieje socjologia stosunków międzynarodowych? ............... 8
I.1. Przedmiot socjologii stosunków międzynarodowych ....................................... 8
I.2. Socjologiczne kategorie analizy stosunków międzynarodowych ........................ 13
I.3. Rodzaje kontaktu kulturowego w stosunkach międzynarodowych ..................... 17
I.4. Mikro- i makro-socjologiczny wymiar analizy stosunków międzynarodowych ..... 25
I.5. Interdyscyplinarny charakter zagadnień stosunków międzynarodowych ......... 29
I.6. Metodologia badań stosunków międzynarodowych ............................................. 32
Rozdział II. Teoretyczne korzenie socjologii stosunków międzynarodowych ......... 40
II.1.Tradycja socjologiczna XIX i XX wieku - szkic rozwoju ................................ 40
II.1.1. Interakcjonizm i formalizm stosunków międzynarodowych w ujęciu
Georga Simmla ........... ............................................................................. ..... 45
II.1.2. Złożony system dynamiki relacji międzynarodowych w koncepcji Maxa Webera.. 46
II.1.3. Ewolucjonizm i perspektywa „ walki ras” Ludwika Gumplowicza ............... 50
II.1.4. Teoria stosunków demokratycznych i „dominacji elit” Karla Mannheima ......... 52
II.1.5. Stosunki międzynarodowe w ujęciu kulturowym Floriana Znanieckiego ........ 55
II.1.6. Wizja „szoku przyszłości” i rozwoju struktur pluralistycznych Alvina Tofflera .. 62
II.1.7.Ogólna teoria stosunków międzygrupowych: propozycja teoretyczna
Stanisława Ossowskiego ............................................................................... 66
II.1.8.Rola narodów i nacjonalizmów w relacjach międzynarodowych w ujęciu
Ernsta Gellnera ......................................................................................... 70
II.1.9. Koncepcja „zderzenia cywilizacji” Samuela Huntingtona ................................ 77
II.2. Główne teorie socjologii stosunków międzynarodowych ................................. 80
II.3. Polityczno-oświeceniowy i kulturowo-romantyczny modele integracji społecznej 85
Rozdział III. Socjologiczne teorie narodu i stosunków etnicznych .................. 88
III.1. Socjologiczne i antropologiczne podejście do narodu .............................. 88
III.2. Różnorodność zbiorowości narodowych i etnicznych ................................... 111
III.2.1. Grupy etniczne ........................................................................................ 112
III.2.2. Mniejszości narodowe i etniczne ................................................................. 117
III.3. Procesy narodowo oraz państwowo-twórcze ..................................................... 119
Rozdział IV. Stosunki władzy i panowania. Rola państwa w kształtowaniu ...... 125
relacji międzynarodowych
IV.1. Typy panowania ............................................................................................ 125
IV.2. Państwa w stosunkach międzynarodowych .................................................... . 131
IV.2.1. Typy i ustroje państw ................................................................................ 136
IV.2.2. Państwa republikańskie i federacyjne ............................................................ 139
IV.2.3. Funkcje państwa w kształtowaniu relacji międzynarodowych .................... 141
Rozdział V. Cywilizacja, religia, kultura ........................................................... 144
V.1.Od ładu wspólnoty do porządku zrzeszenia .................................................... 144
V.2. Kultury i cywilizacje we współczesnym systemie stosunków międzynarodowych 149
V.3. „Zderzenia cywilizacji” .................................................................................. 152
Rozdział VI: Procesy kształtowania stosunków międzynarodowych ................... 157
VI.1. Wymiar globalizacji/lokalności ....................................................................... 157
VI.2. Asymilacja/odrębność ...................................................................................... 159
VI.3. Homogenizacja/heterogenizacja kulturowa ................................................... 164
VI.4. Procesy unifikacji i uniwersalizacji .................................................................... 165
VI.5. Dominacja i podporządkowanie ...................................................................... 167
VI.6. Geneza i mechanizmy powstawania stosunków międzynarodowych ................ 174
VII. Typy struktur międzynarodowych ................................................................ 178
VII.1.Pluralizm i wielokulturowość versus monoetniczność ..................................... 178
VII.2. Struktury dychotomiczne i gradacyjne .............................................................. 185
VII.3. Centrum/peryferie ............................................................................................ 188
VII.4. Struktury państw narodowych i wielonarodowych ..................................... 191
Rozdział VIII. Rola ideologii w stosunkach międzynarodowych ..................... 195
VIII.1. Kolektywizm i indywidualizm ....................................................................... 195
VIII.2. Realizm i normatywizm ................................................................................. 198
VIII.3. Konserwatyzm i liberalizm ................................................................................ 201
VIII.4. Tradycjonalizm i fundamentalizm: reglamentacja
w stosunkach międzynarodowych ............................................................................ 206
VIII.5. Anarchizm: Od antypaństwowego indywidualizmu po grupowy terroryzm ...... 209
VIII.6. Nacjonalizm jako źródło zakłóceń międzynarodowego porządku ....................... 211
VIII.7. Demokracja i autorytaryzm .............................................................................. 214
Rozdział IX. Podstawowe podziały i dychotomie międzynarodowe w
perspektywie socjologicznej ................................................................................. 221
IX.1. Antynomia:kapitalizm i socjalizm .................................................................. 221
IX.2. Wschód i Zachód: Strefy podziałów politycznych i ekonomicznych .................. 225
IX.3. Bogata Północ oraz „zacofane” Południe .......................................................... 229
Rozdział X. Światowy system stosunków międzynarodowych ................................. 234
X.1. Relacje nieformalne ............................................................................................ 234
X.2. Instrumenty polityki międzynarodowej ............................................................... 247
X.3. Organizacje międzynarodowe ............................................................................ 252
Zakończenie ............................................................................................................... 259
Literatura .................................................................................................................... 262
Indeks rzeczowo-problemowy ............................................................................... 269
Indeks nazwisk ........................................................................................................ 274
Przedmowa
Nie istnieje w Polsce praca, która mogłaby spełnić rolę podstawowego kompendium wiedzy w dziedzinie socjologii stosunków międzynarodowych. Jedyny podręcznik socjologii stosunków międzynarodowych, jaki ukazał się w języku angielskim, napisał francuski socjolog Marcel Merle (Merle 1987). Studenci pragnący zgłębiać socjologiczną wiedzę w zakresie stosunków międzynarodowych, zmuszeni są do sięgania do oryginalnych prac wielu teoretyków. Sytuacja taka stanowi rezultat kilku ważnych, aczkolwiek trudnych do przezwyciężenia przyczyn.
Trudność pierwsza sprowadza się do problemu, do kogo taki podręcznik jest bądź lub winien być adresowany. Czy do studentów socjologii czy też innych kierunków? W zasadzie chyba niemożliwe jest napisanie zadawalającego wszystkich socjologów podręcznika socjologii stosunków międzynarodowych. Oznaczałoby to bowiem w praktyce streszczenie wielu mniej lub bardziej ogólnych koncepcji socjologicznych, lokujących się w różnych systemach teoretycznych. Rozległość problematyki sprawia zarazem, iż byłaby to praca po trosze z dziedziny socjologii ogólnej, historii socjologii, socjologii kultury i narodu oraz stosunków etnicznych, socjologii stosunków politycznych, socjologii religii i paru co najmniej innych dyscyplin szczegółowych.
Paradoksalnie, łatwiejsze wydaje się napisanie w miarę systematycznego wykładu autorskiego dla studentów nie studiujących socjologii, zwłaszcza zaś kierunków takich jak: amerykanistyka, stosunki międzynarodowe, marketing i zarządzanie, handel zagraniczny, europeistyka, latynoamerykanistyka czy kulturoznawstwo. Z natury rzeczy bowiem studia na wymienionych kierunkach cechuje podejście interdyscyplinarne, nie zawężające się do granic jednej dyscypliny. W tym jednak przypadku autora takiej pracy stale dręczyć będzie jedna główna troska: W jaki sposób pisać o socjologii dla nie-socjologów? W dodatku na zaawansowany temat, wymagający znajomości podstawowych pojęć i definicji analitycznych kategorii socjologicznych?
Najbardziej logiczne wydaje się zatem przyjęcie pewnej problemowo-przedmiotowej systematyki, opierającej się nie tyle na przeglądzie istniejących teorii, lecz omówieniu głównych zagadnień i modeli stosunków międzynarodowych oraz stosowanych w opisie i wyjaśnieniu kategorii analitycznych. Takie podejście do konstrukcji książki, która nie pretenduje wszakże do roli podręcznika, pozwala na dokonywanie przeglądu istniejących w socjologii klasycznych koncepcji zarówno z dalszej jak i bliższej przeszłości, w oparciu o podstawowe kryterium selekcji, jakim jest ich aktualność oraz teoretyczna ważność.
Drugi zespół trudności wiąże się z przyjęciem jakiejś dominującej, aczkolwiek systematycznie przestrzeganej zasady selektywności. Socjologia stosunków międzynarodowych jest bowiem bardzo rozległym obszarem przedmiotowym i problemowym; może obejmować zarówno problematykę narodu, mniejszości narodowych i zbiorowości etnicznych, zagadnienia państwa i polityki, religii, kościołów i instytucji gospodarczych, języka, kultury czy rasy. Tę trudność można łatwo przezwyciężyć, redukując przedmiot socjologii stosunków międzynarodowych poprzez przyjęcie dowolnego przymiotnika, np. socjologia międzynarodowych stosunków politycznych, gospodarczych, kulturowych. Takie zawężenie pola zainteresowań integralnej bądź co bądź i jednej dyscypliny, prowadziłoby do wyrwania z kontekstu przedmiotowego części zjawisk, nierozerwalnie wiążących się z podstawową sferą kształtowania się systemu stosunków międzynarodowych. System ten obejmuje zaś nie tylko - choć niewątpliwie wciąż przede wszystkim - relacje międzypaństwowe, ale także sieć stosunków pomiędzy pojedynczymi ludźmi, grupami rodzinnymi, towarzysko-sąsiedzkimi, celowymi, przedsiębiorstwami gospodarczymi, finansowymi i handlowymi (włączając w to także wielkie korporacje międzynarodowe), zbiorowościami narodowymi (w tym grupami etnicznymi o imigracyjnym rodowodzie i mniejszościami narodowymi), grupami wyznaniowymi, kościołami, cywilizacjami czy na koniec systemami ideologicznymi. Dlatego stosunki międzynarodowe w ujęciu socjologicznym - w odróżnieniu od ujęć politologicznych, ekonomicznych czy też kulturowych - obejmują w szerokim, inkluzywnym ujęciu wszelkie możliwe relacje pomiędzy ludźmi i grupami tworzącymi w globalnym, światowym ujęciu obraz społecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturalnych (głównie religijnych i językowych) systemów zróżnicowań i podziałów na różne porządki strukturalizacji: rasowej, etniczno-narodowej, wyznaniowej, państwowo-politycznej czy językowej.
Do tak zarysowanego ogólnie szerokiego społecznego kontekstu stosunków międzynarodowych konieczne jest również przyjęcie w miarę precyzyjnej zasady porządkującej.
Trzeci zespół trudności wiąże się z brakiem jakiejkolwiek spójnej teorii socjologicznej w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Przedmiot ten zdominowany jest w zasadzie przez podejścia wywodzące się z socjologii stosunków politycznych, chociaż coraz większe pole zdobywają sobie podejścia kulturowo-antropologiczne, uwzględniające oprócz funkcji państwa, także rolę narodu, religii bądź cywilizacji w kształtowaniu wielu systemów relacji we współczesnym świecie. Rysuje się zatem jednoznaczna potrzeba podjęcia pionierskiego niemal ryzyka dokonania własnej, autorskiej selekcji problematyki, umożliwiającej napisanie pierwszej, wstępnej wersji podręcznika z szeroko rozumianej socjologii stosunków międzynarodowych.
Podejmuję się tego zadania ze świadomością, że moja propozycja daleka będzie od pełnej oferty teoretycznej i metodologicznej, jaką może właściwie stworzyć chyba jedynie cały zespół wyspecjalizowanych w różnych obszarach zagadnień socjologów. Bardziej traktuję tę książkę jako skrypt dla słuchaczy moich wykładów z socjologii stosunków międzynarodowych, niż jako obowiązkowy podręcznik dla studentów kierunków humanistycznych innych uczelni.
Książkę tę napisałem właściwie pod wpływem wielkiej dydaktycznej potrzeby, jaka zrodziła się wśród słuchaczy moich wykładów w Krakowskiej Szkole Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego jak również na macierzystej uczelni; Uniwersytecie Jagiellońskim.
Pisałem tę książkę równolegle z wykładami wygłaszanymi dla studentów obu wyższych szkół, na które uczęszczały bardzo liczne grupy studentów reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Z konieczności więc zmuszony zostałem do przyjęcia bardziej interdyscyplinarnej perspektywy, niż wymagałoby tego audytorium złożone z samych studentów socjologii. Zdaję sobie zatem sprawę z faktu, iż nie jest możliwe stworzenie pełnego kursu socjologii stosunków międzynarodowych. Jest to jedynie moja autorska propozycja, oparta na selekcji koncepcji, kategorii analitycznych i ich interpretacji, dokonana z punktu widzenia potrzeb dydaktycznych, a nie teoretyczno-metodologicznych.
Socjologiczny obraz stosunków międzynarodowych „wkomponowany” jest obecnie w obręb coraz bardziej samodzielnej i złożonej dyscypliny, jaką staje się „teoria stosunków międzynarodowych”. Wielka ilość prac i książek publikowanych w Polsce w ostatnich latach na ten temat wskazuje na bardzo dynamiczny i żywiołowy rozwój tej dyscypliny. Pisząc własną wersję socjologii stosunków międzynarodowych starałem się przestrzegać jednego generalnego założenia; dbania o to, by nie „przepisywać” i nie powtarzać istniejących w tej dziedzinie sądów i schematów opisu i wyjaśniania. Stąd bierze się także mała w zasadzie ilość przypisów i odsyłaczy do licznych prac politologicznych, wydanych zwłaszcza w języku polskim.
Winien jestem zarazem wyrazić wdzięczność moim studentom, którzy wywierając na mnie presję, nakłonili mnie do podjęcia trudu napisania tej książki. Bez ich zachęty, nacisku i wyraźnie formułowanych żądań, nie podjąłbym się z całą pewnością ryzyka wkraczania na słabo usystematyzowany oraz opisany w socjologii współczesnej grunt.
Rozdział I. Czy istnieje socjologia stosunków międzynarodowych?
I.1. Przedmiot socjologii stosunków międzynarodowych
Socjologia jest nauką stosunkowo młodą, jedną z najmłodszych wyodrębnionych w pozytywistycznym schemacie nauk eksplanacyjnych i ogólnych, czyli mających nie tylko opisywać, ale także generalizować i tworzyć schematy wyjaśnienia teoretycznego. Można uznać, iż socjologia liczy sobie niewiele więcej niż sto lat. Wyodrębniła się z filozofii pod koniec XIX w., podobnie jak psychologia, antropologia kulturowa, pedagogika czy ekonomia nie z powodu wyłonienia się jakiejś odrębnej sfery rzeczywistości społecznej, lecz na skutek rosnącej specjalizacji i różnicowania się perspektyw teoretycznych oraz metodologicznych w opisie i wyjaśnianiu tych samych kategorii zjawisk.
Początki socjologii datują się od prac humanistów takich jakich Émil Durkheim (1858-1917), Max Weber (1864-1920) czy George Simmel (1858-1918), przy czym jej podwaliny tworzyli już oświeceniowi filozofowie francuscy i angielscy; Charles Louis de Secondat Montesquieu (1689-1755) Jean Jacques Rousseau (1712-1778), David Hume (1711-1776), pozytywiści francuscy i angielscy August Comte (1798-1857), Herbert Spencer (1820-1903), John Stuart Mill (1806-1873) jak i romantycy niemieccy, zwłaszcza Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). Niemniej socjologia wyodrębniła się wyraziście jako samodzielna dyscyplina naukowa dopiero w ostatniej dekadzie XIX stulecia, natomiast jako dyscyplina akademicka, uniwersytecka, zaistniała na początku XX wieku. Pierwszy Instytut Socjologii w Polsce, założony przez Floriana Znanieckiego (1882-1958), powstał w Poznaniu w 1921 roku. (Szacki 1983:731)
Socjologia stosunków międzynarodowych posiada zaś jako dyscyplina szczegółowa, wyodrębniona z socjologii ogólnej a następnie socjologii stosunków politycznych i socjologii kultury, o wiele krótszy rodowód. Zaistniała dopiero po II wojnie światowej. Przyjąć można, iż bezpośrednim powodem jej wyodrębnienia była z jednej strony słabość istniejących doktryn i ideologii politycznych oraz naukowych podejść do ich analizy, z drugiej zaś rosnąca podmiotowość i złożoność elementów składowych stosunków międzynarodowych. Oprócz instytucji państwowych coraz większą rolę zaczęły odgrywać inne zbiorowości i grupy; zwłaszcza etniczne o imigracyjnym rodowodzie, mniejszości narodowe, grupy wyznaniowe. Podmiotem i aktywnym uczestnikiem kształtowania relacji międzynarodowych stały się nie tylko grupy społeczne, ale także i ruchy, organizacje, przedsiębiorstwa, systemy ideologiczne rozpowszechniane przez mass media wśród coraz większej liczby odbiorców.
Niemniej socjologia stosunków międzynarodowych zrodziła się pierwotnie jako dyscyplina w miarę jednorodna i wywodząca się z socjologii państwa i stosunków politycznych. Dzisiaj, po kilkudziesięciu latach samodzielnego istnienia tej subdyscypliny, panuje powszechna już zgoda co do tego, iż jej przedmiot i problematyka nie ograniczają się już jedynie do zjawisk związanych z istnieniem instytucji państwowych. (Huntigton 1998, Merle 1997).
Co jest zatem przedmiotem socjologii stosunków międzynarodowych, jeżeli nie ogranicza się on do zjawisk związanych z istnieniem i funkcjonowaniem państwa, zwłaszcza jego wyspecjalizowanych segmentów, odpowiedzialnych za kształtowanie polityki zagranicznej?
Najogólniej rzecz ujmując, istnieją trzy podejścia do określenia przedmiotu stosunków międzynarodowych. (Wiatr 1978, Stosunki Międzynarodowe 2000, Współczesne stosunki międzynarodowe 1997).
1. Podmiotowe. W ujęciu podmiotowym wyodrębnia się składniki i elementy relacji międzynarodowych, biorące aktywny udział w kształtowaniu stosunków z innymi podmiotami tych stosunków. Najważniejszymi składnikami stosunków międzynarodowych są państwa i organizacje międzynarodowe o charakterze międzyrządowym (państwowym). Do aktywnych uczestników „ międzynarodowej gry politycznej” we współczesnym świecie należy zaliczyć jednak także pojedynczych ludzi (niekoniecznie głowy państw), małe grupy społeczne (np. lokalne skupiska etniczne, rasowe czy subkulturowe), narody i inne zbiorowości narodowe (np. mniejszości narodowe), grupy wyznaniowe i tworzone przez nie instytucje kościelne, cywilizacje i ich agendy. Jest to najstarsze i najbardziej rozwinięte w socjologii podejście, bazujące na analizie w miarę jednorodnych zjawisk np. ze sfery narodu - w socjologii kultury, narodu i stosunków interetnicznych, państwa - w dyscyplinie socjologii stosunków politycznych czy religii - w religioznawstwie i socjologii religii.
2. Problemowe. Najważniejszym przedmiotem analizy staje się w tych ujęciach nie rola państwa czy narodu w kształtowaniu wzajemnych relacji, lecz np. rola konfliktu, dominacji militarnej, ekonomicznej czy finansowej nad uczestnikami sieci stosunków. W tych ujęciach kładzie się nacisk na systematyzację problemową, przykładowo na rolę czynników geograficzno-przyrodniczych (geopolitycznych), ekologicznych, gospodarczych, militarnych czy kulturowych w wyznaczaniu pozycji i znaczenia podmiotów w schematach relacji międzynarodowych. Są to z zasady podejścia krytyczne, które kładą nacisk na asymetrie, dysproporcje i nieregularności w dziedzinie stosunków międzynarodowych. W ujęciach takich poszukuje się genezy i przyczyn utrzymujących się napięć w stosunkach międzynarodowych, wyodrębnia się czynniki, które prowadzą do destabilizacji i zakłóceń w relacjach międzynarodowych. Charakterystyczne, krytyczne socjologiczne ujęcia w tym obszarze (Gellner 1991, Toffler 1986, Mannheim 1974, Huntington 1998) koncentrują się na poszukiwaniu przyczyn jak również analizie skutków najważniejszych problemów współczesnych stosunków wewnątrzpaństwowych jak i międzynarodowych, międzypaństwowych i międzycywilizacyjnych.
3. Strukturalne. Ujęcia te w największym stopniu pragną ukazać złożone sieci relacji, odkryć mechanizmy ich tworzenia i funkcjonowania, opisać oraz wyjaśnić reguły tworzenia się modeli stosunków pluralistycznych bądź opartych na dominacji i podporządkowaniu. Niekwestionowanym prekursorem tego typu podejść jest Geo...
Akademia_Krakowska