KORNEL UJEJSKI
WYBÓR POEZJI I PROZY
Opracowała Krystyna Poklewska.
Kornel Ujejski – poeta romantyczny.
1. biografia romantyka.
Poeta II generacji romantyków, urodzony w 1823. pierwsze utwory ukazały się drukiem 1844.
Człowiek ukształtowany przez dojrzałą kulturę romantyczną, czerpał z wcześniejszych dokonań epoki. Oczytany w wielkich romantykach. Naznaczonoy piętnem wtórności, ale też szukał nowych dróg. Z faktu drugopokoleniowości wynikało świadome wychodzenie przez dyskusję i kontynuację, z ram wyznaczonych przz wielkich poprzedników.
Legenda dzieciństwa.
Urodzony w Beremianach. Z dzieciństwa wspomnienia o rozbitkach z korpusu Dwernickiego, żołnierzach z wojny 1831 biwakujących w okolicy. Zrodziły one dwa pierwsze poemaciki patriotyczne. Podróży z ojcem przez Podole i Małopolskę zrodziła ‘Podróż przerwaną”; narodowa ‘pobożna pielgrzymka’. W dzieciństwie samotny, szukający odosobnienia, świadomie kreujący się na romantyka. Zafascynowany Kordianem i Konradem Wallenrodem – poemat znał na pamięć. Nauka w Buchaczu i Lwowie. Nienawidził szkolnej dyscypliny. Pozostał dyletantem – samoukiem.
Narodziny poety.
Wkracza w życie pokolenie polaków: spiskowców i twórców, przygotowujących się na nowe zbrojne powstanie narodowe. Zaczyna się rozwijać jawne życie literackie. Jednocześnie Ujejski zaczynał publikować jawnie i w podziemiu. Opieka Leszka Dunina – Borkowskiego. „dziennik mód paryskich” – Borkowski sformułował program nonkonformizmu, antylojalizmu, romantyczna negacja istniejącego stanu politycznego. , zadania pozytywne w realizowaniu demokratycznych przemian, zwiększania potencjału kulturalnego społeczeństwa.
W tym piśmie Ujejski drukował pierwsze wiersze „On i ja” i inne. Od razu okrzyknięty poetą. Przyjaźń z Karolem Szajnochą i Janem dobrzańskim.
W wierszu „Gąśl Jeremiasza” przybrał po raz pierwszy kostium prorocki, rezygnując w wypowiadania w poezji osobistego ja na rzecz ja poety-reprezentanta narodu, opiewającego jego cierpienia, karcącego w razie potrzebny, pośredniczącego między nim a Bogiem, objawiającego przyczyny bożych docisków i zanoszącego modły o ich zaprzestanie.
Maraton – dzieło tyrtejskiego poety wzywającego do zwycięskiej walki z wrogiem.
Ślady o konspiracyjnym przedwiośniu odnajdujemy w wierszach z 1842/43 „Mój drugi chrzest” i „pieśń o ziarnie’. Ta druga to hymn na cześć przygotowującej powstanie emisarki wśród ludum prowadzącej ku niepodległej Polsce. Z uczestniczenia w zakończonym klęską (udaremnionym przez chłopską rabację) zrywie powstańczym powstał zrąb „Skarg Jeremiego”.
Pielgrzymka.
1847 Ujejski znalazł się w Paryżu, po drodze zwiedzając historyczne miejsca. Stamtąd udał się nad Atlantyk.
Paryskie rekolekcje.
Ujejski pokochał Paryż. Tu wyszły drukiem „skargi Jeremiego’. Ale nie znalazł tu aprobaty dla swego utworu u wielkich ojców polskiej romantyki.
W marcu 1848 podpisał organizowaną przez słowackiego konfederację przedwstępną, żądającą od cesarza swobód autonomicznych dla Galicji.
Przeżył w Paryżu rewolucję lutową 1848. brał w niej udział.
Ponad czasem politycznych doświadczeń.
Powrót do Lwowa w połowie 1848. nie angażował się politycznie, wystąpił publicznie tylko raz, w auli uniwersyteckiej z wykładem o miłości ojczyzny. Przygotował dwa tomiki wierszy „kwiaty bez woni”, „zwiędłe liście”.
Precyzacja programu literackiego: zadaniem poety jest tworzenie wizji przyszłości, odkrywanie kart historii zapisanej przez Boga; mesjanistyczny program przyszłości Polski. Wbrew klęsce artyleryjskiego bombardowania Lwowa pisał wiersz „Krzyż a miecz!”.
Uznawał się za spadkobiercę wielkich romantyków, zwł. Słowackiego.
Czarnolas romantycznego poety.
Małżeństwo z Henryką Komorowską. Dzierżawa Pawłowa i Podlipców. Sojusz z przyrodą i ludem, spokój wiejskiego życia. Np. wiersz „Ojcowski psalm” – po urodzeniu pierworodnego syna. Realizowanie tradycyjnej ziemiańskiej sielanki.
Syna nazwał Kordian.
Jeremi wśród przedburzowców.
Ostatnie pokolenie romantyków wzywało Ujejskiego do przerwania milczenia. Nawiązał z nimi listowne kontakty, bliższą przyjaźń z Adamem Pajgertem, do którego napisał wiersz „do młodego poety Adama p.”, będący wykładem zmodernizowanego programu poetyckiego Jeremiego, ograniczenia poezjomania na rzecz czytelności i dostępności wiersza, który swą rolę budowania ojczyzny ducha ma spełniać wobec czytelników najprostszych. Przyjaźń także z Mieczysławem Romanowskim. Jemu dał dewize, romantyczną definicję poezji „Poezja jest jasnowidzeniem ideału zagubionego na ziemi i bolesnym pragnieniem doścignienia go”.
1857 porzucił dom i rodzinę, wraz z Kordianem przeniósł się do Medyki, siedziby mecenasa kultury Mieczysława Pawlikowskiego. Marzył o podroży do Ziemi świętej.
Obfita twórczość poetycka „Listy spode Lwowa” 1860; udział w tworzeniu „dziennika literackiego”.
Rezygnacja z wiersza na rzecz prozy. Listy spode Lwowa wypowiadały walkę bierności w imię aktywności, oportunizmowi – w imię nonkonformizmu, lojalizmowi – w imię buntu.
Ujejski a Pol.
Listy spode Lwowa to ostatni wielki manifest romantyczny. Oskarżenie romantyzmu skarlałego i oswojonego, którego ucieleśnieniem miał być Wincenty Pol, którego nawet oskarżał o współpracę z zaborcą w licznych polemikach na łamach czasopism i wystąpieniach. Próba wstrząśnięcia sumieniem narodu, skłonnego do uznania niewoli za stan normalny.
Próba czynu.
1860 ruszył Ujejski do Jass w Mołdawii. Chciał słowo wprowadzić w czyn. Czyn nie zrodził się, rewolucji nie było, powstał tylko patetyczny, patriotyczny i optymistyczny wiersza „Marsz polski”.
W Zubrzy i we Lwowie
Zubrza od 1858 stanowiła dom dla rodziny i źródło utrzymania. Tu pełnił Ujejski misję oświatową i narodową wobec ludu. taka ‘praca u postaw’. Realizacja marzenia o przyszłym demokratycznym narodzie. Długo na wsi nie wytrzymał, w 1863 podjął pracę konspiracyjną we Lwowie; ze Lwowem wiązała go miłość jego życia Leonia Wildowa.
Pani Jasna.
Młodsza od poety o 10 lat, jako 18 lat wyszła za mąż za Karola Wilda. Muza i siostra duchowa Ujejskiego. Przyczyna rozpadu małżeństwa poety 1969.
Zdolna pianistka. Wsłuchany w jej grę tworzył „Poemata Szopena” („tłumaczenia Szopena”). Delikatne i subtelne erotyki. Romans zakończyła śmierć Leonii w 1878.
Czerwony Jeremi.
1863 wszedł w skład Czerwonego Komitetu Bratniej Pomocy, skierowanego przeciwko białym. Współautor 9 numerów pisma-ulotki oskarżającego biały komitet o nieposłuszeństwo względem rozkazów Rządu narodowego.
Wobec mrówczej pracy.
W rzeczywistości autonomii Galicyjskiej Ujejski przekonany o obowiązku posłannictwa wieszczego i kapłańskiego wygłaszał liczne przemówienia i organizował obchody narodowe, uprawiał publicystykę i planował wydawanie własnego pisma. Brał udział w ostatniej polskiej konspiracji XIX wieku – Konfederacji narodu Polskiego i pracach wyłonionego z niej Rządu Narodowego 1877-78. powracał do towianizmu, szukając w nim wskazań tyczących misji narodu polskiego.
Wzorem Goethego.
Ok. 1880 przyszło zmęczenie. W Pawłowie zbudował swoje Tusculum, w którym zgromadzał swoje ‘skarby’. Budował idyllę swojej starości. droga Goethego od burzy i naporu do olimpijskiego spokoju i dystansu. Czytał chętnie młodych pozytywistów, Chopina zastąpił Beethoven, myślał, że czas poezji lirycznej już przeszedł. Prorok stał się moralistą: tomy „Żalów i gniewów”.
Przeżył dzień sprowadzenia prochów Mickiewicza na Wawel.
Żyj, polsko!
1893 – 7o urodziny poety, uczczone wydaniami jego dzieł.
Pod koniec życia żałował, że nie dożył odrodzenia się Polski.
Umarł w 1879, pochowany na wiejskim cmentarzu.
II. Poeta romantycznej kultury.
W romantycznej szkole.
Najwcześniejsze wiersze ukazały się w osobnych poetyckich tomikach w kilka lat po debiucie w „dzienniku Mód Paryskich” i po wydaniu tomów chronologicznie późniejszych: Pieśni Salomona” i „skarg Jeremiego”.
„Kwiaty bez woni” i „zwiędłe liście” sygnalizowały tytułami dystans dojrzałego poety wobec twórczości rozpoczętej w 16 roku życia. Utwory różnorodne pod względem wartości artystycznej i zawartości tematycznej. Romantyczny ból świata i istnienia, motyw cierpień odrzuconej miłości i złamania dziecinnej wiary. Wtórne tematy ze starych romantyków.
O krytycznym stosunku Ujejskiego do skostniałych romantycznych stereotypów świadczy Anty-Leonora, parodystyczne ujęcie wątku rozpowszechnionego przez Lenorę Buergera. Rozłączona para odnajduje tu doczesne szczęście – z osobna. Te same środki średniowiecze, egzotyzm, sensacyjna i dramatyczna akcja, atmosfera czarów i dziwów służy do zdeprecjonowani, ośmieszenia anachronicznego dla poety wzorca.
Czyn i cierpienie.
‘Maraton’ Ujejskiego był najwyższym osiągnięciem nowej poezji romantycznej. Poemat o czynie duchowym i zbrojnym. Towarzyszyły mu wiersze podejmujące motywy heroiczne: poświęcenia, cierpienia, ofiary w imię narodu i dla narodu. Zadaniem poety jest wyrażanie uczuć zbiorowości i wskazanie Polakom zbiorowych ideałów i wartości, które pozwolą zachować narodową tożsamość.
Gąśl Jeremiasza miała służyć opiewaniu cierpień zniewolonego narodu i modlitwie do Boga i nadanie zbawczego sensu tym cierpieniom. Czyn Ujejskiego był tu czynem duchowym.
W ‘drugim chrzcie’ w ezopowym języku spętanej krajowej poezji, dokonywał się wybór życiowej drogi – w spiskowym kole stawiającym sobie za cel wywrócenie świata lwią siłą, pożarem, krwią, a więc przez rewolucję. Tu czyn był zarazem zbrojny.
Czyn i cierpienie dla narodu stały się hasłem wywoławczym poezji Ujejskiego; źródłem wiary i wytrwałości miała być młodość. Zwycięski pęd ku słońcu mickeiwczowskiej ody do młodości w wierszu „Młodości moja!” zmienił Ujejski w cierpniową drogę.
Poemat o czynie.
Konsekwentnie określał się jako poeta romantycznej kultury, w nawiązaniach do słowackiego w „Maratonie”, motcie z Byrona, przywoływanego fragmentu ‘don juana’. Do ciągu greckich motywów słowackiego dopisał zwycięstwo greków nad persami pod Maratonem. Nie Termopile, nie Cheronea, lecz właśnie Maraton – symbol bitwy zwycięskiej. Nie alegoria, ale jasne i oczywiste zestawienie losów Polski i Grecji.
Poetami przedstawiał ludzkie postawy w momentach przełomowych, był bezkompromisową apoteozą nonkonformizmu, hymnem na cześć najwyższej wartości: wolności narodu. Bohater zbiorowy, Grecy, przeciwstawieni zniewieściałym udającym w przemoc i materialną siłę Grekom. Osiem części poematu, to osiem różnych wydarzeń.. Narrator wszechobecny, ale nieobiektywny. Komentuje opinie magów o Grecji, ponagla gońca, dobre życzy grekom. Na przemian z opowieścią – głosy magów, doniesienia posłów, tekst perskiego ultimatów, przede wszystkim zaś dumne, niezłomne, wspaniałe przemówienie Milcjadesa.
Dramatyzm, dynamizm, ekspresywność, emocjonalność, kontrast jako zasad kompozycji. Trudny czyn ducha owocuje tu prawdziwym zwycięstwem bitewnym. W odległej Grecji sprawdza się wiara poety w moralny ład świata.
Poemat nie kończy się zwycięstwem, ale opłakiwaniem zmarłych – podkreślenie kosztów i ofiar jakie trzeba ponieść dla ojczyzny. Błogosławieństwa spinają klamrą poemat: dla ludzi mocnych duchem, nonkonformistów i buntowników. Zakończenie odbiega od pełnego inwektyw wstępu, tak jakby poemat miał moc oczyszczającą.
Jeremiasz i Jeremi.
Między maratonem a ‘skargami Jeremiego’ legło przeżycie rabacji galicyjskiej.
Najczęściej romantycy przywoływali proroka Izajasza. Ujejski wybrał Jeremiasza, który w odróżnieniu od tamtego nie był wyniosłym i dumnym zwiastunem Bożej potęgi, pełnym odrazy dla grzesznego narodu. Jeremiasz z lękiem i bojaźnią podejmował rolę pośrednika między wybranym ludem a Bogiem. W swych księgach biblijnych nie tylko zapowiadał bożą kare, niósł także pociechę i otuchę. ‘sadził’ i ‘budował’ dla przyszłości. Maskę, osobowość Jeremiasza przejął Ujejski dla lirycznego cyklu ‘skarg”.
Jeremi-poeta przejęty jest bólem współczucia, odczuciem wspólnoty z nieszczęsnym narodem, gniewem wobec ludzi biernych, niesprzeciwiających się złu. Wkomponowana zostaje w ‘słowo Jeremiego’ pieśń zemsty, pogłos Dziadów. To pierwsze bluźnierstwo Jeremiego. Prorockie zdolności widzenia z góry, obok wiary w celowość działań bożych do głosu dochodzi zwątpienie. Nie tylko modlitwa, ale oskarżenie.
Czytanie Apokalipsy.
Motto skarg z Apokalipsy świętego Jana. Komentarz do utworu. Repliką na fragment mówiący o ‘duszach zabitych dla słowa bożego’, które mogą przyjść tylko gdy dopełni się ich licba, jest wiersz ‘w cześć umarłym” --. Makabryczny obraz Polski jako cmentarzyska. Równanie: śmierć w imię wolności to to samo co śmierć za wiarę.
Od rozpaczy do nadziei.
U podstaw ‘skarg Jeremiego” legła rozpacz. U Krasińskiego Rabacja jest naruszeniem porządku Bożego, realna nie-boską komedią, wywołaną przez i służącą ludziom, zerwaniem ciągłości dziejów. U Ujejskiego np. w „Nocy Natchnienia” przedstawienie dwoistości bożego świata – kontrast niezmiennej piękności i spokoju natury wobec okrucieństwa i burzliwości historii. Rabacja w wersji zracjonalizowanej i zhumanizowanej. Inspiracyjna rola zaborcy. Przyczyną rzezi nie był spisek szatanów – tylko nieświadomość narodowa chłopów. Porządek moralny zakłócony, ale nie zburzony.
Stale obecne ty liryczne – Bóg, milczący partner rozmowy – jest u Ujejskiego bogiem czynnym, tworzącym historię. Przekonanie o celowości bożych docisków. Symbol pelikana karmiącego swe dzieci własnym mięsem (mesjanizm).
Biała szata odkupienia.
Właśnie przez manowce, błędy dochodzi poeta do zrozumienia Bożych planów i zgody na nie. Cykl jest odbiciem procesu intelektualnego, uczuciowego, psychicznego. Charakterystyczny układ ksiąg prorockich: diagnoza, terapia, uzdrowienie i myśl przewodnia apokalipsy.
Cel: ocalenie zagrożonej zbiorowości przez wskazanie sensu doświadczeń historycznych w planach opatrzności i stworzenie wzorców moralnych, wartości etycznych dających odpór złu.
Wierszem o moralnych konsekwencjach żucia w niewoli, perspektywach duchowego zubożenia i znikczemnienia jest „Modlitwa ojca przy chrzcie syna”. Beznadziei niewolniczego życia przeciwstawione jest życie rycerskie i ethos bezpośredniej walki z wrogiem. Przekleństwo staje się tu błogosławieństwem - paradoks.
„Modlitwa więźnia” wnosi portret idealny poety – spiskowca. Apoteoza trudnej w warunkach konspiracji i śledztwa otwartości, prawdomówności, ofiary w imię dobra narodu.
W swej małej Apokalipsie ocalił Jeremi najwyższe ludzkie wartości.
Czytanie Biblii.
Biblia w różnoraki sposób objawiała się twórczości romantyków. Przedstawione tam losy i dzieje ludzkości niewytłumaczalne w realnym plabie egzystencji i historii, ale uzasadnione w Boskim planie.
Z odmiennej od ‘skarg Jeremiego’ lekcji czytania Biblii pochodzą „Pieśni Salomona” i „Melodie biblijne”.
Mel. Sal. Z ‘pieśni z pieśni’ wyprowadził poeta cykl wierszy miłosnych, daleki od nadawania im alegorycznego sensu, by w drugiej części zbioru „Kaznodzieja” z młodzieńczą witalnością erotyków skontrastować starość i smutek Koheleta.
„Melodie biblijne” poprzedził „Poezje biblijne” witwickiego i ‘melodie hebrajskie’ Byrona.
Dowolny wybór przetworzonych fragmentów biblii, mający ukazać realia krajobrazowe, obyczajowe, psychologiczne do przedstawionych w Biblio syntetycznych komunikatów.
Inne Melodie są parafrazami tekstów biblijnych. Nie ma tu mesjanizmu (w odróżnieniu od ‘skarg Jer.”).
Nie ma odniesień do czasów poety, w XIX, ale paralele i analogie między losem Polaków Izraelitów. Służy tu wypróbowana forma dramatycznego monologu lirycznego. Brak dramatyczności w „Początku Samsona”. Brak dystansu epickiego, wszystko dzieje się tu i teraz.
Między historią a historiozofią.
Niebezpieczeństwem proponowanego mesjanizmu było popadnięcie w bierność wobec nieszczęścia. Odrzuca więc Ujejski lutnię proroczą, by zmienić się w Tyrteusza. Od „Ustępu z powieści sybirskiej”. Sceny z żywotów narodowych zaczął przemieniać na wiersze dla ukazania przykładu. Konfederaci barscy w „Podróży przerwanej”, „Konfederacie” jako pierwsze zbrojne wystąpienie w imię wiary i wolności; żołnierze powstania listopadowego w ‘ustępie z powieści syberyjskiej”; kobiety – Polki zdolne do największych ofiar w „Po latach osiemnastu”.
Historia ‘mała’, widziana oczami niehistorycznych bohaterów. Wybór epickich gatunków: gawędy oscylującej między wzniosłością, a potocznością, fragmentaryczna, zmieniająca narratora.
‘Pogrzeb Kościuszki”, romantyczne epicedium, wydobywające wartości narodowe i ogólnoludzkie, wyższe sensy z faktu śmierci i pogrzebu. Temat ludowego przywódcy i budziciela.
...
sashakiev500