Adam Mickiewicz. Grażyna. Powieść litewska. BN.doc

Adam Mickiewicz: Grażyna. Powieść litewska. Oprac. Zdzisław Libera. Warszawa 1976.

ADAM MICKIEWICZ GRAŻYNA. POWIEŚĆ LITEWSKA, wstęp Józef Tretiak

MICKIEWICZ W CZASIE PISANIA GRAŻYNY

- na uniw. w Wilnie (1819-20), potem jako nauczyciel w Kownie

·         początkowo nie czuł się wyjątkowy, godził się z rolą pedagoga

·         pisanie było dodatkiem (powstały: Hymn do N. Panny, Oda do młodości, Romantyczność, Żeglarz)

·         w 1821 postanowił zająć się gł. pisarstwem (w ciągu 1,5 roku napisał Dziady i Grażynę, przeplatając pracę nad nimi)

- w grudniu 1822 r. skończył Grażynę, uważał ją za nieudaną, „klepaną”, a jednak ją skończył

·         bał się, że jego tomik Poezji będzie źle przyjęty przez starszyznę, a uznanie starszyzny było mu potrzebne, by wyjechać za granicę

·         eposy bohaterskie uważano za rodzaj górujący nad innymi

·         w 1818 r. Dyzma Bończa Tomaszewski wydał Jagiellonidę, a 19-letni Mickiewicz napisał krytyczną recenzję, otrzymał anonimową odp., że łatwiej jest ganić, niż napisać samemu

TEMAT GRAŻYNY

- Nowogrodzki książę Litawor, podniecony zawiścią i nieufnością, zawiera przymierze z Krzyżakami przeciw własnym rodakom i naczelnemu księciu Litwy, Witołdowi; plan ujawnia się dopiero, gdy Krzyżacy są już pod jego zamkiem; żona księcia odprawia w jego imieniu posłów i pobudza tym samym obrażonych Krzyżaków do napadu na Nowogródek; korzystając ze snu męża, ubiera jego zbroję, staje na czele wojska i uderza na gotujących się do napadu wrogów; Litwini zwyciężają, ale Grażyna ginie, Litawor rzuca się na jej stos pogrzebowy i ginie w płomieniach

- temat jest zupełnie fantastyczny

IDEA GRAŻYNY

- poświęcenie się orężne kobiety w obronie ojczyzny, kiedy mąż gotów związać się z wrogami

·         Niewiasta z wdzięków, a bohater z ducha

·         Grażyna czyli piękna księżna

- piękno + rozum u Mickiewicza: Żywila, Świteź

- wzór: Wanda, Kamilla z Eneidy, Klorynda z Jerozolimy Tassa, Emini w Jagiellonidzie

- Grażyna jest jednak inna od tych amazonek:

·         ma mężne serce, ale nie potrafi nacierać w ataku i posługiwać się bronią

·         przypasała miecz w prawej strony

PIERWIASTEK HISTORYCZNY W GRAŻYNIE

1.       Zmiana planu

- początkowo Mickiewicz chciał osadzić akcję w jakimś wydarzeniu historycznym

·         Grażyna miała nazywać się Karyna, a Litawor – Korybut (postać hist.), Witołd – Kiejstut

·         tytuł miał brzmieć: Korybut, książę Nowogródka, poema z dziejów litewskich

- powody wyboru Nowogródka:

·         chciał uświetnić miasto rodzinne

·         fantazjując, lubił mieć jakieś oparcie w rzeczywistości

·         Nowogródek, w którym panował Korybut nie leżał nad Niemnem, ale za Dnieprem, o był Nowogródek Siewierski (akcja natomiast dzieje się wyraźnie na Litwie), więc poeta poświęcił historyczność, ratując swój rodzinny Nowogródek, a imię bohatera wziął od przydomka Chreptowiczów, właścicieli Szczors, gdzie w bibliotece pisał poemat

- imię bohaterki zmienił dopiero pod koniec pisania (Karyna – lit. waleczna), by pokreślić jej kobiecość i duchowe męstwo

·         początkowo bohaterka od razu miała napaść na Krzyżaków, ale to wyglądałoby jak zdrada, więc wprowadził sceny zdenerwowania Krzyżaków, by wyprawa Grażyny była obronna

- Kiejstut zmienił się w Witołda dopiero w druku

·         historyczny Korybut z Kiejstutem walczył w 1381 r., z Witołdem w 1393

·         gdyby wybrał Witołda, musiałby usunąć naleciałości pogańskie, np. palenie ciała

·         kiedy zmienił poemat historyczny na powieść fantastyczną, mógł już wprowadzić imię Witołda, tym bardziej, że charakterystyka bardziej mu odpowiadała

2.       Stryjkowski a Mickiewicz

- Stryjkowski dostarczył materiału do starolit. tła historycznego, powiedział Mickiewiczowie, że jego rodzina ma książęce korzenie w rodach litewskich

·         Dowmantowi Hurdowicowi Witołd zabrał dzierżawy, a jego potomkami byli m.in. Miczkiewici, Dowmant umarł ze zgryzoty

·         Adaś miał wysoko rozwinięty kult przodków, nawet chrzcielne drugie imię Bernard zmienił na Napoleon

·         z Dowmanta przejął dla Litwora również poczucie krzywdy i gwałtowny temperament

STRONA ARTYSTYCZNA

1.       Krzyżowanie się wpływów

- wpływ klasyczny

·         trzeźwa przedmiotowość przedstawienia

·         usunięcie osobistych uczuć poety

·         długie mowy retoryczne

·         poważny, uroczysty tok wiersza

·         zaokrąglone porównania

·         (nieliczne) wyrażenia z klasycznych epopei (np. Lecz któryż z bogów siłę w nim osłabił?, Już różane włosy zorza na wschodnim roztacza obłoku)

·         brak wpływu nadziemskich potęg, złym duchem są tylko zawiść i nieufność Litwora

- powieść poetycka Byrona i Scotta

·         światło ześrodkowane na kilku osobach, reszta ginie w cieniu

·         wojsko zlewa się w jedną masę

·         brak dużego opisu narad i gromadzenia się wojsk przed bitwą

·         malowniczy i tajemniczy koloryt

·         prawie w całym poemacie panuje mrok nocny (Litawor przytłumia lampę, gdy nie chce, by sługa odgadł jego tajemnice z twarzy)

·         na pocz. poeta przywołuje widok nocy księżycowej, zamiast wezwać Muzę do pomocy

·         nie ujął wszystkich wierszy w strofy à niejasność jak w wątku powieściowym

2.       Budowa powieści

- cz. I: przybycie posłów i domaganie się wpuszczenia

- cz. II: ekspozycja zamiarów Litawora, ścieranie się Litawora z Rymwidem

- cz. III: daremne starania Grażyny o powstrzymanie księcia od przymierza z Krzyżakami i jej działanie na własną rękę

- cz. IV: bitwa do ranienia Grażyny

- cz. V: pogrzeb, wyznanie winy księcia i jego śmierć (balladowe zakończenie)

- nie jest to skończone arcydzieło, ale raczej szkic

·         niejasność, częściowo wyjaśniona w Epilogu Wydawcy

·         dziwne jest, że Grażyna, która była prawdziwą drugą połową Litawora, została przez niego cierpko odprawiona, mimo że błagała go na kolanach

·         Litawor nie przyjmuje posłów przybyłych nocą, wydaje rozkaz, by na rano zebrać oddziały, a sam rozmawia z Rymwidem, zapominając o posłach zupełnie

·         zbyt wielkie ściśnienie wypadków na zbyt małej przestrzeni czasu (jedna noc)

3.       Charakterystyka głównych postaci

- Litawor

·         Achilles litewski – niepohamowany w gniewie, nienawistny do potężniejszego od siebie władcy, co wyraża czynami

·         drzemią w nim szlachetne popędy, które każą mu żałować złych czynów

- Rymwid

·         wcielony instynkt litewskiego sumienia

·         wierny panu, ale i ojczystym tradycjom

·         rozważny i doświadczony

- Grażyna

·         wstręt do walki bratobójczej à Rymwid

·         brak doświadczenia i przezorności à Litawor

·         największa siła poświęcenia, o którym sama nigdy nie mówi

·         kobieca, co nie ujawnia się w uległości wobec męża, ale w działaniu bez obmyślonego planu, w słabości fizycznej

·         czuła przewagę moralną nad mężem, co kryła, bo potrafiła nad sobą panować; początkowo jest zdziwiona, że Rymwid do niej przychodzi po pomoc, dopiero w imię ojczyzny decyduje się działać

·         nie uchyla się od ciężaru odpowiedzialności, jaki na nią spadł, pokazuje siłę woli ludzkiej, o której mówi potem Duch w prologu do Dziadów cz. III, odsuwa wtedy od siebie wszystkich, nawet Rymwida zaczyna traktować jak podwładnego, a nie przyjaciela

4.       Język poetycki i wiersz Grażyny

- 11-zgł. (zamiast 13) w poemacie rycerskim

- język prosty i żywy, a zarazem malowniczy

STYL UTWORU

1.       Styl Grażyny w rozumieniu samego poety

- stanowisko estetyczne poety na podstawie O poezji romantycznej i O poemacie „Zofiówka”

·         każda epoka ma nowy styl

·         potępiał styl francuski (dworskość, zbytnie dążenie do elegancji i poprawności)

·         dopuszczał naśladowanie stylu klasycznego (równowaga uczucia, fantazji, harmonia treści i formy), np. u Kochanowskiego i Trembeckiego

·         próbował stylu czysto romantycznego (średniowieczny, przewaga uczucia i fantazji), np. w balladach

·         najlepiej jest zaś stworzyć własny styl, w Grażynie chciał połączyć klasyczną formę z romantyczną treścią

- Homer jako wzór: Litawor~Achilles, porównania, wyrażenia: trzoda srebrnoruna, koń jelenionogi

- Kochanowski: Odprawa posłów..., jędrna mowa

- Jerozolima Tassa: życie rycerskie, oktawy, język stylizowany na archaiczny (latynizmy: łacińska składnia w j. pol.)

- dramatyczność Dziadów i Szekspira: punkt kulminacyjny-decyzja Gr. przygotowana starannie

- klasyczna proporcja: przemówienia R. i L. w cz.1

- nowość: oparcie się o tradycję narodową (zachodnie pieśni rycerskie były pobudką)

2.       Styl poematu wobec oceny dzisiejszej

- style nie są zharmonizowane

- przeważa retoryka: zbyt dużo figur retor. i formy obrazowej, homeryckie zabiegi stylistyczne, które w efekcie dają wrażenie sztuczności

- wiersz jest niedbały, zbliżony do prozy: by odejść od fr. czystej formy, Gr. miała być utworem epickim

Grażyna - streszczenie

Powieść rozpoczyna się opisem „zapadającego w sen” zamku nowogródzkiego. Jednak spokój ten zakłóca pojawienie się u bram zamku trzech zbrojnych rycerzy krzyżackich, żądających natychmiastowego widzenia z księciem Litaworem.

Następnie narrator ukazuje wnętrze komnaty władcy, a w niej samego Litawora, który mimo zmęczenia i późnej pory nie śpi jeszcze, lecz nad czymś rozmyśla. Jednak nikt ze służby, nie zważając na prośby i groźby krzyżackie, nie ośmiela się niepokoić księcia. Zdezorientowani poddani postanawiają obudzić [b]Rymwida[/b] – prawą rękę władcy. Po zapoznaniu się z faktami udaje się on na rozmowę z Litaworem.

Doradca oznajmia księciu przybycie posłów zakonnych. Wiadomość ta wyraźnie wprowadza nerwowość w zachowaniu Litawora. Stara się on jednak ukryć ten fakt (np. niby niechcący gasi lampę, aby nie ukazać emocji odmalowanych na twarzy) i z udawanym spokojem odpowiada Rymwidowi. W wypowiedzi swojej zaczyna od streszczenia historii sporu, jaki prowadzi o Lidę z Witołdem – władcą litewskim. Sporne tereny są prawną własnością Litawora, gdyż wniosła je w posagu jego żona Grażyna. Tymczasem Witołd nie chce oddać tych terenów. Po takim wstępie książę wyjawia plan zbrojnej napaści w celu siłowego odbicia należących do niego ziem. Przygotowania do wyprawy zleca właśnie Rymwidowi. Mają być one poczynione bardzo szybko, tak, żeby nad ranem wszystko było gotowe.

Litawor skończywszy przemawiać oczekuje odejścia Rymwida. Wierny sługa jednak najpierw chwilę milczy, a następnie w przypływie uczuć patriotycznych decyduje się przemówić, starając się mocą swojego autorytetu wpłynąć na zmianę decyzji księcia. Wskazuje na niebezpieczeństwa takiego przedsięwzięcia, m.in. możliwość okrzyknięcia Litawora agresorem i ciemiężycielem przez mieszkańców Lidy. Sugeruje, że inaczej należałoby postąpić, tzn. że inaczej postępowali poprzedni władcy – odwołuje się tym samym do tradycji. Radzi najpierw spróbować zjednać sobie lud i starszyznę lidzką i dochodzić swych praw bez użycia miecza.

Nieco zdenerwowany już książę odpowiada, że podjął taką decyzję, gdyż dowiedział się o wojennych przygotowaniach, jakie czyni Witołd. Informuje sługę także, że zawarł umowę z Krzyżakami, którzy w zamian za zdobycze terytorialne mają mu pomóc w walce. Zaskoczony tymi wieściami Rymwid otwarcie i ostro krytykuje bratanie się z Krzyżakami – śmiertelnymi wrogami Litwy. Następnie przywołuje fakty z historii potwierdzające jego słowa, np. agresję Niemiec na Litwę. Zupełnie już zirytowany władca przerywa mu i wskazuje, że to sam Witołd niejako zmusza go do podjęcia takiej decyzji, nie chcąc oddać mu w panowanie Lidy. Próbuje mu w zamian darować kawałek jałowej ziemi. W tym momencie Litawor zwraca uwagę, że takie podejście cechuje całe postępowanie Witołda – zabiera on dla siebie to, co najlepsze, bogacąc się na trudach całej ludności litewskiej. W tym kontekście młody władca żali się także na swój los: od lat najmłodszych walczy dla Witołda, a nie ma z tego ani bogactw, ani sławy, gdyż wszystko przypisuje sobie Witołd. Litawor nie zazdrości mu jednak, ale jedynie zaznacza, że nie pozwoli się wykorzystywać i odbierze to, co mu się prawnie należy. Uznając rozmowę z skończoną odprawia Rymwida z rozkazami zbrojenia się, a sam układa się do snu. Zrozpaczony sługa wykonuje pańską wolę, ale wydawszy polecenia jednocześnie udaje się po pomoc do księżnej Grażyny. Nim rozpocznie się rozmowa narrator daje wstępną charakterystykę księżnej, m.in. pada stwierdzenie, że jest podobnego wzrostu, co Litawor, przez co często jest z nim mylona, gdy jeździ konno. Wiadomość ta okaże się znamienna dla dalszego rozwoju akcji. Z ważnych wiadomości dowiadujemy się także tego, że księżna odznacza się wielkimi przymiotami ducha i niezwykłą mądrością, co pozwala jej dość często wpływać na decyzje księcia. Mając to na uwadze u niej właśnie szuka Rymwid poparcia. Opowiada jej o zamiarach Litawora. Wiadomość ta bardzo wstrząsa Grażyną. Postanawia czym prędzej udać się na rozmowę z mężem, aby odwieźć go od tej decyzji.

Następnie widzimy scenę przedstawiającą rozmowę Grażyny z Litaworem, której treści narrator jednak nie ujawnia, uciekając się do zabiegu polegającego na przekazaniu tego, co się dzieje „oczyma postaci”, tutaj Rymwida. W związku z tym dowiadujemy się jedynie, że dialog był bardzo ożywiony i zakończył się pośpiesznym opuszczeniem komnaty przez księżną oraz ułożeniem się księcia do snu.

Widząc to Rymwid odchodzi i u bram zamku dostrzega giermka Grażyny odprawiającego przybyłych posłów. Oburzeni takim potraktowaniem i podejrzewający zdradę Krzyżacy odjeżdżają, poprzysięgając zemstę. Początkowo taki obrót spraw poczytuje Rymwid za oczekiwany rezultat rozmowy Grażyny z mężem. Wracając zaczyna się jednak zastanawiać, czy aby księżna nie kazała odprawić Krzyżaków bez zgody Litawora, ufna, że później uda jej się przekonać księcia do tej decyzji. Myśli takie prowokuje fakt, że po rozmowie władca zapadł w głęboki i spokojny sen, a nie zastanawiał się nad konsekwencjami oddalenia posłów.

Gdy Rymwid udaje się do księżnej, aby wyjaśnić tę sprawę nagle pojawia się giermek, który przynosi wiadomość o planowanej napaści Krzyżaków na zamek. Pyta również o plan dalszych działań. Wiadomość ta wywołuje chwilowe zdziwienie na twarzy Grażyny, które za moment przemienia się w przerażenie, kiedy giermek przypomina jej, że to przecież ona kazała odprawić rycerzy zakonnych, co w konsekwencji doprowadziło do napaści na Nowogródek. Księżna szybko jednak odzyskuje zimną krew i w jednej chwili podejmuje bohaterską decyzję – nakazuje przedsięwziąć przygotowania do bitwy, a sama udaje się do Rymwid zdezorientowany ostatnimi wydarzeniami postanawia wyjaśnić wszystko z Litaworem. Kiedy jednak udaje się do jego pokoju, okazuje się, że wódz w pełnym uzbrojeniu wychodzi, aby stanąć na czele wojska i wyruszyć na spotkanie rycerstwu krzyżackiemu. Sługa dostrzega niepewność ruchów, osłabienie i dziwne roztargnienie swego pana (np. przypina on szablę „po kobiecemu” do prawego boku), ale przypisuje to zdenerwowaniu i zmęczeniu.

Następnie narrator przenosi nas na pola i lasy nowogródczyzny, gdzie za chwilę rozegra się bitwa. Gdy zza wzgórz nadciągają oddziały krzyżackie Litawor rzuca się do walki, nie udzielając rycerzom wskazówek taktycznych. W tej funkcji zastąpić musi księcia Rymwid. Po szybkim wydaniu rozkazów rozpoczyna się walka. Litwini dostrzegają męstwo, odwagę i zawziętość...