Mariusz Grygianiec - Metoda parafraz semantycznych a zagadnienie idealizmu.pdf

(280 KB) Pobierz
Mariusz Grygianiec
Mariusz Grygianiec
" Arceo psychologiam "
J. Łukasiewicz, Analiza i konstrukcja pojęcia przyczyny , 1907
M ETODA PARAFRAZ SEMANTYCZNYCH A ZAGADNIENIE IDEALIZMU
1. Metoda parafraz; 2. Przeciw idealizmowi transcendentalnemu; 3. Transcendentalny idealizm a definicja prawdy; 4. Przeciw idealizmowi obiektywnemu i
subiektywnemu w związku z pojęciem „istnienia” i „przedmiotu” w ontologii Leśniewskiego; 5. Odrzucenie idealizmu Berkeley'owskiego; 6. Wnioski.
Idealizm uważam, podobnie jak Józef Bocheński, za filozoficzny zabobon. Nie czuję się
zobowiązany do jakiejkolwiek tolerancji wobec « idealistycznej degeneracji » . Kto choć raz zaznał pracy na
roli, cierpienia w bójce ulicznej, konania osób kochanych, czy prozaicznej awarii samochodu, temu do
głowy nie przyjdzie, by twierdzić, że płody rolne, zbierane w pocie i znoju, są jedynie korelatami
świadomości, że napastnicy uliczni okładający swą ofiarę do krwi są jedynie zespołami wrażeń ofiary, że
śmierć matki jest jedynie pewnym wyobrażeniem dziecka, awaria samochodu zaś – « złudzeniem » umysłu
jego właściciela. Liczni filozofowie jednak charakteryzują się wprost niebywałym pobłażaniem dla tego
rodzaju wymysłów. Co więcej – sami te wymysły produkują.
Obce były one również Kazimierzowi Ajdukiewiczowi, który – począwszy od 1936 roku –
podejmował wysiłki zmierzające do obalenia wszelkich odmian idealizmu przy użyciu środków
oferowanych przez program epistemologii semantycznej. Wysiłki te, które ze swej strony uważam za
najpoważniejszą w literaturze filozoficznej reakcję na idealizm, stanowią przedmiot analizy w niniejszej
pracy.
Struktura tekstu jest następująca: najpierw opisuję założenia i trudności Ajdukiewiczowskiej metody
parafraz, następnie przedstawiam kolejno pięć argumentacji przeciw różnym odmianom idealizmu, w końcu
zaś formułuję – jako wnioski – oceny konkluzywności przedstawionych argumentacji.
1. M ETODA PARAFRAZ
Według Ajdukiewicza metoda parafraz jest metodą przekładu tradycyjnych zagadnień filozoficznych
na język logiki, semantyki lub metalogiki.
Składa się ona z następujących kroków 1 :
a) dokładne i w miarę jednoznaczne ustalenie sformułowania zdaniowego danego zagadnienia
filozoficznego;
b) intuicyjny wybór pewnego twierdzenia logicznego lub metalogicznego, posiadającego strukturę
zbliżoną do struktury sformułowania zdaniowego rozważanego problemu;
c) ustalenie związków (semantycznych, syntaktycznych, pragmatycznych) pomiędzy wyrażeniami
sformułowania zdaniowego a wyrażeniami dopasowanego doń twierdzenia logicznego;
1 Por. w tym względzie ustalenia Woleńskiego w: J. Woleński, Kierunki i metody filozofii analitycznej , [w:] Jak filozofować? Studia z metodologii
filozofii , oprac. J. Perzanowski, Warszawa 1989, s. 66-71; J. Woleński, Filozoficzna Szkoła Lwowsko-Warszawska , Warszawa 1985, s. 61-66.
d) ustalenie parafrazy semantycznej poprzez jednoznaczne przyporządkowanie znaczeń wyrażeń
sformułowania zdaniowego wyrażeniom dopasowanego doń twierdzenia logicznego (w ten sposób
parafraza zachowuje walory formalne twierdzenia logicznego i nabywa określonego znaczenia,
zaczerpniętego ze sformułowania zdaniowego);
e) uprawomocnienie parafrazy na dwa możliwe sposoby:
- poprzez fenomenologiczną analizę znaczeniową ;
- poprzez postulaty znaczeniowe (nadawanie wyrazom w sposób arbitralny znaczenia bez
względu na to, jakie znaczenie wyrażenia te posiadają w języku potocznym, np.
konwencje, definicje przez postulaty, definicje regulujące);
f) uzyskanie konsekwencji logicznych z uprawomocnionej parafrazy.
Ważnym krokiem tej metody jest uprawomocnienie parafrazy. Nie można z góry przesądzić, że sam
przekład sformułowania zdaniowego na parafrazę na bazie struktury jakiegoś twierdzenia logicznego jest
zabiegiem poprawnym. Język potoczny i język logiki formalnej różnią się zasadniczo, np. faktem, że język
potoczny posiada całe bogactwo wyrażeń intensjonalnych, którego pozbawiony jest język logiki. Dlatego
parafraza – jeśli ma być zaakceptowana – musi najpierw uzyskać jakieś uprawomocnienie. 2
Uprawomocnienie parafrazy jest pewnym zabiegiem sensotwórczym lub – jak to określa Woleński –
„eksperymentem semantycznym” 3 . Dopuszcza się tu możliwość pewnej « inwencji filozoficznej » lub
odwołania się do jakichś intuicji znaczeniowych. Logika natomiast, jako dostarczycielka schematów
możliwych parafraz, gwarantuje intersubiektywną sprawdzalność i komunikowalność. Można by – za
Leśniewskim idąc – stwierdzić, iż filozofia, jako nauka posługująca się metodą parafraz, jest w jakiejś
mierze „formalną eksplikacją intuicji” 4 .
Przykład zastosowania metody parafraz podał Ajdukiewicz już w 1934 roku, w tekście O
stosowalności czystej logiki do zagadnień filozoficznych . 5 W artykule tym Ajdukiewicz rozważa, czy
możliwe jest posłużenie się logicznym prawem ekstensjonalności dla cech do rozstrzygnięcia filozoficznego
problemu identyczności zjawisk fizycznych i psychicznych. Perspektywa użycia tego prawa wydaje się na
pierwszy rzut oka obiecująca; sformułowanie wspomnianego zagadnienia w języku logiki zapewnia z jednej
strony ścisłość i jednoznaczność terminologiczną, z drugiej zaś – oczekiwana formalizacja może się
przyczynić do zwiększenia siły i płodności dedukcyjnej języka, którym się operuje.
Problem identyczności psychofizycznej Ajdukiewicz formułuje następująco:
(IPF) „[...] jeżeli pewne zjawisko psychiczne jest nierozerwalnie związane z jakimś zjawiskiem
fizycznym, oba te zjawiska są ze sobą identyczne”. 6
2 Na temat samej metody i uprawomocnienia parafrazy por. K. Ajdukiewicz, O stosowalności czystej logiki do zagadnień filozoficznych , [w:] tegoż,
Język i poznanie , t. I, PWN, Warszawa 1985, s. 211-214.
3 Zob. J. Woleński, Filozoficzna Szkoła ..., s. 64.
4 Por. J. Woleński, Metamatematyka a epistemologia , Warszawa 1993, s. 293.
5 Por. K. Ajdukiewicz, O stosowalności ..., s. 211-214.
6 Zob. K. Ajdukiewicz, O stosowalności ..., s. 211.
2
Rozwiązanie problemu (IPF) można by przedstawić w postaci prostego wnioskowania i pewnej
procedury interpretacyjnej:
(1)
x [
( x )
( x )]
=
(teza ekstensjonalizmu)
(2)
x [ Psych ( x )
Fiz ( x )]
Psych
Fiz
(teza o identyczności psychofizycznej)
Zdanie (2) jest konsekwencją podstawieniową (1), stanowiącą jednocześnie parafrazę sformułowania
problemu psychofizycznego (IPF) w języku logiki predykatów. 7 Odpowiednie podstawienia uzyskuje się po
uprzednim zinterpretowaniu predykatów („... jest psychiczne ”
„ Psych (...)”
„
( x )”/ RP „ Psych ( x )”; „... jest
( x )” / RP „ Fiz ( x )”).
Zatem po odpowiednich interpretacjach i podstawieniach w (1) otrzymujemy twierdzenie (2), czyli
tezę o identyczności psychofizycznej. Mógłby ktoś teraz, na podstawie zaproponowanego tu rozwiązania,
„ Fiz (...)”
„
postąpić następująco: zinterpretować w formule (1) wyrażenie „
” jako „myśli”, wyrażenie „
” jako
„mówi”, a potem, kierując się wyżej sformułowaną regułą, wnioskować w poniższy sposób:
(1)
x [
( x )
( x )]
=
(1')
x [ myśli ( x )
mówi ( x ) ]
myślenie
mówienie
Stąd byłaby już krótka droga do uznania następnika (2’), czyli twierdzenia „myślenie
mówienie”,
≡
mówi ( x )]”. 8 Tego jednak Ajdukiewicz nie rozważa, ponieważ nie ma to znaczenia dla postawionego
wcześniej zagadnienia stosowalności czystej logiki do zagadnień filozoficznych (już w pierwszym kroku
procedury podstawieniowej mamy do czynienia z tym, o co w rozważanym zagadnieniu chodzi).
Problematyczne dla całej procedury jest to, że twierdzenie (1) należy do innego języka niż
twierdzenie (2) czy (2’). Teza ekstensjonalności formułowana jest w języku czystej logiki, podczas gdy
parafraza twierdzenia o identyczności psychofizycznej do tego języka nie należy. Należy ona do języka
problemu psychofizycznego poszerzonego o funktory ekstensjonalne równoważności dla predykatów i
identyczności dla nazw oraz o operator kwantyfikatora ogólnego. Tak poszerzony język nie jest ani językiem
czystej logiki ( J L ), ani pierwotnym językiem problemu psychofizycznego ( J PP ) (językiem zasadniczo
potocznym). Jest raczej konglomeratem tych dwóch języków ( J L+PP ). Jeżeli sprawy się tak przedstawiają, to
nie można z góry przesądzać, że teza ekstensjonalności zachowuje swój walor w języku J L+PP . Zatem nie
można jej traktować jako aksjomatu, na podstawie którego po dołączeniu innych twierdzeń i zastosowaniu
odpowiednich reguł dedukcyjnych uzyskuje się jakieś rozstrzygnięcie. Podobnie rzecz się ma ze
zinterpretowanym poprzednikiem tezy ekstensjonalności, mianowicie z parafrazą twierdzenia o
równozakresowości cech. Niezinterpretowane twierdzenie o równozakresowości cech jest sensownym
x [ myśli ( x )
7 Trzeba przy tym wyraźnie zaznaczyć, na co zwrócił mi uwagę dr M. Poręba, że zakres zmienności zmiennej „ x ” w rozważanych tu formułach
odnosi się – zgodnie z intencjami Ajdukiewicza – do zbioru indywiduów (ludzi), nie zaś do zbioru własności (zjawisk).
8 Można byłoby dalej uznać jako uogólnienia empiryczne implikacje następujące:
x [ myśli ( x )
mówi ( x )] i
x [ mówi ( x )
myśli ( x )], następnie
uznać:
x [ myśli ( x )
mówi ( x )], i na podstawie reguły odrywania z twierdzenia (2’) uzyskać tezę: ‘ myślenie
mówienie ’.
3
fizyczne ”
na podstawie wcześniejszego uznania poprzednika tego twierdzenia, czyli twierdzenia „
143662018.001.png
wyrażeniem (choć nie tezą) języka J L . Po sparafrazowaniu tego twierdzenia w języku J PP staje się ono
twierdzeniem języka J L+PP . Można postawić pytanie, czy parafraza ta zachowuje znaczenie twierdzenia
języka J PP o równozakresowości zjawisk psychicznych i fizycznych, skoro pojawiają się w niej wyrażenia
języka J L . Odpowiedź jest oczywiście negatywna. Parafraza bowiem, poprzez « zanurzenie » w języku J L
sformułowania problemu psychofizycznego z języka J PP zmienia znaczenie tegoż sformułowania; jest ona
odtąd twierdzeniem języka J L+PP , nie zaś języka J PP . Samo sparafrazowanie zaś problemu psychofizycznego
z języka J PP (notorycznie intensjonalnego) w języku J L (całkowicie ekstensjonalnym) i wyzyskanie przez to
właściwości formalnych języka J L dla potrzeb dowodowych języka J L+PP wymaga dodatkowych uzasadnień.
O tym właśnie mówił Ajdukiewicz, pisząc, że parafrazy twierdzeń czystej logiki „ domagają się
uprawnienia, którego w istniejącej współcześnie logice znaleźć nie mogą ”. 9
2. P RZECIW IDEALIZMOWI TRANSCENDENTALNEMU
W artykule Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym 10 przedstawił
Ajdukiewicz krytykę tej wersji idealizmu.
Idealizm transcendentalny wyraża się następującym twierdzeniem: prawdą jest tylko sąd
podyktowany przez normy transcendentalne, przy czym ogół wszystkich prawd podyktowanych przez normy
transcendentalne utożsamiony jest z podmiotem transcendentalnym . Traktując normy transcendentalne jako
dyrektywy znaczeniowe (w sensie Ajdukiewicza) możemy powyższe twierdzenie sparafrazować
następująco:
Parafraza I.: „ W języku nauk empirycznych prawdziwe są tylko zdania podyktowane przez
reguły bezpośredniego wynikania, właściwe temu językowi ”; 11
Parafraza II.: „ Prawdziwe w języku nauk empirycznych są tylko te zdania, które są tezami tego
języka ”. 12
W rozstrzygnięciu, czy parafrazy te są prawdziwe, Ajdukiewicz korzysta z metalogiki: z twierdzenia
o niezupełności wszelkich systemów dedukcyjnych, zawierających system arytmetyki, oraz z metalogicznej
zasady wyłączonego środka jako konsekwencji klasycznej definicji prawdy. Argumentacja przebiega
następująco. System aksjomatyczny arytmetyki nie może być zupełny. Język nauk przyrodniczych obejmuje
jako swą część język arytmetyki, a ponieważ język arytmetyki jest systemem niezupełnym, to tym bardziej
język nauk przyrodniczych będzie systemem niezupełnym, tzn. takim, w którym znajdzie się co najmniej
jedna para zdań sprzecznych, z których żadne nie będzie tezą tego systemu (tj. aksjomatem, bądź zdaniem,
które z aksjomatów wedle reguł bezpośredniego wynikania wynika). Zgodnie zaś z metalogiczną zasadą
wyłączonego środka jedno z owych zdań sprzecznych musi być prawdziwe. Istnieje zatem przynajmniej
9 Por. K. Ajdukiewicz, O stosowalności ..., s. 214.
10 Zob. K. Ajdukiewicz, Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym , [w:] tegoż, Język i poznanie , t. I, PWN, Warszawa
1985, s. 264-277.
11 Por. tamże, s. 273-274.
4
jedno zdanie języka nauk przyrodniczych, które jest prawdziwe, a które nie jest tezą tego języka. Dlatego
fałszywa jest parafraza tezy idealizmu, głosząca, iż „w języku nauk empirycznych prawdziwe są tylko te
zdania, które są tezami tego języka”.
Żeby zobrazować fakt, iż parafraza idealizmu powinna być odrzucona, udowodnijmy nie wprost
VJ ” głoszące, że jeżeli nasza wiedza (teoria) zawiera arytmetykę i
jest niesprzeczna, to wiedza (teoria) ta nie jest identyczna ze zbiorem tez. Parafraza idealizmu będzie
stanowiła tu założenie dowodu nie wprost. Wprowadzenie tego założenia do dowodu spowoduje
sprzeczność. 13 Oto dowód:
T
T
NSP ]
T
(1) AR
T
T
NSP
zał.
(2) AR
T
T
NSP
p
J T [ p
Cn ( T )
p
Cn ( T )] uproszczona wersja tw. Gödla–Tarskiego
(3) T = VJ
z. d. n. (teza idealizmu)
(4)
p
J T [ p
Cn ( T )
p
Cn ( T )]
modus ponens : 2, 1
(5)
p
J T
[ p
Cn ( T )
p
Cn ( T )]
Df.:
T { T = VJ
p
J T
[ p
Cn ( T )
p
Cn ( T )]}: 3
(6)
J T
[
Cn ( T )
∼ α
Cn ( T )]
O
: 4
(7)
J T
OK.: 6
(8) [
Cn ( T )
∼ α
Cn ( T )]
OK.: 6
(9)
J T →
[
Cn ( T )
∼ α
Cn ( T )]
O
: 5
(10)
J T
modus tollens : 9, 8
sprzeczność 7, 10 14
Przedstawiona argumentacja Ajdukiewicza – jak to słusznie zauważył G. Küng 15 – jest sprawna po
przyjęciu trzech niejawnych założeń:
a) że język idealizmu jest systemem zawierającym arytmetykę;
b) że posługujemy się tu wyłącznie finitystycznym pojęciem tezy i dowodu;
c) że metalogiczna zasada wyłączonego środka zachowuje swą ważność w badanym systemie.
Sam Ajdukiewicz zauważył, że założenia b) i c) mogą nie być spełnione przez niektóre systemy
językowe. Ponadto M. Przełęcki dobitnie wykazał, 16 że istnieje możliwość odrzucenia metalogicznej zasady
wyłączonego środka przy jednoczesnym zachowaniu jej wersji logicznej. Jakkolwiek więc założenie a)
wydaje się niekontrowersyjne, to – ze względu na możliwość niespełnienia założeń b) i c) – należałoby
argumentację Ajdukiewicza ograniczyć wyłącznie do tych języków i systemów, w których powyższe
założenia są prawdziwe. Kwestią otwartą pozostaje problem poprawności i uprawomocnienia dokonanej
przez Ajdukiewicza parafrazy idealizmu.
12 Por. tamże, s. 274.
13 Podobny, dość banalny dowód, choć wymagający korekty, przedstawiłem w: M. Grygianiec, Gegen den transzendentalen und subjektiven
Idealismus. Zwei Argumente von Kazimierz Ajdukiewicz , " Konstanzer Berichte. Philosophie der Geistes- und Sozialwissenschaften " (2000) 1, s. 1-16.
14 Wyjaśnienia symboli: T – wiedza (teoria); AR – arytmetyka; NSP – system niesprzeczny; VJ – zbiór tez; J T – język teorii; Cn ( T ) – zbiór
konsekwencji logicznych teorii.
15 Por. G. Küng, Ajdukiewicz’s Contribution to the Realism/Idealism Debate , " Poznań Studies in the Philosophy of the Sciences and the Humanities "
(1995) 40, s. 153-169.
16 Zob. M. Przełęcki, Zasada wyłączonego środka a zagadnienie idealizmu , "Studia Filozoficzne" (1982) 7 - 8, s. 89-99.
5
twierdzenie „[ AR

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin