Procesy poznawcze i emocjonalno-motywacyjne.pdf

Procesy poznawcze i emocjonalno-motywacyjne

Wstęp

1. Procesy poznawcze jako procesy odbioru i przetwarzania informacji

1.1. Percepcja — wrażenia i spostrzeżenia

1.2. Procesy uwagi

1.3. Wyobrażenia i wyobraźnia

1.4. Pamięć

1.5. Uczenie się — warunkowanie klasyczne i instrumentalne

1.6. Myślenie i rozwiązywanie problemów

2. Procesy emocjonalno-motywacyjne

2.1. Emocje

2.2. Motywacja

Bibliograﬁa

Wstęp

Niniejszy moduł przedstawia tematykę z dwóch ważnych obszarów psychologii:

psychologii poznawczej i psychologii emocji i motywacji. W centrum zaintereso-

wania psychologii poznawczej znajdują się mechanizmy funkcjonowania umysłu na

różnych poziomach organizacji odbieranych bodźców. Najbardziej podstawowym

poziomem są procesy spostrzegania, które nadają znaczenie odbieranym ze środo-

wiska bodźcom. Selekcja tych bodźców możliwa jest dzięki procesom uwagi, wy-

korzystanie zaś wcześniejszych doświadczeń — dzięki pamięci i uczeniu się. Orga-

nizowanie rzeczywistości w pewne kategorie należy z kolei do procesów myślenia,

które opiera się na materiale percepcyjnym i wyobrażeniowym. Wymienione wy-

żej procesy zalicza się do podstawowych procesów poznawczych (Falkowski, Ma-

ruszewski, Nęcka, 2008). Z kolei psychologia emocji i motywacji odpowiada na

pytanie, jak subiektywne stany psychiczne uruchamiają priorytet dla związanego

z nimi działania, jakie towarzyszą temu zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne

i pantomimiczne, jak człowiek ukierunkowuje swoją aktywność na cel. Problema-

tyka procesów poznawczych oraz emocjonalno-motywacyjnych jest szeroko opisy-

wana w literaturze tematu, jednak z racji ograniczonych ram tego opracowania po-

niżej przedstawiono najważniejsze wiadomości z tego zakresu. Kryterium ich wy-

boru była przydatność dla pedagoga — znajomość procesów poznawczych i emo-

cjonalno-motywacyjnych człowieka może bowiem pomóc w odpowiednim projek-

towaniu oddziaływań pedagogicznych.

Temat pierwszy prezentuje najważniejsze procesy poznawcze człowieka: percepcję,

uwagę, wyobraźnię, pamięć, uczenie się i rozwiązywanie problemów.

W ramach tematu drugiego omówiono emocje i motywację, a w szczególności ich

wpływ na działanie i procesy poznawcze.

1. Procesy poznawcze jako procesy

odbioru i przetwarzania informacji

1.1. Percepcja — wrażenia i spostrzeżenia

Najwcześniejsze badania psychologiczne zajmowały się poszukiwaniem odpowie-

dzi na pytania o to, jak z bodźców ﬁzycznych powstają subiektywne doznania. Do

odbioru informacji o bodźcach oddziałujących bezpośrednio na narządy zmysłowe

służą wrażenia i spostrzeżenia (za: Przetacznikowa, Makiełło-Jarża, 1982; Miet-

zel, 1999; Zimbardo, 1999; Rathus, 2004).

We wrażeniach odzwierciedlają się poszczególne cechy zmysłowe obiektów działa-

jących na nasze receptory, takie jak: barwa, kształt, twardość lub szorstkość po-

wierzchni. Są one najprostszą formą poznawania rzeczywistości. Odbieramy wra-

żenia, gdy na narządy zmysłów działają bezpośrednio bodźce ze środowiska ze-

wnętrznego lub wnętrza organizmu. Powoduje to podrażnienie odpowiednich re-

ceptorów i proces pobudzenia w tkance nerwowej.

Wrażenia można podzielić zależnie od tego, czy odzwierciedlają cechy przedmio-

tów i zjawisk w otoczeniu, czy stan organizmu i ruchy ciała. Eksteroreceptory odbie-

rają wrażenia z pewnej odległości ( telereceptory ) bądź przy bezpośrednim zetknię-

ciu z przedmiotem ( kontaktoreceptory ). Odbierają one wrażenia ze wszystkich mo-

dalności zmysłowych — wzrokowe, słuchowe, węchowe, bólowe, dotykowe, sma-

kowe. Interoreceptory dostarczają informacji o tym, co dzieje się w narządach we-

wnętrznych, orientują nas w zmianie położenia ciała, ruchach itp. Odbierają wra-

żenia ustrojowe, równowagi, mięśniowo-ruchowe i bólowe.

Minimalną wielkość bodźca potrzebną do jego odbioru i do doznania choćby led-

wo dostrzegalnego wrażenia nazywamy absolutnym progiem tego wrażenia . Poniżej

znajdują się bodźce podprogowe , powyżej zaś nadprogowe .

Ludzie różnią się od siebie wrażliwością w zakresie rozmaitych zmysłów. Nie wszyscy

dostrzegają równie ostro przedmioty z daleka, niektórzy słyszą szmery niesłyszalne

dla innych. Nie odbieramy z otoczenia wszystkich bodźców (np. promieniowania

radioaktywnego, promieniowania elektromagnetycznego), ponieważ nie mamy od-

powiednich receptorów. Są istoty, które takie receptory posiadają, np. ryby mają or-

gan linii bocznej i odbierają ruchy wody oraz jej skład chemiczny. Niektórych bodź-

ców nie odbieramy także dlatego, że są poniżej naszego progu wrażliwości.

Wrażliwość zależy nie tylko od bodźca działającego w danej chwili, lecz także

od bodźców działających uprzednio. Gdy wejdziemy do ciemnego pomieszczenia

najpierw nic nie widzimy, dopiero po chwili rozróżniamy kontury przedmiotów.

Jest to zjawisko adaptacji zmysłowej , przystosowania naszych receptorów do trwale

działających bodźców. Podobnie przyzwyczajamy się do niskiej temperatury wody

w kąpieli morskiej, specyﬁcznego zapachu czy ucisku jakiejś części garderoby.

Inną cechą doznań jest czułość — zdolność do odczuwania nawet niewielkich róż-

nic między bodźcami. Minimalną różnicę między bodźcami, które wywołują od-

rębne wrażenia nazywamy progiem różnicy . Między czułością a progiem różnicy za-

chodzi stosunek odwrotnie proporcjonalny — im mniejszy próg różnicy, tym sub-

telniejsze różnicowanie bodźców, tj. tym większa czułość. Dla przykładu, czubek

języka pozwala odbierać najmniejsze nierówności, podobnie opuszki palców, próg

różnicy jest największy na pośladku, na plecach i udach. Dwa bodźce muszą różnić

się od siebie, aby dać dwa odrębne wrażenia, np. jeden ciężarek musi być o określo-

ną miarę cięższy od drugiego, abyśmy odczuli różnicę ich ciężaru (Przetacznikowa,

Makiełło-Jarża, 1982).

Spostrzeżenia i spostrzeganie

W rzeczywistości człowiek nie odbiera pojedynczych wrażeń — składają się one

w bardziej złożone czynności poznawcze, czyli spostrzeżenia. W spostrzeżeniach

odzwierciedlają się obiekty jako całość: spostrzegamy kwadrat lub kulę, budynek

domu i człowieka przechodzącego przez ulicę. W celach naukowych analizujemy je-

dynie poszczególne wrażenia i badamy ich role w poznaniu różnych aspektów ota-

czających nas przedmiotów i zdarzeń. Spostrzeganie to proces poznawczy, który po-

lega na odzwierciedleniu w świadomości całokształtu danego przedmiotu lub zjawi-

ska oddziałującego na narządy zmysłowe (Przetacznikowa, Makiełło-Jarża, 1982).

Przedmioty otoczenia działają na nasze receptory jako bodźce złożone, czyli kom-

pleksowe. Jabłko czy pomarańcza łączą się w spostrzeganiu w jedną całość, mimo

że w jednej chwili odbieramy tylko jakiś jeden rodzaj wrażeń (np. wzrokowe).

Na podstawie rodzaju narządów zmysłów dominujących w odzwierciedlaniu przed-

miotu lub zjawiska możemy wyodrębnić spostrzeżenia wzrokowe, słuchowe, doty-

kowe i inne. W niektórych sytuacjach spostrzeganie ma charakter wielozmysłowy,

czyli polisensoryczny , np. u niemowląt (Przetacznikowa, Makiełło-Jarża, 1982).

Przyjmując za Tomaszewskim (1976), że spostrzeganie to ukierunkowana czynność

konstruowania spostrzeżeń , można wyróżnić dwa rodzaje złożonych procesów spo-

strzegania i dwa rodzaje spostrzeżeń (na podstawie poziomu organizacji spostrze-

gania). Są to:

1) spostrzeganie na poziomie sensomotorycznym (czuciowo-ruchowym) — na tym po-

ziomie tworzone są spostrzeżenia ﬁguralne , czyli sekwencje dźwięków, linii, plam,

ale bez wyraźnego znaczenia;

2) spostrzeganiena poziomie znaczeniowo-czynnościowym (semantyczno-operacyjnym)

— na tym poziomie tworzone są spostrzeżenia przedmiotowe , kiedy w polu spo-

strzeżeniowym rozpoznajemy rozmaite przedmioty i znaki (osoby, zdarzenia,

melodie, pismo); odzwierciedlamy w nich nie tylko zmysłowy obraz obiektu, ale

także nadajemy mu znaczenie; do wytworzenia sensownych spostrzeżeń docho-

dzi w rozwoju ontogenetycznym.

Włączenie w percepcję wyższych czynności psychicznych powoduje, że nasze spostrzeże-

nia mają charakter sensowny (np. rozpoznajemy na spacerze gatunki drzew, znamy

je z doświadczenia albo zdobyliśmy o nich wiadomości w szkole). Istotne jest tutaj

zjawisko zależności procesu spostrzegania od zasobu pojęć, wiedzy i doświadcze-

nia człowieka, od jego postaw i poglądów na świat.

Prawa organizacji percepcyjnej

W roku 1923 Max Wertheimer zaprezentował prawa percepcyjnego organizowania

bodźców. Kolejne badania nad percepcją doprowadziły do ustalenia pięciu takich

praw (Falkowski, Maruszewski, Nęcka, 2008: 357–358):

1. Prawo podobieństwa — głosi, że elementy podobne do siebie tworzą ﬁgurę(rys.1).

Rysunek 1

Prawo podobieństwa

Źródło: Falkowski, Maruszewski,

Nęcka, 2008: 357.

2. Prawo wspólnej drogi — stanowi, że elementy poruszające się w tym samym kie-

runku są spostrzegane razem i tworzą jedną ﬁgurę. Zasadę tę dobrze obrazuje

stado ptaków lecących tzw. kluczem. Patrząc na rysunek 2, odnosimy wrażenie,

jakby wszystkie elementy przemieszały się w tę samą stronę, np. w prawo. Po

chwili wpatrywania się zauważyć można, że wszystkie robią nagły zwrot i skie-

rowują się na dół, po czym mogą skierować się ku górze, tworząc za każdym ra-

zem inną ﬁgurę.

Rysunek 2

Prawo wspólnej drogi

Źródło: Falkowski, Maruszewski,

Nęcka, 2008: 357.

3. Prawo bliskości — stwierdza, że elementy położone blisko siebie tworzą jedną ﬁ-

gurę, natomiast oddalone od siebie mogą należeć do różnych ﬁgur.Naprzykład

na rysunku 3 liczba liter w obu szeregach jest taka sama, jednak w górnym sze-

regu spostrzegamy dwie grupy, a w dolnym cztery.

Rysunek 3

Prawo bliskości

Źródło: Falkowski, Maruszewski,

Nęcka, 2008: 358.

YYYY YYYY

YY YY YY YY

4. Prawo dobrej kontynuacji — odpowiada prostocie spostrzeganego przedmiotu;

elementy łagodnie przechodzące jeden w drugi tworzą postać, natomiast nagła

zmiana kierunku powoduje oderwanie się od siebie tych elementów, które mogą

tworzyć odrębne ﬁgury.Gdyspojrzymynarysunek4,odrazuspostrzegamydwa

sznury koralików, choć można wyodrębnić większą ich liczbę.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: