chlopi.pdf

Na podstawie: Reymont, Władysław Stanisław (-), Chłopi,

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 

Wersja lektury on-line dostępna jest na stronie wolnelektury.pl .

Ten utwór nie jest chroniony prawem autorskim i znajduje się

w domenie publicznej, co oznacza, że możesz go swobodnie wy-

korzystywać, publikować i rozpowszechniać.

WŁADYSŁAW STANISŁAW REYMONT

Chłopi

Część pierwsza — Jesień

iriaowi

eoowi rzesie

— Niech bęǳie pochwalony Jezus Chrystus!

Ksiąǳ

— Na wieki wieków, moja Agato, a dokąd to wędrujecie, co?

— We świat, do luǳi, dobroǳieju kochany — w tyli świat!… — zakreśliła ki-

jaszkiem łuk od wschodu do zachodu.

Ksiąǳ spojrzał bezwiednie w tę dal i rychło przywarł¹ oczy, bo nad zachodem

wisiało oślepiające słońce; a potem spytał ciszej, lękliwiej jakby…

— Wypęǳili was Kłębowie, co? A może to ino niezgoda?… może…

Nie zaraz odrzekła, wyprostowała się nieco, powlekła ciężko starymi wypełzłymi²

oczami po polach ojesieniałych, pustych i po dachach wsi, zanurzonej w sadach.

— I… nie wypęǳali… jakżeby… dobre są luǳie — krewniaki. Niezgody też Żebrak

nĳakiej być nie było. Samam ino zmiarkowała, że trza mi w świat. Z cuǳego woza

to złaź choć i w pół morza.

Trza było… roboty już la mnie nie miały… na zimę iǳie, to jakże — darmo mi

to daǳą warzę³ abo i ten kąt do spania?…

A że rychtyk⁴ i ciołka odsaǳili od maci… a i gąski, bo to już zimne nocki, trza

zagnać pod strzechę, tom i zrobiła miejsce… jakże, bydlątek szkoda, Boże stworzenie

też… A luǳie dobre, bo mię choć latem przytulą, kąta ani tej łyżki strawy nie żałują,

że se człowiek kiej jaka gospodyni paraduje…

A na zimę we świat, po proszonym.

Niewiela mi potrza, to se u dobrych luǳi uproszę i do zwiesny⁵ z Panajezusową

łaską przechyrlam, a jeszcze się coś niecoś grosza uścibi — to rychtyk la nich na

przednówek⁶… krewniaki przeciech…

¹ przwarł — przymknął.

² wpełzłi — wyblakłymi.

³ warzę — gotowany posiłek.

⁴ rh — akurat, właśnie.

⁵ o zwies — do wiosny.

⁶ przewe — dawniej najtrudniejszy do przetrwania na wsi okres, po zimie (w czasie której luǳie

żywili się zapasami zebranymi jesienią), a przed nowymi zbiorami.

A już ta Jezusiczek przenajsłodszy biedoty opuścić nie opuści.

— Nie opuści, nie — zawołał gorąco i wstydliwie wsaǳił jej w garść złotówkę.

— Dobroǳieju nasz serdeczny, dobroǳieju!

Przypadła mu do kolan roztrzęsioną głową, a łzy jak groch posypały się po jej

twarzy szarej i zradlonej⁷ jak te jesienne podorówki⁸.

— Idźcie z Bogiem, idźcie — szeptał zakłopotany podnosząc ją z ziemi.

Zebrała drżącymi rękami torby i kĳaszek z jeżem na końcu, przeżegnała się i po-

szła szeroką, wyboistą drogą ku lasom; raz wraz tylko odwracała się ku wsi, ku polom,

na których kopano kartoﬂe, i na te dymy pastusich ognisk, co się snuły nisko nad

ścierniskami — poglądała żałośnie, aż i zniknęła za przydrożnymi krzami.

A ksiąǳ usiadł z powrotem na kółkach od pługa, zażył tabaki i rozłożył brewiarz⁹, Ksiąǳ

ale oczy ześlizgiwały mu się z czerwonych liter i leciały po ogromnych, w jesiennej

zadumie pogrążonych ziemiach, to po bladym niebie błąǳiły lub zatrzymywały się na

parobku, pochylonym nad pługiem.

— Walek… bruzda krzywa… te… — zawołał unosząc się nieco i choǳił już ocza-

mi krok za krokiem za parą tłustych siwków, ciągnących pług ze skrzypem.

Zaczął znowu bezwiednie przebiegać czerwone litery brewiarza i poruszać ustami,

ale co chwila gonił oczami siwki, to stadko wron, które ostrożnie, z wyciągniętymi

ǳiobami podskakiwały w bruźǳie i raz wraz, za każdym świstem bata, za każdym

nawrotem pługa, podrywały się ciężko, padały zaraz na zorane zagony i ostrzyły ǳioby

o twarde, zeschłe skiby.

— Walek! a śmignĳ no prawą po portkach, bo zostaje!

Koń

Uśmiechnął się, bo jakoż po bacie prawa już równo ciągnęła, a gdy konie doszły

do drogi, uniósł się żywo, poklepał je przyjaźnie po karkach, aż wyciągały do niego

nozdrza i przyjacielsko obwąchiwały twarz.

— Heeet–aa! — wołał śpiewnie Walek, wyciągnął błyszczący jakby ze srebra

pług, uniósł go lekko, pociągnął konie lejcami, że zatoczyły krótki łuk, wraził krój

błyszczący w rżysko, śmignął batem, konie pociągły z miejsca, aż zgrzytnęły orczyki

— i orał dalej wielki łan ziemi, co pod prostym kątem spadał od drogi po pochyło-

ści i niby długi wątek zgrzebnych skib rozciągał się aż ku wsi, leżącej nisko i jakby

zatopionej w czerwonawych i żółtawych sadach.

Cicho było, ciepło i nieco sennie.

Jesień

Słońce, chociaż to był już koniec września, przygrzewało jeszcze niezgorzej —

wisiało w połowie drogi mięǳy południem a zachodem, nad lasami, że już krze i ka-

mionki, i grusze po polach, a nawet zeschłe twarde skiby kładły za się cienie mocne

i chłodne.

Cisza była na polach opustoszałych i upajająca słodkość w powietrzu, przymglo-

nym kurzawą słoneczną; na wysokim, bladym błękicie leżały gǳieniegǳie bezładnie

porozrzucane ogromne białe chmury niby zwały śniegów, nawiane przez wichry i po-

strzępione.

A pod nimi, jak okiem ogarnąć, leżały szare pola niby olbrzymia misa o modrych Wieś

wrębach lasów — misa, przez którą, jak srebrne przęǳiwo rozbłysłe w słońcu, mi-

gotała się w skrętach rzeka spod olch i łozin nadbrzeżnych. Wzbierała w pośrodku

wsi w ogromny podłużny staw i uciekała na północ wyrwą wśród pagórków; na dnie

⁷ zraoa — poorana, naznaczona bruzdami, jak pocięta radłem ziemia.

⁸ poorwa — pole płytko zaorane po jesiennych zbiorach i w ten sposób przygotowane do wio-

sennej orki.

⁹ rewiarz — zbiór modlitw przeznaczonych do liturgii goǳin (znanej zarówno kościołowi rzym-

skokatolickiemu, jak grekokatolickiemu i mającej swój odpowiednik w różnych kościołach protestanc-

kich); duchowni katoliccy są zobowiązani do coǳiennego odmawiania całego brewiarza.

Chłopi



kotliny, dokoła stawu, leżała wieś i grała w słońcu jesiennymi barwami sadów —

niby czerwono–żółta liszka, zwinięta na szarym liściu łopianu, od której do lasów

wyciągało się długie, splątane nieco przęǳiwo zagonów, płachty pól szarych, sznury

mieǳ pełnych kamionek i tarnin — tylko gǳieniegǳie w tej srebrnawej szarości

rozlewały się strugi złota — łubiny żółciły się kwiatem pachnącym, to bielały omdla-

łe, wyschłe łożyska strumieni albo leżały piaszczyste senne drogi i nad nimi rzędy

potężnych topoli z wolna wspinały się na wzgórza i pochylały ku lasom.

Ksiąǳ ocknął się z zapatrzenia, bo długi, żałosny ryk rozległ się gǳieś niedaleko,

aż wrony poderwały się z krzykiem i skośnym rzutem leciały na kopaniska — a czarny

migocący cień biegł za nimi dołem po rżyskach i podorówkach.

Przysłonił ręką oczy i patrzył pod słońce — drogą od lasów szła jakaś ǳiewczyna

i ciągnęła za sobą na postronku dużą, czerwoną krowę; gdy przechoǳiła obok, po-

chwaliła Boga i chciała skręcić, aby księǳa pocałować w rękę, ale krowa szarpnęła ją

w bok i znowu ryczeć zaczęła.

— Na sprzedanie prowaǳisz, co?

— Ni… ino do młynarzowego bysia… a stójże, zapowietrzona… Wściekłaś się czy

co! — wołała zadyszana, usiłując powstrzymać, ale krowa ją pociągnęła, że już obie

gnały w dyrdy, aż kurz je zakrył obłokiem.

A potem wlókł się ciężko po piaszczystej droǳe Żyd szmaciarz¹⁰, pchał przed Żyd

sobą taczki dobrze naładowane, bo raz wraz przysiadał i ciężko dyszał.

— Co tam słychać, Moszku?

— Co słychać?… Komu dobrze, to i dobrze słychać… Kartoﬂe chwalą Bogu ob-

roǳiły, żyto sypie, kapusta bęǳie. Kto ma kartoﬂe, kto ma żyto, kto ma kapustę —

temu dobrze słychać! — Pocałował księǳa w rękaw, założył na kark pas od taczek

i pchał dalej, lżej już, bo zaczynał się spadek łagodny.

A potem szedł środkiem drogi w kurzawie, bo zamiatał nogami, ślepy ǳiad,

prowaǳony przez tłustego kundla na sznurku.

A potem leciał od lasu chłopak z butelką, ale ten ujrzawszy księǳa przy droǳe

okrążył go z dala i biegł na przełaj pól do karczmy.

To znowu chłop z sąsiedniej wsi wiózł zboże do młyna albo Żydówka pęǳiła stado

kupionych gęsi.

A każdy pochwalił Boga, zamienił słów parę i szedł w swoją drogę, odprowaǳa-

ny życzliwym słowem i spojrzeniem księǳa, któren, że już słońce było coraz niżej,

powstał i krzyknął do Walka:

— Doórz do brzózek i do domu… na nic się konie zmachają.

I poszedł wolno mieǳami, odmawiał półgłosem modlitwy i jasnym, pełnym ko-

chania spojrzeniem ogarniał pola…

…Rzędy kobiet czerwieniły się na kopaniskach… rozlegał się grochot zsypywa-

nych do wozów kartoﬂi… miejscami orano jeszcze pod siew… stada krów srokatych

pasły się na ugorach… długie, popielate zagony rǳawiły się młodą szczotką zbóż

wschoǳących… to gęsi niby płaty śniegów bieliły się na wytartych, zruǳiałych łą-

kach… krowa gǳieś zaryczała… ogniska się paliły i długie, niebieskie warkocze dy-

mów ciągnęły się nad zagonami… Wóz zaturkotał albo pług zgrzytnął o kamienie…

to cisza znowu obejmowała ziemię na chwilę, że słychać było głuchy bełkot rzeki

i turkot młyna, schowanego za wsią, w zbitym gąszczu drzew pożółkłych… to znowu

śpiewka się zerwała lub krzyk nie wiadomo skąd powstały leciał nisko, tłukł się po

bruzdach i dołach i tonął bez echa w jesiennej szarości, na ścierniskach oprzęǳo-

nych srebrnymi pajęczynami, w pustych sennych drogach, nad którymi pochylały

się jarzębiny o krwawych, ciężkich głowach… to włóczono role i tuman szarego, Chłop

¹⁰ szaiarz — czyli zajmujący się zbieraniem zniszczonych materiałów do recyklingu.

Chłopi



przesłonecznionego kurzu podnosił się za bronami, wydłużał i pełzał aż na wzgórze

i opadał, a spod niego niby z obłoku wychylał się bosy chłop, z gołą głową, przewią-

zany płachtą — szedł wolno, nabierał ziarna z płachty i siał ruchem monotonnym,

nabożnym i błogosławiącym ziemi, dochoǳił do końca zagonów, nabierał z worka

zboża, nawracał i z wolna podchoǳił pod wzgórze, że najpierw głowa rozczochrana,

potem ramiona, a w końcu już był cały widny na tle słońca z tym samym błogosła-

wiącym ruchem siejby; z tym samym świętym rzutem rozrzucał zboże, co jak złoty

pył kolistym wirem padało na ziemię.

Ksiąǳ szedł coraz wolniej, czasem przystawał, aby odetchnąć, to znowu obejrzał Drzewo, Ptak

się na swoje siwki, to przyglądał się chłopakom, obtłukującym kamieniami ogromną

gruszę, aż hurmem przybiegli do niego i chowając ręce za siebie całowali w rękaw

sutanny.

Pogłaǳił ich po głowach i rzekł upominająco:

— Nie łamcie ino gałęzi, bo na bezrok gruszek mieć nie bęǳiecie.

— My nie rzucalim na gruszki, ino że tam jest gapie gniazdo¹¹ — ozwał się

śmielszy.

Ksiąǳ się uśmiechnął dobrotliwie i zaraz znowu przystanął przy kopaczach.

Chłop, Ksiąǳ

— Szczęść Boże w robocie!

— Boże zapłać, ǳiękujemy! — odpowieǳieli razem, prostując się, i ruszyli

wszyscy do ucałowania rąk dobroǳieja kochanego.

— Pan Bóg dał latoś uroǳaj na kartoﬂe, co? — mówił wyciągając otwartą taba-

kierkę do mężczyzn — brali sumiennie i z szacunkiem w szczypty, nie śmiejąc przy

nim zażywać.

— Juści, kartoﬂe kiej kocie łby i dużo pod krzami.

— Ha, to świnie zdrożeją, bo jaki taki chciał bęǳie wsaǳać do karmika.

— Już i tak drogie; na zarazę latem wyginęły, a i do Prus kupują.

— Prawda, prawda. A czyje to ziemniaki kopiecie?

— A Borynowe.

— Gospodarza nie wiǳę, tom i rozeznać nie rozeznał.

— Ociec pojechali z moim ano do boru.

— A to wy, Anna, jakże się macie? — zwrócił się do młodej, przystojnej kobiety

w czerwonej chustce na głowie, która, że ręce miała uwalane ziemią, przez zapaskę

ujęła jego rękę i pocałowała.

— Jakże się ma ten wasz chłopak, com go to we żniwa chrzcił?

— Bóg zapłać dobroǳiejowi, zdrów się chowa i coś niecoś bałykuje¹².

— No, zostańcie z Bogiem.

— Panu Bogu oddajem.

I ksiąǳ skręcił na prawo, ku cmentarzowi, który leżał z tej strony wsi, przy to- Ksiąǳ

polami wysaǳonej droǳe.

Długo za nim spoglądali w milczeniu, na jego smukłą, pochyloną nieco postać,

dopiero gdy przeszedł niskie, kamienne ogroǳenie cmentarza i szedł mięǳy mogi-

łami ku kaplicy, co stała wpośród pożółkłych brzóz i klonów czerwonych, rozwiązały

się im języki.

— Lepszego to i na całym świecie nie znaleźć — zaczęła któraś z kobiet.

— Juści, chciały go też zabrać do miasta… żeby ociec z wójtem nie jeźǳili prosić

biskupa, to byśwa go i nie mieli… Kopta no, luǳie, kopta, bo do wieczora mało Praca

daleko, a ziemniaków mało wiele! — mówiła Anna wysypując swój kosz na kupę

żółcącą się na rozkopanej ziemi, pełnej zeschłych łęcin.

¹¹ apie iazo — gniazdo wron (zwanych też gapami).

¹² ałować — raczkować.

Chłopi



Wzięli się chyżo za robotę i w cichości, że ino słychać było ǳiabanie moty-

czek o twardą ziemię, a czasem suchy dźwięk żelaza o kamień. Czasami ktoś niektoś

wyprostował zgięty i zbolały grzbiet, odetchnął głęboko, popatrzył bezmyślnie na sie-

jącego przed nimi i znowu kopał, wybierał z szarej ziemi żółte ziemniaki i rzucał do

kosza, przed się stojącego.

Luǳi było kilkanaścioro, przeważnie starych kobiet i komorników, a za nimi

bieliły się dwa krzyżaki, u których w płachtach leżały ǳieci raz wraz popłakując.

— A tak i stara poszła we świat — zaczęła Jagustynka.

Żebrak

— Kto? — spytała Anna podnosząc się.

— A stara Agata.

— Na żebry…

— Juści, że na żebry! Hale! nie na słodkości, ino na żebry. Obrobiła krewniaków,

wysłużyła się im bez lato, to już ją puściły na wolny dech.

— Wróci na zwiesnę, to im naznosi w torebeczkach, a to i cukru, a to i harbaty,

a to i grosza coś niecoś; zaraz ją będą miłowały, każą spać w łóżku, pod pierzyną, robić

nie daǳą, coby se wypoczena… A wujna, a ciotka jej mówią, póki tego ostatniego

szelążka od niej nie wyciągną… A jesienią to już la niej miejsca nie ma w sieni ani

we chliwie. Ścierwy, psie krewniaki i zapowietrzone — wybuchała Jagustynka i taki

gniew ją przejął, że stara jej twarz posiniała.

— Biednemu to zawsze na ten przykład wiatr w oczy — dorzucił jeden z komor-

ników, stary, wynęǳniały chłop z krzywą gębą.

— Kopta no, luǳie, kopta — popęǳała Anna nierada tokowi rozmowy.

Jagustynka, że to długo nie mogła bez gadania, to spojrzała na siejącego i rzekła:

— Te Paczesie to stare chłopy, że jaże im już kłaki na łbach puszczają…

Matka, Obowiązek,

Praca, Roǳina, Syn

— Ale kawalery zawdy — rzekła insza kobieta.

— A tyle ǳiewuch się starzeje albo i służby szukać iǳie…

— Przeciech, a one mają cały półwłóczek i jeszcze łączkę za młynem.

— Juści, abo to im matka da się żenić… abo to im popuści…

— A kto by krowy doił, kto by opierał, kto by kole gospodarstwa abo i śwyń

choǳił…

— Obrząǳają se matulę i Jagusię, bo jakże, Jagna kiej pani jaka, kiej i druga

ǳieǳiczka, ino się stroi… a myje, a w lusterku przegląda, a warkocze zaplata.

— I patrzy ino, kogo by puścić pod pierzynę, któren aby mocny! — dorzuciła

znowu ze złym uśmiechem Jagustynka.

— Józek Banachów posyłał z wódką — nie chciała.

— Cie… ǳieǳiczka zapowietrzona.

Czary

— A stara ino w kościele siaduje, a na książce się modli, a na odpusty choǳi!

— Prawda, ale czarownica to też jest; a Wawrzonowym krowom to chto mleko

odebrał, co? A jak na Jadamowego chłopaka, co jej śliwki w sadku obrywał, jakieś złe

słowo powieǳiała, to mu się zaraz taki kołtun zbił i tak go pokręciło, Jezus!

— I ma tu błogosławieństwo Boże być nad narodem, kiej takie we wsi sieǳą…

— A drzewiej, kiej jeszcze krowy pasałam tatusiowe, to baczę, że takie ze wsi

wyganiali — dodała znowu Jagustynka.

— Tym się krzywda nie stanie, bo ma ją kto strzec… — i zniżając głos do szeptu,

a patrząc z ukosa na Annę, co kopała na przeǳie pierwszą z krają redlinę, szeptała

Jagustynka sąsiadkom:

— A pono pierwszy do obrony to ano chłop Hanki… cieka się on za Jagną kiej

ten pies…

— Laboga… moiściewy… cudeńka prawicie… Hale! to by już grzech i obraza

boska była… — szeptały do siebie kopiąc i nie podnosząc głów.

Chłopi



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: