Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu. Tom II

Henryk Sienkiewicz (1846 – 1916), oprac. Julian Krzyżanowski

Ur. 5 maja 1846 r. w Woli Okrzejskiej na Podlasiu.

Przedstawiciel inteligencji miejskiej, która wywodziła się z podupadłego ziemiaństwa.

Wszystko zawdzięczał sobie.

Po gimnazjum zapisał się na medycynę do Szkoły Głównej. Zmienił ją na filologię.

·         uczył się pod kierunkiem Józefa Przyborowskiego

·         jest autorem studiów o Mikołaju Szarzyńskim (1869), Kasprze Miaskowskim (1870)

·         uniwersytetu nie skończył

Rozpoczął karierę dziennikarską pod pseudonimem Litwos.

·         pisał dowcipne felietony o życiu Warszawy i Królestwa Polskiego

·         fakty bogato okraszał fantazją

Fakty doszły do głosu w nowelach: Na marne i Humoreski z teki Worszyłły (1872).

Nowele to też popis fantazji: Sielanka, Stary sługa, Hania (1875).

W 1876 r. wyjechał do Stanów na prawie 3 lata, dzięki wsparciu „Gazety Polskiej”.

·         podobno miał przygotować fermę w Kalifornii dla Heleny Modrzejewskiej, która dojechała tam rok później z rodziną

·         Listy z podróży dowodzą, że docenił wtedy energię ludzką i przyrodę, obserwował życie emigracji, które opisywał po powrocie

·         Szkice węglem (1877) wywołały polemikę na temat obowiązków społ. ziemiaństwa

W latach 1878-79 podróżował po Francji, Galicji i Włoszech. Powstały nowele: Janko Muzykant, Z pamiętnika korepetytora (= poznańskiego nauczyciela).

W Warszawie ożenił się w 1881 r. z Marią Szetkiewiczówną i objął redakcję umiarkowanie konserwatywnego „Słowa”, gdzie od 1883 r. zaczęła się ukazywać w odcinkach jego powieść hist.

·         pisał Trylogię przy łożu chorej na gruźlicę żony w różnych uzdrowiskach

·         skończył w maju 1888 r.

·         w 1886 r. był w Konstantynopolu, Atenach i Rzymie, by poznać świat muzułmański

W uzdrowisku pod Wiedniem pisał powieść Bez dogmatu (do 1890).

W 1891 r. wyruszył do Afryki, co zaowocowało Listami z Afryki.

Pod koniec 1892 zaczął pisać Rodzinę Połanieckiech, skończoną w 1894.

·         w międzyczasie ożenił się z Marią Wołodkiewiczówną, która po paru tygodniach uciekła, proces rozwodowy trwał długo

Quo vadis napisał w latach 1895-96, a Krzyżaków: 1897-1900.

W 1896 r. podpisał korzystne umowy na wydanie Trylogii i Pism, a w 1900 cała Polska świętowała 30-lecie jego pracy twórczej.

Sienkiewicz brał udział w życiu politycznym, ale na arenie kulturalnej:

·         projekt pomnika Mickiewicza (1882) i nadzór nad jego wykonaniem (1897)

·         stypendium dla artystów gruźlików (1887): Konopnicka, Wyspiański, Witkiewicz i inni

·         stypendium dla młodych uczonych na UJ (1900)

Po jubileuszu wciągnięto go do kampanii przeciwpruskiej (1901-09).

·         już wcześniej napisał szkic o Bismarcku (vs. nacjonalizm), artykuł Polska i Rosja (vs. carat)

·         prawica (m.in. Narodowa Demokracja) wzięła go na agitatora w czasie rewolucji 1905 r.

·         list otwarty do Cesarza Wilhelma II (1906)

·         międzynarodowa ankieta Prusse et Pologne (1909) wśród pisarzy, polityków uczonych

W 1905 r. dostał Nagrodę Nobla.

Lewica zaczęła kampanię przeciw niemu. Robiono go wrogiem postępu polit. i kulturalnego.

Autor przeżywał depresję twórczą.

·         zamierzona trylogia o Sobieskim skończyła się słabą powieścią Na polu chwały (1903-05)

·         Wiry również wypadły słabo, jako pamflet przeciw wrzeniu rewolucyjnemu

·         Legiony, powieść o czasach Napoleona, ukazały się tuż przed wojną – 30 lipca 1914 r.

·         jedyna udana powieść tego okresu to W pustyni i w puszczy

Zmuszony do emigracji, osiadł w Szwajcarii. Zorganizował komitet pomocy ofiarom wojny. Działał w nim m.in. Ignacy Paderewski. Utworzyli sanatorium dla dzieci z gruźlicą w Zakopanem.

Sienkiewicz zmarł 11 listopada 1816 r. w Vevey.

W 1926 r. złożono jego prochy w katedrze św. Jana w Warszawie.

Młodzieńcza działalność publicystyczna

Nauczyła go obserwować zjawiska społeczne i wyrobiła technikę.

Są tu i formy krótkie (studia nad dawnymi poetami), i rozległe (Listy z podróży – urok przyrody i życia + komentarze dotyczące stosunków politycznych).

Listy świadczą o tym, że był wychowankiem literackiej „szkoły ukraińskiej” i Słowackiego.

Nowele

Początkowo miały charakter publicystyczny. Podejmował zagadnienia prasy postępowej:

·         wyzysk ciemnych chłopów (Szkice węglem)

·         śmierć dziecka, z powodu okrutnej kary albo opieki pijaka (Janko Muzykant, Jamioł)

·         niedola dziecka polskiego w szkole rosyjskiej (Z pamiętnika korepetytora)

·         stosunki w zaborze pruskim za Bismarcka (Bartek Zwycięzca)

Środki ekspresji: od łzawej czułostkowości (Janko...) do karykaturalnej groteski (Szkice...).

Nowele amerykańskie wolne są od akcentów publicystycznych, ale też mają różne style:

·         humoreska o sklepikarzach, starej pannie i starym kawalerze (Komedia z pomyłek)

·         czuły liryzm, wzorowany na W Szwajcarii Słowackiego (Przez stepy)

·         tragedie emigrantów chłopskich (Za chlebem)

·         głęboki liryzm i artystyczna prostota (Latarnik, Wspomnienia z Maripozy)

·         humoreski z życia bieżącego (Ta trzecia) i starożytnego (Na Olimpie)

W ostatnim zbiorze nowel (Dwie łąki, 1908) widać dwie tendencje:

·         zbeletryzowane szkice publicystyczne atakujące nadużycia rosyjskie (Płomyk, Dzwonnik)

·         parodie antyczne maskujące ten ostry atak

Cecha wspólna: wykorzystanie epilogu jako momentu zupełnej niespodzianki, gł. tragicznej.

Powieść historyczna

Niektóre nowele to szkice zapowiadające fabułę powieści (Niewola tatarska à Trylogia, Pójdźmy za Nim à Quo vadis, Bartek Zwycięzca à Krzyżacy).

Początki zainteresowania powieścią sięgają sukcesu Zoli (O naturalizmie w powieści, 1881).

Trylogia rozgrywa się w latach 1648-72. Źródła Trylogii to:

·         Roczniki Kochowskiego, kroniki mu współczesnych, prace historyków: Kubali i Szajnochy

Źródła Quo vadis:

·         Tacyt, historycy nowocześni, m.in. Ernest Renan

·         zaliczone jest do cyklu polskiego, bo liczni historycy próbowali łączyć Ligów z Lechitami, stąd słowiańskie imiona Ligii-Kaliny i Ursusa (= Niedźwiedź = Mieszko)

Źródła Krzyżaków:

·         monografia Szajnochy Jadwiga i Jagiełło

Cechy wspólne powieści:

·         ukazanie strony wojennej, mniej obyczajowej i politycznej

·         wielkie batalistyczne opisy zwycięstw Polski (często na koniec)

·         ogromne potęgi odnoszą sukcesy, ale Polska i tak zwycięża

·         bohater „+” kocha się w pannie, którą porywa bohater „-”, choć nigdy fabuła się nie powiela

·         rzadko bohater ginie na końcu (jak Wołodyjowski czy Danusia), zawsze w takim wypadku nad tragedią triumfuje moralna wielkość ginących

·         na czele wrogich obozów stają postacie historyczne, ale mało znane

·         za bohaterem na pół fikcyjnym stoi bohater-sobowtór, już historyczny (np. za Skrzetuskim – Jarema, za Bohunem – Chmielnicki, za Kmicicem – Jan Kazimierz czy Czarniecki...); wyjątkiem są Krzyżacy, bo żadna z postaci historycznych nie wysuwa się na plan pierwszy

·         postaci historyczne są wyidealizowane (Jeremi) lub wręcz przeciwnie (Radziwiłłowie, głupi Sapieha, pyszny Lubomirski)

·         tylko w Ogniem i mieczem wprowadził dialog będący wymianą racji obu stron (Skrzetuski – Chmielnicki), a Quo vadis Petroniusz wspomina o rozmowie ze św. Pawłem, ale mówi tylko, że jego poglądy mu nie odpowiadają, nie ma samej rozmowy

·         kult bohaterstwa fizycznego (Podbipięta, Zbyszko, Ursus, Michał, Skrzetuski, Bohun, Bogusław) i fizyczno-duchowego, moralnego (Kmicic, Winicjusz, Jarema, Jurand)

·         sile fizycznej bohaterów „+” towarzyszy często słabość umysłowa (Podbipięta), ale rekompensuje ją bohaterska prostota

Sienkiewicz pisał dzieła ku pokrzepieniu serc, bo wierzył w naturę ludzką i zdolność człowieka do podnoszenia się z upadku. Zdolność tę przypisywał jednostkom i społeczeństwom.

Pierwiastki niehistoryczne w powieściach

Motyw porwania i poszukiwania Heleny jest najbardziej klasyczny. Powtórzy się (bez otoczki historycznej) w W pustyni i w puszczy.

Często wypadki dochodzą do momentu, który grozi przerwaniem fabuły (np. napad Szwedów na Jana Kazimierza w górach), ale zawsze zdarza się „cud” (tu: ratunek od górali).

Nie są to romanse awanturnicze, bo:

·         tło historyczne nie jest naginane do losów bohaterów

·         mnóstwo tu jednostek i grup ludzkich, bardzo różnorodnych i barwnych

Sienkiewicz odświeża znane motywy, np. Dumasa (Zagłoba, Wołodyjowski i Podbipięta à trzej muszkieterowie), Scotta, Puszkina, Gogola, Rzewuskiego, Szekspira, Mickiewicza (Scyzoryk – Zerwikaptur), Słowackiego (Sen srebrny Salomei – przybycie Heleny do Czartowego Jaru).

Wady bohaterów urastają do sił tragicznych lub są przysłonięte wielkimi przymiotami:

·         pycha Radziwiłła czyni z niego bohatera tragedii

·         Rzędzian to tchórz, ale bardzo przywiązany do swego pana

·         Kiemlicze to dezerterzy-rabusie, ale pomagają Kmicicowi

·         Chilon to podły denuncjant, staje się męczennikiem, a do prześladowań sam się przyczynił

·         Zagłoba z opoja i pieniacza potrafi zmienić się w bohatera (gdy ratuje Helenę albo mści śmierć Podbipięty)

Nie ma tu jednostronności, bohaterów białych i czarnych.

·         trzej bohaterowie negatywni Trylogii odznaczają się urodą, zuchwałym męstwem, aureolą niezwykłości

·         nawet Krzyżacy nie są do końca okrutni (Zygfryd dopuszcza się zbrodni dopiero po śmierci syna, a gdy Jurand mu przebaczy – popełni samobójstwo)

Ułomności bohaterów wytwarzają sytuacje komiczne, kiedy cechy te są widoczne wyraziście, ale to nie wyklucza pojawiania się bohaterskich i pozytywnych cech.

Sienkiewicz sprawnie przechodzi od komizmu po wzniosłość, od grozy do sielanki (konwojowani przez Rocha oficerowie uchodzą cało dzięki sprytowi Zagłoby).

Ton bohaterski jest nieraz świadomie potęgowany przy pomocy motywów z eposów starożytnych:

·         walka Juranda z Krzyżakami w Szczytnie à rzeź zalotników z Odysei

·         Longinus niszczący beluardę pod Zbarażem à epizody z Eneidy

·         popisowe walki pojedynczych żołnierzy w bitwach ...