gnostycyzm.pdf

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

• Istotagnostycyzmu

• ródłapoznaniagnostycyzmu

• SystemygnostyckiezIIiIIIw.

GNOSTYCYZM —historycznaposta¢gnozywIIiIIIw.poChr.

Termin„gnostycyzm”zacz¦tostosowa¢odXVIIIw.naoznaczeniegnozy

heretyckiej.Porazpierwszyzastosowałgoanglika«skiteologiﬁlozofH.More

(1614–1687)dlaoznaczeniawszystkichchrze±cija«skichherezjistaro»ytnych,

tak»egnostyckichsystemówzIIiIIIw.G.ł¡czysi¦zpoj¦ciemgnozy

iwdzisiejszymu»yciuoznaczanietylkochrze±cija«skiesystemygnostyckie,

aletak»eniechrze±cija«skieformygnozytegookresu.

Istotagnostycyzmu. Wgustale«kongresuwMessynie(1966)podstaw¡

g.jestideabosko±cija¹ni(„iskrybo»ej”)wczłowieku.„Iskrabo»a”,okre±la-

natak»ejako„duch”(pne§ma[pnéuma]),ł¡czysi¦zmonistycznympodło»em,

czylizprzekonaniaoprawdziwymistnieniuwył¡cznie„duchowego”elemen-

tu,wtymtak»eideiBoga(okre±lanegoprzypomocyró»nychterminów:„Oj-

ciec”,„Istniej¡cy”,„Byt”,aletak»eapofatycznie:„nieznany”,„nieistniej¡cy”).

„Iskrabo»a”wyłoniłasi¦zboskiego±wiataiwpadław±wiatlosu,narodzin

i±mierci.Los„iskrybo»ej”opierasi¦naideizst¦puj¡cejewolucjipierwiastka

boskiego,którejnajni»szykresstałsi¦przyczyn¡bezpo±redni¡lubpo±redni¡

powstania±wiata.W±wiecietym„iskrabo»a”zostajeuwi¦zionaiprzezod-

powiedniedziałaniazbawczemaby¢odniegouwolniona.Historiaboskiego

elementurozwijapodstawowydlag.dualizm,przeciwstawieniesferyboskiej,

duchowej—materialnemuwidzialnemu±wiatu(antykosmizm),duchaiciała

(antysomatyzm),±wiatło±ciprzynale»nejboskiejiduchowejsferzeiciemno±ci

zwi¡zanejze±wiatem,materi¡iciałem.Radykalnydualizmg.przeciwstawia

całkowicieipodka»dymwzgl¦dempoza±wiatowegoBoga±wiatumaterialne-

mu.Dualistycznyw¡tekg.rozwijałww¡tkachmitycznych.Bógwgg.niema

nicwspólnegoze±wiatem,niestworzyłgo,nierz¡dzinimigoniezbawia(st¡d

gnostycyunikaliokre±le«najwy»szejistotyzapo»yczonychzreligii,któremó-

wiłyoBogu-stwórcy,wtymtak»eokre±lenia„Bóg”).Bógwgg.jestcałkowicie

niepoznawalny,ajegotranscendencj¦wyra»aantykosmiczneistnienie.Doistoty

g.nale»ydo±wiadczenieBogacałkowicieobcego,oddalonegood±wiata,abso-

lutnietranscendentnego.Otoczonyjestsfer¡bytówduchowych(eony),któres¡

jegoemanacjamiitworz¡znimduchow¡pełni¦(pleroma).Bytytes¡bli»sze

człowiekowini»Bóg.Przedstawiones¡zapomoc¡poj¦¢ludzkich,wskazuj¡

naduchow¡iumysłow¡natur¦(„umysł”,„rozum”,„m¡dro±¢”).Jedn¡ztych

postaciduchowych,ostatni¡wgkoncepcjizst¦puj¡cejewolucji,wniektórych

systemachg.nazywanaM¡dro±ci¡(Sof • a[Sophía],aletak»eL “ goc[Logos]),

niemog¡czpowoduoddaleniapozna¢Boga,albote»niemog¡cgona±ladowa¢

wpadawkryzys.Powstaj¡wniejnastawieniani»szegorz¦du(„smutek”,„niepo-

kój”,„rozterka”).Ztegokryzysupowstajestwórca±wiata(„demiurg”z Timajosa

Platona)ijegopomocnicy(„archonci”),władcy±wiata,kosmos,±wiatwidzialny

iczłowiek.Demiurg(„rzemie±lnik”)jestbytemniewpełni±wiadomym,niewie

oistnieniuwy»szejsfery.WniektórychsystemachmazniekształconerysyBoga

ST.Człowiek,wgg.,zło»onyjestzciała,duszyiducha.Zewzgl¦dunapocho-

dzeniejesttworem±wiatowymiponad±wiatowym.Przezciałopodlega±wiatu,

gnostycyzm 1

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

losowi,przezduchanale»ydosferyboskiej.Nadciałemidusz¡władz¦maj¡

odpowiedniemoce±wiatowe,archonci,którzystworzyliczłowieka,adokład-

niejegociałoidusz¦,abyuwi¦zi¢boskiegoducha.Stworzyligonawzórpra-

człowieka,„pierwszegoczłowieka”,któryjestistot¡Bo»¡,lubwprostBogiem.

Znakiemuwi¦zienia„ducha”wmateriiicielejestbrak±wiadomo±cisiebie.Ta

„nie±wiadomo±¢”jestistot¡±wiatowegoistnieniaczłowieka,podobniejakbrak

poznaniaimocy„M¡dro±ci”byłprzyczyn¡powstania±wiata.Otrzymaniewie-

dzyosobie,±wiecieiBogu,czylignozy,jestwyzwoleniemzwi¦zów±wiata

iciała.Zracjiprzebywaniaw±wieciewiedzatajestukrytaprzedczłowiekiem.

Zdobyciewiedzyniejestefektemwysiłkuczłowieka.Jegoorganwiedzy—ja¹«,

„iskrabo»a”—znajdujesi¦wstanie„samozapomnienia”.Potrzebnajestinter-

wencjazzewn¡trz,czyliobjawienie.Objawienieprzynosizwiastunze±wiata

±wiatło±ci.Przenikasferyarchontów,budzi„wewn¦trznegoczłowieka”iudzie-

lamuzbawczejwiedzy.Doj±ciedo±wiadomo±ci,osi¡gni¦ciewiedzyjestistotn¡

cz¦±ci¡zbawienia.Misjazbawczegoposła«carozpoczynasi¦jeszczeprzedpo-

wstaniem±wiatawidzialnego,przedstworzeniem,gdy»upadekboskiejistoty

poprzedziłstworzenie.Misjazbawieniaprzebiegarównolegledohistoriiupad-

ku.Tak»eeonyoddaloneodBogawymagaj¡ponownegoskupieniaipowrotu

dopełni(pleroma).W±cisłymznaczeniuwybawieniawymaga„iskrabo»a”,

któraznalazłasi¦w±wieciestworzonym,czyliwciele.Objawionawiedza,czyli

gnoza,jest„wiedz¡oBogu”,obejmujecało±¢gnostyckiegomitu,czyli„gno-

za,kimjeste±my,sk¡dprzyszli±my,gdziejeste±my,gdziezostali±myrzuceni,

kujakiemucelowispieszymy,odczegozostali±mywykupieni,czymjestnaro-

dzenie,czymodrodzenie?”(KlemensAleksandryjski, WypisyzTheodota ,78,2).

Wiedzatamiałatak»eznaczenie„praktyczne”.Pouczała,jaknadrodzewyj-

±ciaze±wiataunikn¡¢niebezpiecze«stwzestronyarchontów,władców±wiata,

daj¡czakl¦ciaiformułyprzej±ciaprzezsfery±wiata.Ja¹«człowiekaprzecho-

dz¡cprzezposzczególnesfery±wiatawyzwalasi¦zwarstw,której¡kr¦powały

(zcielesnej,psychicznej),idocieradoczystejtranscendencjiBoga,zktórymsi¦

jednoczy.Wskalicało±ciowejprocestenstanowicz¦±¢odbudowyboskiejpełni,

przywróceniepierwotnegostanuskupienia.Gdywszystkiecz¡stkiboskiezosta-

n¡zebrane,±wiatpozbawionyelementów±wiatło±ciprzestanieistnie¢.W»yciu

doczesnymgnostycy(nazywalisiebie„duchowymi”,„pneumatykami”)wyró»-

nialisi¦odpozostałyludziwy»szymstopniemwtajemniczenia.Bezpo±rednie

o±wiecenieoznaczałoniezale»no±¢iswobod¦wobecwiedzyiwiary.St¡dwy-

wodzisi¦bogactwognostyckichdoktryn.Wolno±¢gnostykawyznaczałatak-

»ejegozachowania.Moralno±¢gnostyckazostałaokre±lonaprzezwrogo±¢do

±wiata,pogard¦wobecwszelkich±wiatowychwi¦zów.Oznaczałotopogard¦

dlaprawa,przedewszystkimdlaprawaStwórcy.Gnostykjako„zbawionyzna-

tury”byłwolnyzarównoodfatum,jakimoralnegoprawa.Buntprzeciwprawu

moralnemunadanemuprzezStwórc¦,paradoksalnieprzyczyniasi¦bardziejdo

zbawieniaboskiegoelementuwczłowieku.

Gnostycydlawyra»eniaswejideiprzej¦liwielew¡tkówmitologicznychili-

terackich.Wyra»aliswoj¡nauk¦zapomoc¡poj¦¢ﬁlozoﬁcznych,zaczerpni¦tych

ztradycjiplato«skiejistoickiej,aletak»ezapomoc¡antycznegoobrazu±wiata

(np.„w¡tekarchontów,władców±wiata”,„w¦drówkiduszy”),obrazówbiblij-

nychzeST,główniezKsi¦giRodzaju,posłu»ylisi¦NT(zarównoteologi¡,jak

iwarstw¡literack¡,zwł.wodniesieniudoJezusaChrystusa),aletak»emitologi¦

gnostycyzm 2

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

hellenistyczn¡.Wykorzystaliogólnewyobra»eniaantropologiczne,nauk¦orein-

karnacji,zastosowalispecyﬁczn¡symbolik¦(„sen”,„upojenie”jakobrakgnozy;

„obcegow±wiecie”dlaopisuupadku;„±wiatłoiciemno±ci”,„skupienieiroz-

proszenie”).Wykorzystalimetod¦alegorycznejinterpretacjitekstów.Gnostycy

wykorzystalitak»ewi¦kszeformyliterackie(ztradycjiwczesnochrze±cija«skiej,

hermetyzmu,pó¹negojudaizmu,apokaliptyki,astrologii,magii,tradycjimiste-

ryjnej).By¢mo»eprzeredagowalicałeutwory.Badaniem.in.tejwarstwyliterac-

kiej,mitologicznejisymbolicznejg.pozwolinawskazanietradycji,zktórychg.

czerpał.Dotychczasowebadaniawskazuj¡,»eg.mógłpowsta¢w±rodowisku

pó¹negojudaizmuiwczesnegochrze±cija«stwa,natomiastpozostajeobcywobec

my±libiblijnejST;b¦d¡czistotyniechrze±cija«skim,najwi¦cejzaczerpn¡łzin-

nychtradycji:ira«skich,plato«skich,orﬁckich,egip.,my±liFilonaAleksandryj-

skiego.Gnostyckiejpostawyantykosmicznejjedynieniedasi¦znik¡dwypro-

wadzi¢.Uczeni,którzyzwracaj¡uwag¦najegoniechrze±cija«sk¡istot¦,mówi¡

og.przedchrze±cija«skim(szkołahistoriireligii—W.Bousset,R.Reitzenstein),

natomiastci,którzywskazuj¡nag.jakoherezj¦chrze±cija«sk¡wskazuj¡naje-

gopowstawaniewrazzrozwojemchrze±cija«stwa(S.Pétrement).Niedasi¦

równie»wobecnymstaniebada«wyja±ni¢społecznychaspektówg.,awi¦cczy

gnostycytworzyliosobnewspólnotyreligijnezwłasn¡hierarchi¡,liturgi¡,czy

te»tworzyliugrupowaniawłonieinnychspołeczno±ci.Rozwójmanicheizmu

jakoideowejkontynuacjig.wskazywałbyraczej,»egnostycytworzyliosobne

społeczno±ci.

ródłapoznaniagnostycyzmu. Doczasuodkry¢oryginalnychgnostyckich

utworów¹ródłemwiedzyog.pozostawałypismapolemiczneojcówKo±cioła.

Zdrugiejpoł.IIw.zachowałosi¦dziełonajobszerniejszeinajbardziejmiarodaj-

new±ródpismantygnostyckich,gr.dziełoIreneuszazLyonupt. Zdemaskowanie

iodparciefałszywejgnozy ,wcało±cizachowanepołac.jako Adversushaereses .

Pó¹niejszymdziełempolemicznymjestpismoHipolita, Odparciewszelkichhere-

zji ( Refutatioomniumhaeresium ),znanetak»ezewzgl¦dunaﬁlozoﬁczn¡tre±¢

ksi¦gipierwszejjako Doktrynyﬁlozoﬁczne (Filosofo – mena[Philosophoúmena]).

Ireneusz,azwł.Hipolitprzytaczalinietylkopogl¡dygnostyków,aletak»ecyt.

zdziełgnostyckich(np.: Kazanienaase«czyków uHipolita).Cz¦±ciowozale»nym

odIreneuszabyłłac.pisarzTertulian,autor Preskrypcjiprzeciwheretykom ( De

praescriptionehaereticorum )oraz Adversusvalentinianos i Deanima .Zgnostykami

polemizowałKlemensAleksandryjski,przekazuj¡cwielecyt.zpismBazylide-

sa.Zebrałtak»ewypowiedzichrze±cija«skichgnostykóww WypisachzTheodota .

Orygenespolemizowałzgnostykami,m.in.przytoczyłwswoim Komentarzudo

EwangeliiJana cyt.zwypowiedziHerakleona.Wypowiadałsi¦równie»natemat

doktryngnostyckichw PrzeciwCelsusowi .Wieleinformacjiognostykachdostar-

czyłEpifaniuszzSalaminywdziele Apteczka (Pan � rion[Panárion]),wktórym

zacytowałtak»eoryginalnyutwórchrze±cija«skiegognostykaPtolemeusza List

doFlory .Wieleszczegółowychinformacjiog.dostarczaj¡innepismaojcówKo-

±cioła.Oryginalneutworygnostykówznalazłysi¦cz¦±ciowowCorpusHerme-

ticum.Czteryoryginalnedziełagnostyckiezachowanewtłum.kopt.znanes¡

dzi¦kidwurpsomzIViVw.nabytymprzezbryt.kolekcjonerówwXVIIIw.:

CodexAskewianusiCodexBrucianus.Zichtre±ci¡zapoznałnauk¦poraz

pierwszyuczonypol.pochodzeniaC.G.Woidew1778.Jednemuzgnostyckich

gnostycyzm 3

PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu

pismnadałtytuł PistisSophia ( Wiara-M¡dro±¢ ).PodkoniecXIXw.C.Schmidtod-

kryłwkopt.kodeksieCodexBerolinsisczteryutwory,zktórych2napewnos¡

gnostyckie: ApokryfJana i SophiaJezusaChrystusa .Najdonio±lejszymdlabada«g.

odkryciembyłoodnalezieniew1946kopt.rpsówwkodeksachzNagHamma-

di.Wi¦kszo±¢utworówtegozbiorutooryginalnedziełagnostykówprzeło»one

zj¦zykagr.nakopt.Jesttonajobszerniejszeznaleziskopi±miennictwagnosty-

ków(51utworówna1153stronachw13vol.;w±ródnich39absolutniedot¡d

nieznanychdziełgnostyckich).Wbadaniug.pomocnemog¡by¢tak»episma

manichejskieimandajskie,przedstawiaj¡bowieminn¡wersj¦naukignostyckiej.

SystemygnostyckiezIIiIIIw. Charakterystykaposzczególnychsystemów

orazichnazwywywodz¡si¦zpismpolemicznychojcówKo±cioła,którzymó-

wiliouczniachWalentyna(„walentynianie”),archontykach,barbelognostykach,

oﬁtach,setianach.W±ródutworówzNagHammadiłatwiejwyró»ni¢te,któ-

repo±wiadczaj¡nauk¦walentynianisetian.Wszczegółachdanychutworów

zwi¡zkizdanymsystememniezawszes¡widoczne.S¡w±ródnichutwory

niegnostyckie,któregnostycymogliczyta¢iinterpretowa¢wgwłasnegoro-

zumienia.SwoistesystemygnostyckieprzedstawiliDozyteusz,przedstawiciel

najstarszejpostacig.,Bardezanes,przedstawicielsynkretystycznegog.syryj-

skiego,iBazylides,jedenzpierwszychreprezentantówg.chrze±cija«skiego

wIIw.Odr¦bn¡pozycj¡w±ródsystemówgnostyckichIIw.zajmowałMar-

cjon,cho¢jegozwi¡zkizg.(opiniaA.Harnacka)wydaj¡si¦sporne.Marcjon

zało»yłwłasnyKo±ciół,czegoprzedManimnieuczynił»adeninnychrze±ci-

ja«skignostyk.Najbardziejchrze±cija«skizgnostyckichsystemówwydajesi¦

systemodwołuj¡cysi¦doWalentyna,gnostykazIIw.Badaniajegonauki,jakie

przeprowadziłCh.Markschieswzbudzaj¡w¡tpliwo±ci,czysamWalentynbył

wogólegnostykiem.Rekonstrukcjajegosystemuzewzgl¦dunabrak¹ródeł

jestniezwykletrudna.Wrelacjachpolemistówantygnostyckichwyłaniasi¦co

najmniej5systemówwalentynia«skichmniejlubbardziejzró»nicowanych—

Ireneusza,Hipolita,KlemensazAleksandrii,OrygenesaiEpifaniusza.Szkoł¦

WalentynawIIw.reprezentowaliPtolemeusz,Herakleon,Teodot,MarekMag.

Włonieszkoływalentynianrozró»niasi¦2kierunki:zachodni,nazwanytak»e

italskim(zPtolemeuszemiHerakleonem)orazorientalny,zw.tak»emałoazja-

tyckim(zTeodotemiMarkiemMagiem).Szkoływalentynia«skieutrzymałysi¦

doko«caIVw.W±ródutworóworyginalnychzbibliotekizNagHammadisys-

temwalentynia«skireprezentuj¡nast¦puj¡cepisma: ModlitwaPawłaApostoła,

Wypowied¹ozmartwychwstaniu ( ListdoRheginosa ), TractatusTripartitus,Ewangelia

Filipa,Expositiovalentiniana i Interpretatiognosis (Obja±nieniepoznania),ewen-

tualnie Ewangeliaprawdy i PierwszaApokalipsaJakuba .Drugiwielkisystemgno-

styckiznikłymizwi¡zkamizchrze±cija«stwemtonaukasetian;po±wiadczaj¡

gotakiepismazNagHammadi,jak ApokryfJana , Hipostazaarchontów,Ewangelia

Egipcjan,ApokalipsaAdama,TrzysteleSeta,Zostrianos,OdaoNorei,Marsanes,Allo-

genes oraz,zpewnymizastrze»eniami, Opocz¡tku±wiata , SophiaJezusaChrystusa .

Systemsetia«skiwykazujewielepodobie«stwdonaukignostyków,którychna-

zywasi¦barbelognostykami.WIVw.systemygnostyckiestaj¡si¦corazbardziej

skomplikowaneiudziwnione.Wyra»aj¡jetraktatywCodexAskewianusiCo-

dexBrucianus.Wtymokresietak»emanicheizmzwłasnymnowymsystemem

przyci¡gazwolennikówreligiidualistycznej.

gnostycyzm 4

Bibliograﬁa: W.Bousset, HauptproblemederGnosis ,Gö1907,1973;H.Leisegang, DieGnosis ,

L1924,St1985 5 ;G.Quispel, DieGnosisalsWeltreligion ,Z1951,Bn1995 3 ( Gnoza ,Wwa1988);

H.Jonas, TheGnosticReligion ,Bs1958,2001 3 ( Religiagnozy ,Kr1994); Leoriginidellog.Collo-

quiodiMessina13–18Aprile1966 ,Lei1967;D.M.Scholer, NagHammadiBibliography,1948–1969 ,

Lei1971; ApokalipsaPawła (wst¦p,tłum.zkopt.W.Myszor),StudiaTheologicaVarsaviensia10

(1972)z.1,163–170;Ch.Elsas, NeuplatonischeundgnostischeWeltablehnunginderSchulePlotins ,

B1975; EwangeliaMarii (wst¦p,tłum.zkopt.W.Myszor),StudiaTheologicaVarsaviensia13

(1975)z.2,149–160; GnosisundG. ,Da1975;W.Myszor, Natropachtajemnejwiedzy ,Znak27

(1975),655–687;ten»e, PradziejebiblijnewtekstachzNagHammadi ,w: WarszawskieStudiaBiblijne ,

Wwa1976,148–160; ApokryﬁcznylistJakuba (wst¦p,tłum.zkopt.W.Myszor),Znak29(1977),

568–578;K.Rudolph, DieGnosis ,Gö1977,1990 3 ( Gnoza ,Kr1995);E.Stanula, NaukaAmbrozjastra

ostaniepierwotnymczłowieka ,W.Myszor, G.wtekstachzNagHammadi ,Wwa1977,121–266;

TekstyzNagHammadi (tłum.A.Dembska,W.Myszor),Wwa1979;Herakleon, Fragmenty (tłum.

S.Kalinkowski,wst¦pikomentarz:W.Myszor),StudiaTheologicaVarsaviensia18(1980)z.2,

265–298;W.Myszor, KoptyjskabibliotekazNagHammadi ,Przegl¡dOrientalistyczny120(1981),

377–385; „Anapausis”wteologiichrze±cija«skichgnostyków ,Wwa1984;S.Pétrement, LeDieu

séparé.Lesoriginesdug. ,P1984; Melchizedek (wst¦p,tłum.zkopt.W.Myszor),StudiaTheo-

logicaVarsaviensia24(1986)z.2,209–225;W.Myszor, DieTaufealsSchweigen.ZurTheologie

derTaufeimTractatusTripartitus ,CollectaneaTheologica56(1986),89–92; OdaoNorei (wst¦p,

tłum.zkopt.W.Myszor),StudiaTheologicaVarsaviensia24(1986)z.1,197–203; wiadectwo

prawdy (wst¦p,tłum.zkopt.W.Myszor),StudiaTheologicaVarsaviensia25(1987)z.1,199–

–233;K.Alt, PhilosophiegegenGnosis.PlotinsPolemikinseinerSchriftII,9 ,Mz1990;M.Brumlik,

DieGnostiker.DerTraumvonderSelbsterlösungdesMenschen ,F1992,B2000 3 ( Gnostycy.Marzenie

osamozbawieniuczłowieka ,Gdynia1999); EwangeliaTomasza (tłum.A.Dembska,W.Myszor),Ka

1992;Ch.Markschies, ValentinusGnosticus? ,T1992; G.antycznyiwspółczesnaneognoza ,Wwa1996;

W.A.Löhr, BasilidesundseineSchule ,T1996; Ksi¦gaTomasza ( NagHammadiII,7,p.138,1–145,

23 )(oprac.,tłum.zkopt.W.Myszor),l¡skieStudiaHistoryczno-Teologiczne30(1997),221–131;

ListPiotradoFilipa (tłum.zkopt.W.Myszor),VoxPatrum17(1997),419–423;D.M.Scholer, Nag

HammadiBibliography,1970–1994 ,Lei1997; ApokalipsaPiotra(NagHammadiCodexVII,3,p.40,

13–84,14) (oprac.,tłum.zkopt.W.Myszor),l¡skieStudiaHistoryczno-Teologiczne31(1998),

315–329;W.Myszor, BibliotekazNagHammadi.Formyliterackie ,VoxPatrum18(1998),321–334;

ten»e, G.jakofaktorrozwojuteologiiwIIwieku ,Communio18(1998),75–91;N.Förster, Marcus

Magus ,T1999;W.Myszor, Chrystologiagnostyków.(Podstawoweproblemy) ,VoxPatrum20(2000),

83–92;ten»e, Stwórca±wiataiszatanwpismachgnostyków ,w:Hipolit, DemonologiawnauceOjców

Ko±cioła,Oantychry±cie ,Kr2000,23–38; PierwszaiDrugaApokalipsaJakubazVKodeksuzNag

Hammadi (oprac.,tłum.zkopt.W.Myszor),l¡skieStudiaHistoryczno-Teologiczne33(2000),

57–76; ApokalipsygnostyckiezNagHammadi ,w: ApokryfyNowegoTestamentu ,Kr2001,210–224;

J.Iwersen, GnosiszurEinführung ,H2001;KlemensAleksandryjski, WypisyzTheodota ,Kr2001;

Ch.Markschies, DieGnosis ,Mn2001;K.W.Tröger, DieGnosis ,Fr2001.

WincentyMyszor

gnostycyzm 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: