Ćwiczenia oddechowe
mają na celu zwiększenie pojemności płuc, usprawnienie ruchów przepony, naukę ekonomicznego zużywania powietrza w czasie mówienia, różnicowanie faz oddychania, wydłużanie fazy wydechowej. Powinny być przeprowadzane na otwartej przestrzeni lub w wywietrzonym pomieszczeniu. Zaczynamy od ćwiczeń łatwiejszych, przechodząc stopniowo do nieco trudniejszych, połączonych z poruszeniem rąk, nóg, tułowia, wypowiadaniem głosek, śpiewaniem. Np.:
- chłodzenie gorącej zupy na talerzu (ręce ułożone na kształt głębokiego talerza) – dmuchanie ciągłym strumieniem,
- odtajanie zmarzniętej szyby – długie chuchanie, a także chuchanie na zmarznięte ręce,
- lokomotywa oddaje nadmiar pary: ffff lub szszszsz,
- liczenie na jednym wydechu,
- śmiech wesoły, beztroski, gwałtowny, cichy, lekki, tłumiony,
- naśladowanie śmiechu różnych ludzi: staruszki (he-he-he), kobiety (jasny ha-ha-ha), mężczyzny (tubalny, rubaszny ho-ho-ho), dziewczynki (piskliwy, chichotliwy hi-hi-hi), chłopca (wesoły, hałaśliwy ha-ha-ha)[1],
- wąchanie kwiatów z bibuły lub prawdziwych,
- zdmuchiwanie kawałka papieru z gładkiej powierzchni,
- zdmuchiwanie świecy,
- dmuchanie na watkę, piórko,
- dmuchanie baniek mydlanych,
- wdech - unoszenie rąk bokiem do góry, wydech - powolne opuszczanie rąk,
- wdech – uwypuklanie klatki piersiowej, wydech – pochylanie górnej części ciała do przodu,
- wymawianie na wydechu spółgłosek szczelinowych np. [f, x, s, ś] (naśladowanie syczenia węża, szumu wiatru),
- wymawianie głosek [s, ś, š] raz ciszej, raz głośniej,
- wymawianie na wydechu pojedynczych samogłosek ustnych [a, e, o, u, i, y], potem łączonych po dwie, trzy,
- recytacja wierszy na jednym wydechu tzn. wydech powinien następować w czasie wypowiadania każdego wersu, wdech – po każdym wersie[2],
- liczenie „wron” na jednym oddechu: Jedna wrona bez ogona, druga wrona bez ogona, trzecia wrona…itd., od jednej do 10-15 i więcej[3].
Ćwiczenia języka
mają na celu doskonalenie zmiany kształtu i położenia masy języka oraz precyzyjności i szybkości ruchów specyficznych dla artykulacji głosek. Rozpoczyna się je od dużych ruchów na zewnątrz jamy ustnej. Np.:
- wysuwanie języka na zewnątrz i cofanie w głąb jamy ustnej,
- wysuwanie języka w kształcie grotu i wykonywanie ruchów wahadłowych od jednego do drugiego kącika ust,
- wysuwanie języka na zewnątrz w postaci rozpłaszczonej,
- przybieranie kształtu grotu lub łopaty przez język,
- wykonywanie kolistych ruchów językiem w prawo i w lewo,
- dotykanie językiem nosa i brody,
- oblizywanie zębów i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami w prawo i w lewo, usta zamknięte,
- oblizywanie warg zgodnie z ruchem wskazówek zegara,
- cofanie języka w kształcie łopaty od wargi górnej, po powierzchni siekaczy, dziąseł, podniebienia twardego możliwie jak najdalej w kierunku jamy gardłowej, potem powrót,
- opuszczanie szczęki dolnej i dotykanie językiem na przemian górnych i dolnych dziąseł,
- dotykanie zaostrzonym przodem języka różnych punktów w jamie ustnej: poszczególnych górnych i dolnych zębów, dziąseł, podniebienia twardego i miękkiego,
- ułożenie języka w kształcie rulonika,
- gwizdanie,
- mlaskanie,
- przyciskanie górnej powierzchni przodu języka do podniebienia twardego tuż za dziąsłami; boki języka zakrywają zęby górne; przy tym układzie należy opuszczać i unosić szczękę dolną[4],
- wysuwanie i cofanie języka przez zwarte zęby: język przeciska się między nimi – zęby masują język,
- opieranie czubka języka o dolne zęby – w tej pozycji język wybrzuszyć tak, aby górne zęby skrobały grzbiet języka[5],
- zadania domowe: naśladowanie kota wylizującego talerzyk (np. po budyniu, bitej śmietanie), oblizywanie łyżeczki z resztką kremu, miodu, marmolady, ssanie cukierków „mordoklejek”, ssanie gumy „balonówy” i wydmuchiwanie balonika[6].
Ćwiczenia fonacyjne
mają na celu ustawianie prawidłowej emisji głosu przez wyrabianie fizjologicznego toru oddechowego, uczynnianie rezona-torów nasady i stosowanie miękkiego nastawienia głosu:
- mruczenie mm,
- wymawianie samogłosek aaa, ooo, uuu, iii, yyy przedłużonych, śpiewająco, z większym i mniejszym natężeniem głosu (zabawa w echo),
- wymawianie spółgłosek i samogłosek ma, me, mo, mu, mi, my, na, ne, no, nu, ni, ny, am, em, om, um, im, ym, an, en, on, un, in, yn[7]
Ćwiczenia logorytmiczne
to ćwiczenia muzyczno-ruchowe i słowno-ruchowe, których składnikiem wiodącym jest rytm. Celem jest kształcenie ruchów ciała, co wpływa na usprawnianie narządów mowy oraz kształcenie poczucia rytmu. Np.:
- lekki chód na palcach (chodzenie na prostych nogach, bieganie w różnym tempie),
- podskoki na jednej nodze,
- poruszanie się w takt muzyki – szybciej, wolniej,
- ćwiczenia rąk – zaciskanie pięści, podnoszenie opuszczanie rąk, przesuwanie na boki[8].
Ćwiczenia słuchowe
mają na celu uwrażliwienie słuchowe. Polegają na rozpoznawaniu dźwięków pochodzących z otoczenia oraz słuchowej analizie mowy:
- rozpoznawanie odgłosu darcia papieru, stukania wysypywanych klocków, szumu wody, brzęku tłuczonego szkła,
- wskazywanie źródła dźwięku z zasłoniętymi oczami,
- chodzenie za głosem z zasłoniętymi oczami,
- rozpoznawanie barwy dźwięków różnych instrumentów muzycznych np. trąbki, bębenka, cymbałek,
- klaskanie, wystukiwanie rytmu,
- rozpoznawanie dźwięku, sylaby, wyrazu wypowiadanego przez logopedę – kiedy poprawnie, kiedy z deformacją,
- różnicowanie głosek opozycyjnych w izolacji,
- różnicowanie głosek opozycyjnych w sylabach,
- różnicowanie głosek opozycyjnych w wyrazach z wykorzystaniem paronimów np. nóżka – muszka, szale – sale, kasa – kasza, mecz – miecz, wazy – waży, wąs – wąż, liszki – liski, szpik – żbik, zebra – żebra, piece – piecze, tacka – taczka, czemu – dżemu, kaszka – kaczka, czapka - żabka[9].
Ćwiczenia warg
mają na celu usprawnienie warg, wpływają korzystnie na podwyższenie wyrazistości mówienia i muskulaturę policzków:
- nadymanie policzków przy zwartych wargach, nadmuchiwanie gumowych zabawek, baloników,
- nadymanie policzków na zmianę lewego i prawego,
- wciąganie policzków do jamy ustnej,
- zwieranie i rozwieranie warg przy zaciśniętych zębach,
- zaokrąglanie i rozciąganie warg przy zwartych szczękach,
- przy zwartych szczękach i wargach odciąganie na przemian kącików ust na boki,
- cmokanie,
- wymawianie samogłosek ustnych z przesadną artykulacją warg,
- wymawianie samogłosek ustnych przy zwartych szczękach,
- przesuwanie palcami kącików ust w kierunku do środka szpary ust (wargi wysuwają się do przodu i uwypuklają na zewnątrz do góry i do dołu w kształcie łuków,
- przygryzanie na zmianę wargi dolnej i górnej,
- wysuwanie warg do przodu i wykonywanie ruchów w górę, w dół, w prawo, w lewo,
- wciąganie warg do jamy ustnej,
- ssanie wargi dolnej, górnej,
- utrzymywanie przy pomocy warg patyczka obciążonego plasteliną,
- dmuchanie na ping-pongową piłeczkę z układem warg jak przy [u, f, š],
- parskanie[10].
Ćwiczenia słuchu fonematycznego:
- logopeda wypowiada wielokrotnie głoskę, której uczeń nie identyfikuje, a następnie tę, z którą ją utożsamia np. š, š, š, š, š, š, š, š, š, š, š, š, š – s, s, s, s, s, s, s, s, s, s, s, s, s, s,
- logopeda wymawia ćwiczone głoski w różnej kolejności, dziecko podnosi rękę, gdy słyszy głoski š, ž, č, ž np. s, š, s, s; z, z, ž; c, č, c, c, c, č; ž, z, ž, z, ž,
- powtarzanie odczytywanych przez logopedę sylab: czacza, czczo, czuczu, czecze, czyczy, caca, coco, cucu, cece, cycy, czaca, czoco, czucu, czece, czycy, cacza, coczo, cuczu, cecze, cyczy, czacacza, caczaca, czacacza, czacacza, czacacza,
- uczeń pisze dyktowane mu sylaby,
- na kartce z zapisanymi wyrazami uczeń odnajduje wyrazy wypowiadane przez logopedę,
- pisze dyktando z wyrazami, których nie różnicował prawidłowo[11],
- zabawa zestawem PUS „Chyża Żmija Syk-Syk”.
Ćwiczenia kinestezji artykulacyjnej
polegają na wielokrotnym powtarzaniu danej artykulacji w celu wykształcenia czucia właściwego jej ułożenia. Np.:
- powtarzanie logotomów: sasza, szasa, szasasza, cacza, czaca, czacacza, zaża, żaza, żazaża, dżadża, dżadza, dzadżadza,
- powtarzanie lub nazywanie obrazków: szczoteczka, łyżeczka, nożyczki, krzesło, zeszyt, skrzydło, smoczek, chusteczka, skacze, szewc, świeca, świeczka, dziewczynka, książka, księżyc, wycieraczka.,
- powtarzanie lub zapisywanie wyrazów w formie dyktanda: szosa, susza, szałas, rzęsy, córeczka, czesać, soczysty, czosnek, szafeczka, pończoszki, braciszek, zorza, żyzny, wzorzysty, pszczoła, wstążeczka, skrzypce[12].
Ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej
to grupa ćwiczeń słuchu fonematycznego mająca na celu kształcenie analizy i syntezy słuchowej, czyli umiejętności różnicowania struktur rytmicznych. Np.:
- polecamy powtarzać klaśnięcia, stukanie w stół, w bębenek proste struktury rytmiczne: --, - -, ---, -- --, - - - , - ---, -- -
- klaskanie, wystukiwanie tyle razy, ile przedmiotów jest na danym obrazku,
- podział wyrazów na sylaby (dziecko może przyłożyć rękę pod brodę: ile razy szczęka opadnie, tyle jest sylab) np. szafa, mucha, koszula, maliny, telefony, domek, patyk, zeszyt, ołówek, łyżka, latawiec, teczka, szkoła, parasol,
- podawanie pierwszej sylaby, potem ostatniej,
- wyszukiwanie wyrazów z określoną sylabą[13],
- szukanie podanego wyrazu w tekście,
- czytanie z podziałem tekstu na sylaby,
- wyszukiwanie takich samych sylab, głosek; zabawa zestawem PUS „Dwuznaki”.
Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie
polegają na uniesieniu go do góry i zwarciu jego tylnej części ze ścianką jamy gardłowej:
- wywoływanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej, język spoczywa na dnie jamy ustnej,
- płukanie gardła ciepłą wodą,
- lekki kaszel (język wysunięty),
- chrapanie na wdechu i wydechu,
- wymawianie połączeń głosek tylno-językowych zwartych z samogłoskami np. ga, go, gu, ge, gi, gą, gę,
- wypowiadanie sylab w połączeniu z głoską [k] na końcu; przedłużanie zwarcia np. ak, ok, uk, ek, yk, ik[14],
- gra na instrumentach dętych (trąbki, piszczałki, gwizdki, organki)[15].
Ćwiczenia szczęki dolnej (żuchwy):
- koliste, powolne ruchy przy zamkniętych ustach – „krowie” przeżuwanie,
- energiczne opuszczanie żuchwy z przyciąganiem podbródka: przy ustach zamkniętych, przy ustach otwartych,
- energiczne przesuwanie żuchwy na boki, z ustami najpierw zamkniętymi, a potem otwartymi,
- ziewanie – najniższa pozycja żuchwy,
- drobne ruchy żuchwy połączone z dźwiękiem: vvvvvvv, tzw. szczękanie zębami[16].
Ćwiczenia ogólnousprawniające:
- czytanie tekstów (np. „Rysowane wierszyki”),
- recytacja wierszy,
- rysowanie, malowanie, lepienie figurek z modeliny, plasteliny,
- rozwiązywanie zagadek, rebusów, krzyżówek,
- układanie puzzli,
- wykonywanie ćwiczeń z zestawów PUS,
- zabawa w gry planszowe np. „Memory”, „Igraszki językowe”.
[1] Demel G., Elementy logopedii, WSiP, Warszawa 1979, s.63.
[2] Skorek E. M., Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000., s.40-41.
[3] Toczyska B., Elementarne ćwiczenia dykcji, GWO, Gdańsk 2007, s.26.
[4] Skorek E. M., dz.cyt., s.38-39.
[5] Demel G., Elementy logopedii, dz.cyt., s. 61.
[6] Kozłowska K., Pomagajmy dzieciom z zaburzeniami mowy. Podręczny poradnik logopedyczny, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1996, s.33.
[7] Skorek E. M., dz.cyt., s.37.
[8] Tamże, s.40.
[9] Skorek E. M., dz.cyt., s.43.
[10] Tamże, s.45-47.
[11] Styczek I., Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego, WSiP, Warszawa 1982, s.27-28.
[12] Tamże, s.33-34.
[13] Skorek E. M., dz.cyt., s.36-37.
[14] Balejko A., Jak pokonać seplenienie i inne wady wymowy, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1971, s.28-29.
[15] Kozłowska K., dz.cyt., s.36.
[16] Toczyska B., dz.cyt., s.44.
marzena_kaszowska