Rabelais Francois - Gargantua i Pantagruel.pdf - Renesans - polak-maly

Francois Rabelais

Gargantua i Pantagruel

Księga pierwsza

Żywot wielce przeraźliwy

wielkiego Gargantui

ojca Pantagruelowego

niegdy skomponowany przez

Mistrza Alkofrybasa (*1)

abstraktora piątej esencji

księga pełna pantagruelizmu

Do Czytelnika

Przyjacielu, coś jął się tej Księgi, Wszelki smutek chciej rozpędzić z

czoła I czytając nie gorszyć się zgoła; Zła tu nie masz ni szpetnej

mitręgi, Choć nauczyć niewiele was zdoła, Jeno śmiechu da nieco czasami;

To lekarstwo najlepszym się zda mi Na zgryzotę, co sercu dopieka: Lepiej

śmiechem jest pisać niż łzami, Śmiech to szczere królestwo człowieka.

Żyjcie w weselu!

Przypisy:

1. Alkofrybas, pseudonim używany przez Rabelais'go, jest ścisłym

anagramem imienia i nazwiska Francoys Rabelais.

Obecność słowa "pantagruelizm" w tytule "Gargantui" jest jednym z

poważnych dowodów na poparcie zapatrywania przyjętego dziś już ogólnie, iż

księga "Gargantui" chronologicznie późniejsza jest od "Pantagruela". Samo

pojęcie "pantagruelizmu" zrazu oznacza w ustach autora szeroką wesołość i

grube używanie, później stopniowo oczyszcza się, szlachetnieje i staje się

synonimem pewnego pogodnego stoicyzmu. Sterne, który w swoim "Tristramie

Shandy" nieustannie czerpie z Rabelais'go, tworzy pojęcie "shandeizmu",

będące jedynie wtórnym odbiciem "pantagruelizmu".

Przedmowa autora

Opilce bardzo dostojne i wy, wielce znamienite przymiotniki (Przymiot -

syfilis, z franc. vÂŔ%role) - (wam bowiem, a nie inszym poświęcone są pisma

moje), słuchajcie! Owoż w dialogu Platona zamianowanym "Uczta" Alcybiades,

sławiąc swego nauczyciela Sokratesa, bez sprzeczki książęcia filozofów,

wśród innych słów powiada o nim, iż był podobny Sylenom. Syleny były to

niegdyś małe puzderka, takie jak widzimy dzisiaj w kramach aptekarzów,

pomalowane z wierzchu w ucieszne a trefne figurki, jako harpie, satyry,

gąski, zające rogate, osiodłane kaczki, kozły latające, jelenie srokate i

inne takie malowidła przedstawione uciesznie, aby ludzisków pobudzić do

śmiechu, jako był zwykł Sylen, nauczyciel dobrego Bachusa; zasię we wnątrzu

zamykano tam zmyślne lekarstwa, jako to balsamy, ambry, amomon, muszkat,

zywety, szlachetne kamienie i insze kosztowne rzeczy. Takim ów Alcybiades

mienił być Sokrata; ile że, patrząc nań z wierzchu i sądząc z zewnętrznego

kształtu, nie dalibyście zań ani łupiny z cebuli, tak był szpetny z

członków i pocieszny z postawy: nos spiczasty, spojrzenie jakoby u byka,

oblicze, rzekłbyś, głupka, grubaśny w obyczajach, niechlujny w odzieży,

ubogi w dostatki, niefortunny u płci białej, niezdatny do publicznych

urzędów, zawżdy pośmiechujący się, zawżdy przepijający do każdego pełną

miarką, zawżdy wykręcający się sianem, zawżdy tający swoje boskie

rozumienie. Ale, otwarłszy ono puzdro, naleźlibyście wewnątrz niebiański i

nieopłacony specyfik, pojęcie więcej niż ludzkie, przedziwną cnotę,

nieomylną pewność, niepojętą wzgardę wszystkiego tego, dla czego ludzie

tyle czuwają, biegają, pracują, żeglują a borykają się.

Ku czemu, wedle waszego mniemania, mierzy owa przegrywka i owo

wymacywanie? Ku temu, iż wy, moi mili uczniowie, i niektóre inne pomyleńce,

czytając ucieszne nadpisy niektórych ksiąg naszego wymysłu jak to

"Gargantua", "Pantagruel", "Trąbiflasza", "Dostojeństwo rozporka", "O

grochu ze słoniną", |cum |commento, sądzicie nazbyt łacno, iż wewnątrz

rzecz stoi jeno o błaznowaniach, figielkach i łgarstwach uciesznych: ile że

zewnętrzne godło (to jest tytuł) bez inszego pogłębiania wykłada się

zazwyczaj ku śmiechowi a trefności. Wszelako nie przystoi z taką lekkością

oceniać dzieło człowiecze: toć sami powiadacie: że habit nie czyni jeszcze

mnicha, i ten lub ów, chociaż odziany mniszym kapturem może być wewnętrznie

bardzo daleki od mnichostwa; toż inny może mieć na grzbiecie hiszpański

płaszczyk, zasię, co do swego męstwa, zgoła nie z Hiszpanii się wiedzie.

Owo dlaczego trzeba otworzyć tę księgę i pilnie zważyć, co w niej

wywiedzione. Wówczas poznacie, że kordiał zawarty wewnątrz cale inszej jest

wartości niż to, co zwiastowało puzdro: to znaczy, iż roztrząsane materie

nie są tak bardzo płoche, ile to sam nadpis obiecywał.

A przypuściwszy nawet, iż w dosłownym rozumieniu najdziecie tu dosyć

materyj cale uciesznych i dobrze wiernych swojemu nadpisowi, to i wówczas

nie należy dać się temu omamić jakoby śpiewom syrenim; jeno w wyższym

rozumieniu wykładać sobie to, co zrazu zdawałoby się rzeczone z pustej jeno

wesołości. Zdarzyło się wam kiedy odkorkowywać jak butelczynę? |Prosit! Owo

przywiedźcie sobie na pamięć zachowanie wasze przy tej czynności. A

widzieliście kiedy psa, gdy mu popadnie kiedy na drodze w łapy kość ze

szpikiem? Oto, jak powiada Platon w księdze II |de |Rep., zwierzę

najbardziej filozoficzne pod słońcem. Jeśliście widzieli, mogliście

zauważyć, z jakim nabożeństwem on ją obchodzi, jak czujnie jej strzeże, jak

chciwie dzierży, jak bacznie ją napoczyna, jak chytrze kruszy i jak pilnie

wysysa. Co każe mu tak czynić? Jaką nadzieję żywi w tej pilnej pracy? Co

mniema osiągnąć? Nic, jeno trochę szpiku: prawda, że ta trocha

rozkoszniejsza tu jest niż wiele w innych rzeczach; jako że szpik jest to

pożywienie. najdoskonalej ze wszystkich wypracowane przez naturę, o czym

Za przykładem tego zwierza przystoi wam owa roztropność, abyście umieli

węszyć, czuć i oceniać owe piękne księgi, suto kraszone omastą, niewinne a

zwinne, celne a strzelne. Później zasię, przez pilne wgłębianie się a

baczne rozmyślanie, uda się wam skruszyć kość a wyssać posilny szpik, czyli

to, co rozumiem przez one pitagorejskie symbole, w nadziei, iż jesteście

dość bystrzy a sposobni do takiego czytania: wówczas cale inny smak w nim

najdziecie i bardziej wysoką wiedzę, która wam objawi co nieco o bardzo

wysokich sakramentach i przeraźliwych misteriach, tak co się tyczy naszej

religii, jak również polityki i życia społecznego.

Czy wy naprawdę sumiennie mniemacie, iż kiedykolwiek Homer, pisząc

"Iliadę" i "Odyseję", miał na myśli owe alegorie, w jakie go ustroili

Plutarch, Heraklides poncki, Eustatius, Phornutus, i to, co z nich ukradł

Policjan? Jeżeli tak mniemacie, nie zbliżacie się ani rękami, ani nogami do

mego mniemania; ja bowiem sądzę, iż tak samo nie śniło się o nich Homerowi,

jak Owidiuszowi w jego "Metamorfozach" nie śniło się o tajemnicach

Ewangelii, co niejaki brat Obżora (*1), szczery liżypółmisek, wysilał się

dowieść, skoro zdarzyło mu się spotkać tak głupich jak on sam, niby

(powiada przysłowie) pokrywę godną garnka.

Jeżeli w to nie wierzycie, dla jakiej przyczyny nie mielibyście uczynić

tak samo z tymi uciesznymi i nowymi kroniczkami, mimo iż dyktując je, nie

więcej myślałem o tym niż wy, którzy oto popijacie nie gorzej ode mnie. Na

układanie bowiem tej wspaniałej książki nie więcej obróciłem czasu ani też

nie inny, jak tylko ten, który był przeznaczony ku pokrzepieniu ciała, to

znaczy kreśliłem je pijąc a jedząc. Owo też jest to właściwa pora do

spisywania onych wysokich materiów a głębokich nauk, jako to dobrze umiał

czynić Homer, zwierciadło wszystkich uczonych w piśmie, i Eneasz, ojciec

poetów łacińskich, o czym zaświadcza i Horacy, mimo iż jakiś ciemięga

powiedział, że pieśni jego więcej trącą winem niż oliwą.

Toż samo powiada pewien mądrala o moich księgach; wszelako us.ać się na

niego. Ha! o ileż zapach wina więcej jest luby, śmiejący, kuszący, o ileż

bardziej niebiański a rozkoszny niż zapach oliwy! I tyleż będę szukał w tym

chluby, aby mówiono o mnie, iż więcej wydaję na wino niż na oliwę, ile jej

czuł Demostenes, kiedy mówiono o nim, iż więcej wydaje na oliwę niż na

wino. Co do mnie, znajduję w tym jeno cześć i chlubę, kiedy o mnie

powiadają, iż jestem tęgim bibułą i dobrym kompanem: z tego też tytułu

jestem mile widziany w zacnej kompanii Pantagruelistów. Demostenowi

zarzucał jakiś zrzęda, iż jego mowy trącą jakoby zgrzebnym płótnem

plugawego a brudnego wózka na oliwki. Dlatego wykładajcie wszystkie moje

słowa i uczynki jak najdoskonalej, miejcie w estymie ową serowatą

mózgownicę, która was pasie tymi pięknymi koszałkami-opałkami, i ile tyłko

sił starczy, dzierżcie mnie i siebie w nieustannej pogodzie a wesołości.

Owo tedy radujcie się, mili barankowie, i wesoło czytajcie resztę, z

uciechą dla ciała a pożytkiem dla lędźwi. Hoc, hoc, mili kmoterkowie, ażeby

wam w gardle nie zaschło. Kto z brzegu, niech przepije do mnie, a ja

puszczę dzbanuszek w kolej jak przystało.

Przypisy:

1. Dominikanin Tomasz Walleys, który komentował "Metamorfozy" Owidiusza,

wyciągając z nich rzekome głębokie nauki moralne i zestawiając je z

historiami z Pisma św.

I. O genealogii

i starożytności rodu Gargantui (*1)

Ku poznaniu genealogii i starożytności rodu, który wydał nam Gargantuę,

odsyłam was do wielkiej kroniki pantagrueliańskiej. Z niej dowiecie się

obszerniej, w jaki sposób olbrzymy zrodziły się na tej ziemi i jako z tych,

w linii prostej, począł się Gargantua, ojciec Pantagruela. Owo niechaj was

nie mierzi, iż na razie pominę te sprawy, mimo iż rzecz jest taka, że im

szerzej by ją rozprowadzić, tym więcej udałaby się waszym Wielmożnościom,

jako zaświadcza autorytet Platona, |in |Philebo i |Gorgias, i Flakka

|repetita |place.), który powiada, iż niektóre gawędy (a ta jest

niewątpliwie w ich rzędzie) tym bardziej są ucieszne, im częściej się je

powtarza.

Dałby Bóg, aby każdy znał tak pewnie swą genealogię od arki Noego aż do

naszych czasów! Tak rozumiem, iż wielu dziś jest na ziemi cesarzów, królów,

diuków, książąt i papieży, którzy wiodą się od niejakich bosiaków i chamów.

Jako znów, na odwrót, wielu jest dziś dziadami w przytułkach, w nędzy i

plugastwie, którzy poczęli się ze krwi i z rodu wielkich królów i cesarzów;

zważywszy zadziwiające przeobrażenie królestw i mocarstw:

Asyryjskiego w Medyjskie, Medyjskiego w Perskie, Perskiego w

Macedońskie, Macedońskiego w Rzymskie, Rzymskiego w Greckie, Greckiego

we Francuskie.

Aby zaś wam dać wyobrażenie o mnie, który to mówię, to mniemam, iż

pochodzę od jakiegoś bogatego króla albo książęcia dawnych czasów. Nie

zdarzyło się wam pewnie spotkać człowieka, który by większą ode mnie miał

ochotę zostać królem albo bogaczem: żyć sobie suto, nie pracować, nie

kłopotać się i dobrze opatrywać swoje przyjacioły i wszelkie godne a uczone

ludzie. Ale tym się pocieszam, że na tamtym świecię otrzymam to wszystko,

ba, nawet więcej, niżbym obecnie śmiał pragnąć. Za czym i wy taką albo i

lepszą nadzieją krzepcie się w niedoli i pijcie smacznie, jeżeli macie co.

Wracając do materii, powiadam wam, iż dzięki szczególnej łasce niebios

zachowała się nam genealogia starożytnego rodu Gargantui, bardziej zupełna

niż jakakolwiek inna z wyjątkiem Mesjaszowej, o której nie mówię, jako iż

mi to nie przystoi; toteż diabły (to jest świętoszki i okapturzone łby)

sprzeciwiają się temu. A znalazł ją niejaki Jan Odo (*2) na swej łące

wpodle Galeńskiego Wzgórza, poniżej Oliwy, idąc ku Narsaj. Tam, gdy kazał

kopać rowy, rydel kopiący trafił na wielki sarkofag z brązu, długi bez

miary; tak iż nie znaleźli jego końca, szedł bowiem daleko aż poza śluzy

Wieny (*3). Skoro go otworzyli, wówczas w pewnym miejscu, w którym był

wyryty i wyobrażony kubek, dokoła zaś niego wypisane było etruskimi

głoskami: |Hic |bibitur, znaleźli dziewięć flaszek w takim porządku, w

jakim ustawia się kręgle w Gaskonii. Ta, która była w środku, mieściła

dużą, tłustą, pękatą, omszoną, zmurszałą książeczkę, silniej, ale nie

wdzięczniej woniejącą niż róże.

W tej znaleziono rzeczony rodowód, wypisany kursywą, kaligraficznym

pismem, nie na papierze, nie na pergaminie, nie na wosku, ale na korze

wiązu. Tak wszelako litery były zużyte od starości, iż ledwie można było

rozpoznać trzy obok siebie w rządku.

Za czym przywołano tam i mnie (chocia tak niegodnego); i zużywszy wielki

zapas szkieł, posługując się sztuką, za pomocą której da się czytać

niewidoczne litery, o czym poucza Arystoteles, wyłożyłem je, jak to

ujrzycie, pantagruelizując po trosze, to znaczy przepijając do smaku i

czytając o niesłychanych czynach Pantagruela. Na końcu książeczki znajdował

się traktacik zaintytułowany |Fidrygałki |faszerowane. Szczury i mole albo

(abym zaś nie skłamał) inne złośliwe bestie nadżarły sam początek; resztę

zamieściłem poniżej przez cześć dla starożytności.

Przypisy:

1. Satyra na współczesnych fabrykantów kronik, którzy genealogię królów

francuskich doprowadzili dokładnie do Adama i Ewy. Autor odsyła czytelnika

do genealogii Olbrzymów, zamieszczonej w "Pantagruelu", jako do rzeczy już

znanej.

2. Jean Audeau, prawdopodobnie jakiś sąsiad albo dobry znajomy

Rabelais'go.

3. Dla płynności czytania tłumacz pozwala sobie zazwyczaj polszczyć

brzmienie różnych miejscowości w ustępach tekstu, gdzie autentyczność nazwy

nie odgrywa roli.

II. Fidrygałki faszerowane,

znalezione w starożytnej

budowli (*1)

...się gdy Cymbrów pogromca na leże ...był powietrzem (przed rosą z

obawy), ...go przybyciem napełniono dzieże świeżutkim masłem kapiącym do

strawy; ...órem gdy macierz jego się zmazała, Zakrzykła głośno: "Przez

litość, chwytajcie, Bo broda jego spaćkana już cała, Albo przynajmniej

drabinkę mu dajcie."

Jedni mówili, że pantofel jego Lizać to lepsze niż odpusty wszelkie;

Wszelako przyszedł srogie niedobrego Z jamy, gdzie łowi się płotki

niewielkie, I rzekł: "Panowie, to nie figle płoche: Węgorz tu siedzi, ot,

ukryty na dnie, Tam my, w tej jamie pogrzebawszy trochę, Wielką tyjarę

odnajdziemy snadnie."

Kiedy chciał zwołać kapitułę godną, Rogi zjawiły się jeno cielęce. "Pod

mitrą (prawił) tak mi w głowę chłodno Że mózg mi cierpnie w nieustannej

męce." Tedy go rzepy wonią okadzano I rad się trzymał blisko przy

kominie. Byleby rychło nową szkapę dano Tylu biedakom, co dręczą się

ninie.

Dziurą straszyli świętego Patryka I Gibraltarem, i innymi dziury:

Gdybyż im mogła zabliźnić się grdyka l kaszlu wiecznej popuścić tortury;

Wszystkim to bowiem szpetnym się wydało Patrzeć, jak ciągle jeden z drugim

ziewa: Zamknąć im gębę by na chwilę małą, Bodaj na przemian, to z prawa,

to z lewa!

Pod koniec zgody skubnął dobrze kruka Herkules, który z Libii przybył w

gości. "Co? rzecze Minos, beze mnie ta sztuka? Wszystkich wzywają, oprócz

mojej Mości: A potem życzą, abym własnym znojem Znosił im ostryg i żabek

na strawę! Niechże mnie diabli, jeśli w życiu swoim Wmieszam się w oną

jarmarczną zabawę."

Aby ich zgasić, kuternoga pewny Przybył z piernaczem przenajświętszym w

łapie, Przesiewacz, rodu Cyklopiego krewny, W pył ich obrócił. Każdy w

nos się drapie: Mało to pólko daje heretyków, Których nie zmełłyby

młyńskie kamienie; Biegnijcie wszyscy, wśród gromkich okrzyków, Z wojenną

wrzawą zetrzeć to nasienie.

Niedługo potem ptak Jowisza możny Myślał z obozem Złego wejść w

przymierze; Lecz widząc groźne oblicza, ostrożny, Zląkł się, że z

władztwa naród go obierze, I wolał raczej empirejskie płomię Usunąć z

kramu, gdzie sprzedają śledzie, Niźli dozwolić, by w nieszczęść ogromie

Przez Massoretów znalazło się w biedzie.

Układ zawarto w świetle błysków miecza, Wbrew woli Ate z jej piszczelą

suchą, Pentezylei wbrew, dolo człowiecza! Na stare lata kupczącej

rzeżuchą, Każdy jej krzyczał: "Ty czerepie stary, Tobież przystało

skomleć, wiedźmo podła, Samaś je zdarła, te rzymskie sztandary, Co

pergaminy stroiły w swe godła."

Gdyby nie Juno, co pod niebios kręgiem Ze swoim księciem pykała

fajeczkę, Wyszłaby z próby tej z niejednym cięgiem I opłakałaby gorzko tę

sprzeczkę. Stanęło na tym, że przy owej chrapce Dwa Prozerpiny jajka jej

przypadną, Jeśli zaś znowu znajdzie się w pułapce, Do góry Cierpień

przywiążą ją snadno.

W siedmiu miesiącach mniej dwadzieścia dwoje Ten, który niegdyś

zniszczył Kartaginę, Wmieszał się czyniąc znaczne niepokoje, Dopominając

się o swą dziedzinę; Lub też, by działy słuszne uczyniono Wedle praw,

które Bóg szanować każe, Tym zaś, co |breve uzyskali ono, Nieco polewki w

gęby nalać wraże.

Ale rok przyjdzie jako łuk turecki, Co ma pięć wrzecion i trzy dna od

faski, Rok, iż grzbiet króla w sposób zbyt zdradziecki Dozna zapłaty za

niewczesne łaski. O hańbo! zaliż słodki uśmiech zdrady Gronostajowych

ogonów dosięże? Stójcie; nikt niechaj nie idzie w te ślady; Raczej się

schronić między śliskie, węże.

Gdy ten rok minie, Ów, który jest, będzie Władał spokojnie z druhami

pospołu; Kłótni i swarów stępią się krawędzie, Dobra chęć zbożnie zagości

u stołu; Pomoc, co niegdyś była przyrzeczona Przez wróżby niebios, wnet

ciałem się stanie I cna stadniny królewskiej korona Z tryumfem ruszy w

monarszym rydwanie.

I będzie czas ten trwać wszelakiej próby, Póki Mars raczy kroczyć w

swoim torze; A potem przyjdzie On, nad insze luby, Rozkoszny, piękny, w

śmiejącym humorze, Hej, krzepcie serca! na biesiadę oto, Wierne me druhy!

Niejeden nieżywy Na ziem nie wróciłby za wszystko złoto, Tak kląć czas

przeszły będziem nieszczęśliwy.

Na koniec, dzieła woskowe odlanie Damy pomieścić w samym sercu dzwona;

Nie będzie więcej krzyków: Panie! Panie! Ni kotłów buchać para rozpalona.

Hej, gdzie jest ręka, co do miecza skora! Do diabła wszystkie mózgowcze

majaki! Ach, gdybyż można w głąb wielkiego wora Związać kram cały

szalbierstw lada jaki!

Przypisy:

1. Żaden u pewnością ustęp dzieła Rabelais'go nie był obficiej

komentowany niż owe sławne "Fidrygafki faszerowane". Dawne wydanie

Rabelais'go zwane "Edition variorum", które stanowi istną orgię

komentatorstwa, poświęca im nie mniej niż dwadzieścia siedem stron druku,

przy czym każdy najdrobniejszy szczegół ma swoje wytłumaczenie. Tymczasem

zdaje się niewątpliwą rzeczą, iż Rabelais, wydrwiwając w tym rozdziale

ciemne proroctwa i alegorie, ulubione średniowiecznej literaturze,

rozmyślnie dał swoim "Fidrygałkom" jedynie pozory jakiegoś głębokiego

sensu, którego w istocie nie mają.

Uzupełnienie szkody wyrządzonej przez szczury jest bardzo łatwe:

Zasię gdy Cymbrów... Przybył powietrzem... Z jego przybyciem...

III. Jako Gargantua

jedenaście miesięcy pozostawał

w żywocie matki

Tęgospust (*1) był to w swoim czasie zdrowy kpiarz, zaglądający do

dzbana tak chętnie jak mało kto na świecie, bo też i jadał rad słono i

korzennie. K'czemu miał zazwyczaj dobry zapasik magenckich i bajońskich

szynek, siła wędzonych ozorów, obfitość kiszek (gdy była na nie pora) i

solonej wołowiny z musztardą; takoż zapas ikry rybiej, pokaźną ilość

kiełbasy, nie bolońskiej (lękał się bowiem trutek lombardzkich) (*2), ale

z Bigory, z Lankony i z Breny. W męskich latach pojął Gargamelę (*3),

córkę króla Parpajlosów, tęgą dziewuchę rumianą na gębie. I często we dwoje

przestawali ze sobą, czyniąc kształt jakoby zwierza o dwóch grzbietach,

radośnie pocierając wzajem swoje sadła, aż poczęła stąd Gargamela pięknego

synalka i nosiła go w żywocie aż do jedenastu miesięcy.

Tak długo bowiem, a nawet dłużej, może niewiasta nosić dziecię w żywocie,

zwłaszcza jeżeli to jest jakieś arcydzieło i osoba mająca w swoim czasie

dokazać nie lada rzeczy. Jakoż powiada Homer, iż dziecię, które Neptun

zaszczepił nimfie, urodziło się w pełny rok później, to znaczy w dwunastu

Rabelais Francois - Gargantua i Pantagruel.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: