TADEUSZ MI�KOWSKI, PAWE� MACHCEWICZ HISTORIA HISZPANII WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO Ok�adk� i wyklejk� projektowa� JACEK SIKORSKI Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych 22G Redaktor Wydawnictwa RYSZARD SZLAGOR Redaktor techniczny RYSZARD ULANECKI Mapy wykona� MICHA� CHWISZCZUK Copyright by Zaklad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo, Wroclaw 1998 Wydanie pierwsze ISBN 83-04-04403-X Printed in Poland WST�P NAPISANA dla wydawnictwa Ossolineum Historia Hiszpanii jest drugim w polskiej historiografii ca�o�ciowym opracowaniem dziej�w tego kraju. Pierwsze ukaza�o si� 150 lat temu (Tadeusz Dzieko�ski, 1852/53). Polska, podobnie jak Hiszpania le��ca na kresach Europy, w XVI w. sta�a si� jedn� z najwi�kszych europejskich pot�g, w tym samym czasie Hiszpania stworzy�a pierwsze imperium �wiatowe. W ci�gu nast�pnych wiek�w oba pa�stwa przeistoczy�y si� w zacofane, peryferyjne kraje Europy. Joachim Lelewel, po raz pierwszy w dziejach �wiatowej historiografii podejmuj�c badania por�wnawcze, dokona� analizy podobie�stw rozwoju i upadku naszych dw�ch narod�w (1831). Ze wzgl�du na nowo�� i oryginalno�� uj�cia jego Paralela historyczna zyska�a popularno�� w Europie i zosta�a przet�umaczona na kilka j�zyk�w. Lelewel jednak zbyt s�abo zna� histori� Hiszpanii, aby jego tezy odnosz�ce si� do tego tak bliskiego, lecz odmiennego od Polski kraju by�y trafne. Zajmijmy si� jednak podstawowymi kwestiami spornymi dotycz�cymi historii samej Hiszpanii. Tak si� sk�ada, �e s� to te same problemy, kt�re odr�niaj� histori� Polski i Hiszpanii. Czy mo�na m�wi� o historii jednej Hiszpanii, czy raczej o dziejach wielu Hiszpanii? Kiedy powsta�a Hiszpania? Najwi�ksi historycy hiszpa�scy mieli w tych kwestiach odmienne zdania. Americo Castro uwa�a�, �e Hiszpania narodzi�a si� dopiero po zako�czeniu rekonkwisty, a co najwy�ej rok tysi�czny (koniec dominacji muzu�ma�skiej) jest jej pocz�tkiem. Claudio Sanchez Albornoz by� przekonany, �e punktem wyj�cia historii Hiszpanii by� podb�j P�wyspu Iberyjskiego przez Rzym. Francuski historyk Bartolome Bennassar redaguj�c Histori� Hiszpan�w uzna�, �e zaczyna sirfona w okresie wizygockim. W moim przekcflaniu na P�wyspie Iberyjskim, scalonym terytorialnie po raz pierwszy przez Rzym, uformowa�a si� w ci�gu kilkuset lat cywilizacja �ci�le zwi�zana z metropoli�. Wizygoci podj�li na nowo pr�b� zjednoczenia P�wyspu Iberyjskiego, kt�r� zako�czyli (wypieraj�c Bizancjum z po�udnia) na nieca�e sto lat przed muzu�ma�sk� inwazj�. W odr�nieniu od Hiszpanii Rzymskiej pa�stwo Wizygot�w by�o ograniczone tylko do P�wyspu Iberyjskiego (poza skrawkiem terytorium na po�udniu Francji). Jego mieszka�cy wyznawali t� sam� religi�, pos�ugiwali si� powszechnie zrozumia�� zwulgaryzowan� form� �aciny i podlegali temu samemu prawu (wprowadzonemu, co prawda, dopiero na p� wieku przed upadkiem wizygockiego pa�stwa). Na pozosta�ych obszarach zachodniej Europy podobne uwarunkowania do- prowadzi�y do powstania zjednoczonych (przynajmniej kulturowo i j�zykowo) narod�w. Islamski podb�j po�o�y� kres temu procesowi na P�wyspie Iberyjskim. Zdaniem wsp�czesnych hiszpa�skich nacjonalist�w by�a to pierwsza z przyczyn tego, �e Hiszpania pozosta�a niedoko�czona (�inacabada"). W chrze�cija�skich pa�stewkach, kt�re prowadzi�y wojn� z muzu�manami, ukszta�towa�y si� odmienne j�zyki, zwyczaje, prawa. Odci�te od siebie przez prawie 400 lat spo�eczno�ci chrze�cija�skie (nawet s�siaduj�ce doliny pirenejskie, a� do XI w., mog�y utrzymawa� kontakty tylko poprzez Francj�) znalaz�y si� pod wp�ywem francuskim lub lud�w zamieszkuj�cych niedost�pne g�rskie tereny, na kt�rych si� schronili. By�y to ludy, kt�re nie uleg�y ani Rzymianom, ani Wizygotom i przyj�y bardzo p�no chrze�cija�stwo (Asturowie, Kantabrowie, Baskowie). W XI w. zacz�to w Prowansji okre�la� chrze�cija�skiego mieszka�ca P�wyspu Iberyjskiego mianem �espanol" (czyli Hiszpan). Nazwa ta nie by�a u�ywana przez tych, do kt�rych si� odnosi�a, nazywali oni siebie Arago�czykami, Kastylijczykami, Asturyj-czykami itd., a gdy podejmowali wsp�lne dzia�ania, m�wili �my chrze�cijanie". Wraz z post�pami rekonkwisty niekt�re r�nice zacz�y si� zaciera� przede wszystkim dzi�ki ekspansji j�zyka kastylijskiego, kt�ry wypar� arago�ski, asturyjski i mozarabski. Jednak j�zyki galicyjski i katalo�ski nie tylko przetrwa�y, lecz rozprzestrzeni�y si� na nowe obszary (Portugalia, Walencja). W�adcy chrze�cija�skich pa�stw pr�bowali je kilkakrotnie zjednoczy� w ramach r�nych konfiguracji, co uda�o si� dopiero Izabeli i Ferdynandowi. Poza uni� pozosta�a jeszcze Portugalia, kt�ra sko�czy�a rekon-kwist� na 200 lat przed Kastyli� i jej rozw�j od tego momentu przebiega� w odmienny spos�b ni� Kastylii. Gdy w 1580 r. i Portugalia znalaz�a si� pod panowaniem Filipa II wydawa�o si�, �e proces unifikacji P�wyspu Iberyjskiego uleg� zako�czeniu. W momencie najwi�kszego kryzysu imperium hiszpa�skiego (1640) Portugalczycy postanowili wykorzysta� sytuacj� i odzyskali niepodleg�o��. Podobne dzia�ania podj�te przez Katalo�czyk�w zako�czy�y si� niepowodzeniem. Wojna o koron� hiszpa�sk� pomi�dzy Burbonami i austriackimi Habsburgami podzieli�a ponownie Hiszpani�. Katalonia, Aragonia i Walencja, z wielu powod�w niech�tne francuskiej dynastii, popar�y stron�, kt�ra przegra�a i w ramach represji zosta�y pozbawione w�asnych praw. W wojnie o niepodleg�o�� przeciwko armiom Napoleona walczyli mieszka�cy wszystkich region�w Hiszpanii. Wydawa�o si�, �e to do�wiadczenie scementuje kraj. Jednak centralizacyjna polityka libera��w doprowadzi�a w XIX w. do poparcia przez wi�kszo�� Bask�w i znaczn� cz�� Katalo�czyk�w reakcyjnego pretendenta do tronu (Carlosa), kt�ry gwarantowa� im zachowanie autonomii. Zwyci�zcy libera�owie odebrali ostatnie przywileje, jakie posiada�y Nawarra i Kraj Bask�w, jednak fenomen federalizmu i pojawienie si� nacjonalizmu katalo�skiego i baskijskiego wyra�nie wykaza�y, �e Hiszpania mo�e by� zunifikowana tylko przy u�yciu si�y. Co z takiej pr�by unifikacji podj�tej przez genera�a Franco wynikn�o, opowie w zako�czeniu tej pracy jej wsp�autor. Tadeusz Mi�kowski CZʌ� PIERWSZA TADEUSZ MI�KOWSKI OD POCZ�TKU DZIEJ�W PӣWYSPU IBERYJSKIEGO DO INWAZJI NAPOLEO�SKIEJ (1808) I. HISZPANIA W PREHISTORII I STARO�YTNO�CI UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNE PӣWYSEP IBERYJSKI jest odgrodzony od s�siednich ziem przez Pireneje i morza (jednak zar�wno g�ry, jak i Cie�nina Gibraltarska nie stanowi�y, nawet w czasach prehistorycznych, przeszkody nie do przebycia). Wn�trze kraju, przedzielone pasmami g�rskimi, nie posiada �adnej centralnej arterii komunikacyjnej, co powoduje rozbicie Hiszpanii na wiele izolowanych od siebie o�rodk�w. Po�ow� P�wyspu Iberyjskiego zajmuje meseta, p�askowy� osi�gaj�cy �rednio 600 m wysoko�ci. Razem z g�rami meseta obejmuje 3/5 powierzchni P�wyspu Iberyjskiego. G�ry oddzielaj� centralne cz�ci P�wyspu Iberyjskiego od wybrze�y, dlatego najlepsz� komunikacj� z wn�trzem P�wyspu zapewniaj� doliny rzek: Gwadalkiwiru (sp�awnej do Kordoby), Gwadiany (sp�awnej do Meridy) i Ebro. G�ry utrudniaj� tak�e komunikacj� wewn�trz P�wyspu. Pasmo Guadarrama dzieli meset� na dwie cz�ci, oddzielaj�c tym samym dorzecze Duero od dorzecza Tagu. G�ry Toledo oddzielaj� dolin� Gwadiany od doliny Tagu, Sierra Morena stanowi barier� pomi�dzy Gwadalkiwirem a Gwadian�. Wszystkie te ograniczenia komunikacyjne warunkowa�y rozw�j P�wyspu Iberyjskiego a� do czas�w wsp�czesnych. Na ca�y P�wysep spada �rednio oko�o 1000 mm deszczu rocznie, najbardziej suche s� wybrze�a po�udniowe (�r�dziemnomorskie i atlantyckie) i wschodnie (�r�dziemnomorskie), p�nocne (atlantyckie) wybrze�e P�wyspu otrzymuje du�� ilo�� opad�w. Ze wzgl�du na brak wody, do produkcji rolniczej nadaj� si� prawie wy��cznie tereny w dolinach rzek. PREHISTORIA PӣWYSPU IBERYJSKIEGO Epoka kamienna Cz�owiek wytwarzaj�cy narz�dzia z kamienia, kt�ry przyw�drowa� najprawdopodobniej z Afryki, pojawi� si� na terenie dzisiejszej Hiszpanii oko�a 1000000 lat p.n.e. Najstarsze szcz�tki cz�owieka na P�wyspie Iberyjski^ (i w ca�ej Europie), znalezione w roku 1996 i 1997, pochodz� z jaskini Atapuerca w prowincji Burgos. Datuje si� je wst�pnie na oko�o 780 000 lat p.n.e. Badacze hiszpa�scy uwa�aj�, �e mo�e tutaj chodzi� o wsp�lnego przodka homo sapiens i neandertalczyka, i nadali mu nazw� homo antecessor. Wcze�niejsze znaleziska w tej samej okolicy, dotychczas uznawane za najstarsze szcz�tki cz�owieka w Hiszpanii, datuje si� na 250000 lat p.n.e.. a fragmenty ko�ci wskazuj� na prekursora neandertalczyka. Pozostawione przez tego cz�owieka narz�dzia �wiadcz� o jego afryka�skim pochodzeniu (cho�, nie wiadomo czemu, cz�� hiszpa�skich archeolog�w neguje mo�liwo�� kontakt�w z Pomocn� Afryk�). Resztki neandertalczyka wyst�puj� na ca�ym obszarze P�wyspu Iberyjskiego i pochodz� z lat 100000-35000 p.n.e. Zwyczaje pogrzebowe neandertalczyka wskazuj� na to, �e by� istot� wierz�c� w �ycie pozagrobowe. Oko�o 40000 lat p.n.e. na P�wyspie Iberyjskim pojawi� si� homo sapiens w postaci bardzo zbli�onego antropologicznie do wsp�czesnych ludzi �cz�owieka z Cro-Magnon". Zosta�o po nim wspania�e malarstwo jaskiniowe, kt�rego szczyt przypad� na okres pomi�dzy 15000 a 10000 lat p.n.e. (Altamira i wiele innych jaski� na obszarze kantabryjsko-akwita�skim). Ludzie ci polowali na wielkie zwierz�ta, kt�re sta�y si� ich podstawowym po�ywieniem. W wyniku wielkich zmian klimatycznych w ko�cu ostatniego (czwartego) zlodowacenia dosz�o od oko�o 10000 lat p.n.e. do stopniowego ocieplenia i w konsekwencji zmian w faunie i florze ca�ej Europy. Znik�y bizony (r�wnie� i konie), a podstaw� wy�ywienia by�a drobna dziczyzna, a przede wszystkim mi�czaki. Rewolucja neolityczna Termin u�yty w tytule tego fragmentu wzbudza wiele kontrowersji, lecz chyba najlepiej oddaje ...
kubiasz84