DO HlfPODUG�O�CI 1918 1944/45 1989 WIZJC-DROGI-SPf�HIfHIC Pod redakcj� WOJCIECHA WRZESI�SKIEGO WYDAWNICTWO SEJMOWE, Warszawa 1998 Projekt graficzny Zdzis�aw Byczek Opracowanie redakcyjne Zesp�l Indeks nazwisk Klemens G�rski, Jan St. Mi� Redakcja techniczna Witold Motyl Korekta Bo�enna Lada � Copyright by Kancelaria Sejmu Warszawa 1998 ISBN 83-7059-361-5 S�OWO WST�PNE MARSZA�KA SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W przededniu osiemdziesi�tej rocznicy odzyskania przez Polsk� niepodleg�o�ci oddajemy do r�k Czytelnika dzie�o autorstwa kilkunastu wybitnych historyk�w polskich, po�wi�cone mo�liwie wszechstronnej analizie proces�w niepodleg�o�ciowych. Dzie�o zawiera referaty przygotowane na sesje naukowe w Krakowie (29 X 1998 r.) i Warszawie (9 XI 1998 r.), podczas kt�rych uczeni wielu krajowych o�rodk�w dokonaj� podsumowania i krytycznej oceny dorobku polskiej historiografii w dziedzinie najnowszej historii Polski. Otrzymujemy zatem now� interpretacj� naszych dziej�w, bez retuszy politycznych, przeinacze� i zak�ama�, jakimi je nasyci�a re�imowa nauka historyczna minionej epoki, kieruj�ca si� zasad� klasowej interpretacji dziej�w. Zwi�zek ideowy i duchowy polskiego ruchu niepodleg�o�ciowego z listopada 1918 r. z ruchem niepodleg�o�ciowym, kt�ry doprowadzi� do prze�omu w czerwcu 1989 r., jest bardzo �cis�y, widoczny nie tylko w badaniu historycznym, ale tak�e w �ywej tradycji, w nawi�zaniu do tamtych idea��w pa�stwa suwerennego, aspiracji niepodleg�o�ciowych i samorz�dno�ci. U schy�ku lat siedemdziesi�tych XIX w., z dominuj�cego w�wczas w �wiadomo�ci obywatelskiej pozytywizmu, zacz�a si� wyodr�bnia� idea czynu, czyli wola walki o niepodleg�o��, o przywr�cenie pa�stwa suwerennego.^ �w fakt wi��e si� z opublikowaniem nieco p�niej przez Zygmunta Mi�kowskiego g�o�nej broszury Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym. Na zjednoczenie ziem polskich i odbudowanie polskiej pa�stwowo�ci pracowa�y przede wszystkim trzy nurty polityczne: � niepodleg�o�ciowy, przywi�zuj�cy szczeg�ln� wag� do polskiego czynu zbrojnego, kt�rego najwybitniejszym przyw�dc� by� J�zef Pi�sudski; � skupiony wok� Romana Dmowskiego ob�z narodowodemokratyczny, buduj�cy poczucie solidarno�ci narodowej ponad granicami zabor�w i r�nicami klasowymi; 5 S�owo wst�pne Marsza�ka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej � ruch ludowy � kt�rego najwybitniejszym przedstawicielem by� Wincenty Witos � pracuj�cy nad uobywatelnieniem warstwy ch�opskiej, awansem cywilizacyjnym wsi polskiej i kszta�towaniem postaw patriotycznych ch�op�w. W przeciwie�stwie do tych trzech nurt�w politycznych internacjonalny socjalizm, odwo�uj�cy si� do marksizmu, nie stawia� sobie cel�w narodowych i niepodleg�o�ciowych. Jego dzia�aczy ��czy�a idea �wiatowej rewolucji socjalistycznej, kt�ra w latach 1919-1920 spowodowa�a, �e znale�li si� oni � w swej zdecydowanej wi�kszo�ci � po stronie Rosji bolszewickiej przeciw odrodzonej Polsce. W sto lat p�niej, w latach siedemdziesi�tych XX w., z udzia�em naszego pokolenia nast�pi�o nasilenie proces�w konsolidacji polskiej opozycji przeciw komunizmowi. Wok� program�w transformacji ustrojowej Polski i wyprowadzenia jej spod dominacji sowieckiej gromadzi�a si� najpierw czo��wka intelektualna, a p�niej najszersze kr�gi narodowe. O�ywienie aspiracji niepodleg�o�ciowych Polak�w da�o w�a�nie narodziny �Solidarno�ci", czyli pot�nego ruchu wolno�ciowego i spo�ecznego, kt�ry doprowadzi� do �okr�g�ego sto�u" i wybor�w 4 czerwca 1989 r., a w konsekwencji do powstania Trzeciej Rzeczypospolitej. Od pojawienia si� idei czynu w latach osiemdziesi�tych XIX stulecia do odrodzenia Drugiej Rzeczypospolitej w 1918 r. min�� musia�o blisko 35 lat. Od powstania frontu zorganizowanej opozycji antykomunistycznej w kraju w po�owie lat siedemdziesi�tych XX w. do odrodzenia Trzeciej Rzeczypospolitej min�o prawielS lat. Taki czas wyznaczy� zegar historii pokoleniu naszych ojc�w i dziad�w i naszemu pokoleniu. Dzi� mo�na dyskutowa�, czy �w okres byli�my w stanie skr�ci�, jakby przyspieszy� bieg historii, czy te� nie. Bezsporny jest natomiast fakt, �e szans�, jakie da�a nam historia do spe�nienia naszych pragnie� wolno�ciowych, w obu momentach dziejowych wykorzystali�my dobrze. Zar�wno w odniesieniu do odrodzenia Drugiej, jak i Trzeciej Rzeczypospolitej zadajemy sobie pytanie, w jakim stopniu o sukcesie decydowa�y czynniki wewn�trzne, a w jakim zewn�trzne. Ju� w okresie mi�dzywojennym �rodowiska opozycyjne w stosunku do obozu niepodleg�o�ciowego utrwala�y pogl�dy, �e Polska odrodzi� si� mog�a w 1918 r. w g��wnej mierze dzi�ki zwyci�skim mocarstwom. Historiografia sowiecka uporczywie upowszechnia�a tez�, �e Polska odzyska�a wolno�� dzi�ki rewolucji pa�dziernikowej. Podobne pogl�dy pojawi�y si� r�wnie� w odniesieniu do zwyci�stwa �Solidarno�ci". W�adza ludowa i jej epigoni dowodzili, �e pomoc ameryka�ska by�a podstaw� sukces�w �Solidarno�ci". Nawet politycy by�ego Zwi�zku Ra- Slowo wst�pne Marsza�ka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej dzieckiego usi�owali przekona� Polak�w, �e uwolnienie od dominacji rosyjskiej i transformacja ustrojowa dokona�y si� w Polsce dzi�ki pierestrojce. Nie pomniejszaj�c roli czynnika zewn�trznego, trzeba jednak z pe�n� �wiadomo�ci� stwierdzi�, �e podstaw� uporczywej walki o suwerenny byt Polski by�y zawsze aspiracje narodu polskiego do niepodleg�o�ci. Z nich wynika�a wola walki Polak�w z zaborcami w okresie powsta� narodowych i okupacji, one te� leg�y u podstaw odrodzenia Polski w 1918 i 1989 r. Refleksja historyczna, do kt�rej daj� nam okazj� obchody osiemdziesi�tej rocznicy odrodzenia Polski, powinna w nas to przekonanie utrwala�, upewnia�, �e w przesz�o�ci potrafili�my wywalczy� niepodleg�o�� naszego kraju, a obecnie potrafimy tworzy� warunki, aby jej nie utraci�. Maciej P�a�y�ski PRZEDMOWA Walka o niepodleg�o�� Polski i starania o jej utrzymanie w XIX i XX w. stanowi� niezmiennie jeden z najbardziej �ywotnych problem�w badawczych w historiografii polskiej dziej�w najnowszych. Ustalenia faktograficzne, wnioski i oceny formu�owane w wyniku prowadzonych studi�w maj� nie tylko znaczenie poznawcze, ale i praktyczne dla �ycia publicznego. Ukazuj�c wysi�ek wielu pokole� w walce o niepodleg�o��, determinacj� woli Polak�w bytu niepodleg�ego i suwerennego, trudy walki o niezale�no��, suwerenno�� i ca�o�� Polski � niejednokrotnie zwi�zane z ofiar� najwy�sz� � przywo�ywano najwa�niejsze karty z dziej�w narodu i pa�stwa. Zmagania o odbudow� Rzeczypospolitej, a p�niej ojej utrzymanie, stabilizowanie i rozw�j, pozwalaj� na zrozumienie logiki dziej�w. Wykazuj� sens wysi�k�w niepodleg�o�ciowych, cz�sto prowadzonych w warunkach tak wielkiej przewagi materialnej wrog�w, �e � wydawa�oby si� � ca�kiem pozbawionych nadziei na sukces. Pozwalaj� wyrazi�ciej szuka� odpowiedzi na trudne, a zarazem k�opotliwe i szczeg�lnie wa�ne pytanie: czy Polska w dziejach by�a potrzebna �wiatu i dlaczego. Studia nad tymi problemami dostarczaj� wielu wskaza� wsp�czesnym pokoleniom Polak�w. Pokazuj� sens zachowywania i utrzymywania okre�lonych postaw i warto�ci, wierno�ci tradycji i ochrony dziedzictwa narodowego i ich znaczenie dla pog��biania wsp�pracy z narodami i pa�stwami jednocz�cej si� Europy. Staj� si� wa�kim elementem w wychowywaniu nowoczesnego narodu polskiego, okre�lania jego to�samo�ci na miar� wyzwa� wsp�czesnego �wiata. Ucz�, jak niemo�liwe jest budowanie wsp�czesno�ci w oderwaniu od historii, kt�ra mimo up�ywaj�cych lat i wchodz�cych w �ycie nowych pokole� nie jest tylko wspomnieniem sko�czonych i zamkni�tych wydarze� i proces�w dziejowych. Pozwalaj� zrozumie� zale�no�� naszego dnia dzisiejszego od tego, co ju� min�o, a tak�e to, dlaczego historia jest nie tylko kart� zamkni�t�. Wiedza o przesz�o�ci i rozumienie lekcji historii staj� si� niezb�dnymi elementami wyboru drogi w przysz�o��. Pokazuj�, �e w wydarzeniach dziejowych Polska by�a nie tylko przedmiotem dzia�a� wielkich potencji europejskich, lecz Przedmowa zachowywa�a tak�e rol� podmiotow�, wa�n� dla jej bytu i posiadaj�c� niema�y wp�yw na losy kontynentu europejskiego, �e wiele zale�a�o i nadal zale�y nie tylko od postawy ca�ych narod�w, warstw, du�ych grup spo�ecznych i regionalnych, ale i pojedynczych obywateli. Studia nad dziejami nurtu niepodleg�o�ciowego potwierdzaj�, dlaczego niebyt polskiej pa�stwowo�ci m�g� trwa� w warunkach panowania system�w feudalnych, autorytarnych, totalitarnych, a stawa� si� niemo�liwy w warunkach demokracji, wolno�ci narod�w i jednostek. Pokazuj�, jakie by�o znaczenie determinacji i woli walki Polak�w o niepodleg�o��, nie tylko z broni� w r�ku, dla Polski i Europy. Pozwalaj� zrozumie�, dlaczego by�a mo�liwa niewola polityczna, zniewolenie dominacj� sowieck�, i jakie s� ich konsekwencje dla wsp�czesnej Rzeczypospolitej, dla codziennego bytowania narodu polskiego, stanu jego cywilizacji, kultury, gospodarki. Polska, kt�ra utraci�a sw�j byt niepodleg�y, odrodzi�a si� nie tylko w innym kszta�cie terytorialnym, ale z inn� struktur� spo�eczn� i to�samo�ci� narodow�. Wymazana zosta�a z mapy politycznej Europy jako Rzeczpospolita szlachecka, powraca�a do bytu politycznego w warunkach ustroju demokratyczno-parlamen-tarnego. Tak cz�ste w pierwszych latach II Rzeczypospolitej werbalne odwo�ywania si� do tradycji Konstytucji 3 Maja mia�y charakter symboliczny, nie dawa�y mo�liwo�ci odbudowywania instytucji prawa publicznego z ko�ca XIX w. Tradycje utraconej pa�stwowo�ci u�atwia�y wychowywanie wsp�czesnych Polak�w w duchu przywi�zania do polsko�ci, by�y jednak pozbawione walor�w pragmatycznych. Nowa Polska stawia�a narodowi polskiemu nowe zadania, kt�ry � aby je wykona� � musia� nad��a� za cywilizacj�, gospodark�, polityk� � wsp�czesnego �wiata. Musiano nadrabia� 124-letni okres niewoli w trudnych warunkach walki o granice, przy d��eniach rewindykacyjnych s�siad�w i walki z wp�ywami ekspansywnej rewolucji bolszewickiej. Wprawdzie budowano II Rzeczypospolit� nie na surowym korzeniu, ale przeobra�enia, jakich musiano dokona�, by�y ogromne. Dla Polski wojna nie sko�c...
amadeusz33