Specyfikacja ogrodów przydomowych w stylu wiejskim.pdf

AKADEMIA ROLNICZA w LUBLINIE

WYDZIAŁ ROLNICZY

Joanna Onuch–Amborska

Specyfika ogrodów przydomowych

w krajobrazie wiejskim

z elementami środowiska glebowego

w wybranych gminach regionu zamojskiego

Autoreferat rozprawy doktorskiej

Promotor: prof. dr hab. Waldemar Martyn

Recenzenci: prof. dr hab. Jan Gliński czł. rzecz. PAN

prof. dr hab. Jerzy Hetman

Lublin 2004

Wstęp

Wiejskie ogrody przydomowe od wieków pełniły istotną rolę w krajobrazie. Początkowo spełniały one

głównie funkcję gospodarczą, gdyż uprawiano w nich warzywa, owoce, zioła i rośliny przyprawowe. Później

funkcja użytkowa łączona była z ozdobną. W takich ogrodach sadzono kolorowo kwitnące rośliny ozdobne oraz

zioła. Liczne materiały historyczne dostarczające informacji o ogrodach wskazują, że obok roślin o znaczeniu

użytkowym istotną rolę spełniało także ich powiązanie z wierzeniami, obrzędowością, lecznictwem oraz

obyczajami.

Współczesna wieś polska nieustannie się przeobraża, ulegając ciągłym zmianom, które obejmują

również ogrody przydomowe. Dlatego też celem niniejszych badań było określenie specyfiki współczesnych

ogrodów przydomowych w krajobrazie typowo wiejskich gmin Zamojszczyzny, przedstawiającej sposób

zagospodarowania przestrzeni, funkcję oraz kierunki przemian ogrodów z uwzględnieniem właściwości gleb,

które są jednym z ważniejszych naturalnych czynników kształtujących krajobraz.

Metody badań

Przedmiotem badań niniejszej pracy były wiejskie ogrody frontowe zlokalizowane przy budynkach

mieszkalnych na obszarze 3 gmin Zamojszczyzny - Krasnobród, Skierbieszów i Ulhówek. Badaniami objęto

ogrody przydomowe znajdujące się przy 55% gospodarstw rolnych w każdej gminie.

Wybór obszaru badań obejmującego odmienne krainy geograficzne był zamierzony, gdyż miał ukazać

zróżnicowanie typowo rolniczego regionu, który położony jest w oddaleniu od dużych ośrodków miejskich. Taka

lokalizacja badań umożliwiła analizę ogrodów przydomowych w charakterystycznym krajobrazie polskiej wsi,

pozostającej poza bezpośrednim wpływem dużych aglomeracji miejskich. Jednocześnie do badań wybrano

obszary, które są od siebie oddalone i nie graniczą ze sobą.

W pracy dokonano także ogólnej charakterystyki krajobrazu stanowiącej swoiste tło ogrodów

przydomowych.

Charakterystyka krajobrazu

Wykorzystując dostępne dane statystyczne przeprowadzono prace kameralne, które umożliwiły

przedstawienie obecnej struktury użytkowania gruntów w gminach oraz analizę jej zmian w latach 1982-2002.

Oceniono także różnice w doborze roślin uprawnych w tym okresie czasu. W pracy dokonano charakterystyki

indywidualnych gospodarstw rolnych. Wykorzystano w tym celu średnią powierzchnię gospodarstw oraz

szachownicę położenia gruntów. Oceniono również zmiany powierzchni indywidualnych gospodarstw rolnych na

przestrzeni ostatnich dwudziestu lat.

W każdym z analizowanych obszarów wyznaczono współczynnik gęstości granic antropogenicznego

pochodzenia, tj. miedz oraz dróg śródpolnych. Za gęstość granic przyjęto długość konturów granicznych na 1

km 2 . Wskaźnik gęstości granic obliczono na losowo wybranych obszarach w każdej gminie - 20 kwadratów o

powierzchni 1 km 2 zlokalizowanych na terenach ornych. Gęstość granic zmierzono w oparciu o mapy glebowo-

rolnicze 1:10000 i uzupełniono badaniami terenowymi.

W celu przedstawienia ogólnej charakterystyki gleb terenów badanych gmin wykorzystano wskaźniki

bonitacji punktowej IUNG. Na podstawie dostępnych danych przedstawiono również udział kompleksów

przydatności rolniczej w powierzchni badanych gmin.

W oparciu o charakterystykę powierzchniowego poziomu gleb ornych /0-20 cm/, w którym

wykonywane są główne zabiegi uprawowe zbadano wpływ działalności ludzkiej na gleby badanych obszarów.

Prace terenowe poprzedzone były analizą map przeglądowych klasyfikacji gruntów w skali 1:10000 oraz map

glebowo-rolniczych w skali 1:25000. Do badań pobrano w latach 2000-2002 po 50 prób glebowych z terenu

każdej gminy. Rozmieszczenie prób w terenie oparte było o procentowy udział kompleksów przydatności

rolniczej w ogólnej powierzchni gmin. Próby glebowe wysuszono do stanu powietrznie suchego oraz przetarto

przez sito o średnicy oczek 1 mm. W tak przygotowanych próbach wykonano podstawowe oznaczenia: skład

granulomteryczny metodą Cassagrande’a w modyfikacji Prószyńskiego; odczyn gleby potencjometrycznie – pH

w H 2 O dest. i 1 mol KCl ·dm -3 ; kwasowość hydrolityczną (Hh) i sumę zasadowych kationów wymiennych (S)

metodą Kappena; całkowitą pojemność sorpcyjną jako sumę Hh+S; stopień wysycenia kompleksu kationami o

charakterze zasadowym (V); ogólną zawartość węgla organicznego metodą Tiurina; przybliżoną zawartość

próchnicy w oparciu o współczynnik przeliczeniowy 1,724.

Ukształtowanie powierzchni wyrażono za pomocą stopnia nachylenia terenu, który wyznaczono w

oparciu o tangens kąta nachylenia terenu obliczony dla 100 wyznaczonych miejsc w gminie.

Przyrodniczej oceny badanego terenu dokonano w oparciu o wskaźnik ekologizacji rolnictwa

opracowany przez Michałowskiego. Natomiast do oceny walorów środowiska przyrodniczego w krajobrazie

badanego regionu wykorzystano zmodyfikowaną metodę bonitacji punktowej opracowaną przez Dubel.

Charakterystyka ogrodów przydomowych

Charakterystyka wiejskich ogrodów przydomowych przeprowadzona została w oparciu o badania

terenowe. Badania polegały na prowadzeniu w latach 2000-2003 w okresie wegetacji, tj. od połowy czerwca do

końca sierpnia systematycznych obserwacji ogrodów przydomowych zlokalizowanych przy szlakach

komunikacyjnych.

W gminie Krasnobród badania objęły łącznie 864 ogrody przydomowe znajdujące się na terenie

następujących wsi: Dominikanówka, Hucisko, Hutki, Kaczórki, Majdan Mały, Majdan Wielki, Malewszczyzna,

Stara Huta, Wólka Husińska oraz w ośrodku gminnym Krasnobród.

Na terenie gminy Skierbieszów obserwacje przeprowadzono w 897 ogrodach zlokalizowanych we

wsiach: Dębowiec, Drewniki, Hajowniki, Huszczka i Podhuszczka, Iłowiec, Kalinówka, Kolonia Zrąb, Lipina

Nowa, Lipina Stara, Łaziska, Majdan Skierbieszowski, Osiczyna, Podwysokie, Sady, Sulmice, Szorcówka,

Wysokie oraz w ośrodku gminnym Skierbieszów.

Natomiast w gminie Ulhówek badania przeprowadzono w 537 ogrodach, w następujących wsiach:

Dębina, Dyniska, Hubinek, Korczmin, Machnówek, Rzeczyca, Rzeplin, Rokitno, Szczepiatyn, Tarnoszyn,

Wasylów, Żerniki oraz w ośrodku gminnym Ulhówek .

Przeprowadzone obserwacje terenowe objęły wielkość ogrodu przydomowego, inwentaryzację

uwzględniającą wszystkie gatunki roślin ozdobnych oraz elementy małej architektury. Analizie poddano również

rodzaj zabudowy mieszkalnej i typ ogrodzeń ogrodów, gdyż są to elementy wyznaczające granice ogrodów

frontowych. Wśród wszystkich roślin występujących w badanych ogrodach przydomowych wydzielono

następujące grupy:

- rośliny ozdobne, w tym:

zielne – jednoroczne oraz dwuletnie, cebulowe i byliny;

drzewa i krzewy liściaste, w tym pnącza;

drzewa i krzewy iglaste

- rośliny o charakterze produkcyjnym, w tym:

warzywa oraz drzewa i krzewy owocowe.

Na podstawie zgromadzonych wyników przedstawiono zasobność oraz różnorodność gatunkową roślin

ozdobnych badanych terenów. Zasobność badanych obszarów w rośliny ozdobne wyrażono liczbą gatunków

roślin ozdobnych występujących w ogrodach. Natomiast różnorodność gatunkową ogrodów przedstawiono w

oparciu o charakterystykę gatunków roślin ozdobnych.

Aby w pełni zobrazować przemiany zachodzące w wiejskich ogrodach przydomowych w pracy

zamieszczono szczegółową charakterystykę 3 ogrodów frontowych z terenu każdej gminy (ogród nawiązujący do

tradycyjnych ogrodów wiejskich; ogród, w którym tradycyjne gatunki roślin ozdobnych mieszają się z nowymi

gatunkami i elementami ozdobnymi oraz ogród zaniedbany).

Wyniki

Znaczne zróżnicowanie geograficzne Zamojszczyzny pozwoliło na stosunkowo niewielkim obszarze ze

znajdujących się tu regionów geograficznych wybrać tereny różniące się krajobrazowo, jak również pod

względem występujących na nich gleb. Tym sposobem można było określić specyfikę wiejskich ogrodów

przydomowych zlokalizowanych na różnych glebach, tj. na czarnoziemach i glebach brunatnych (powstałych ze

skały lessowej) oraz na glebach bielicowych (wytworzonych na piaskach).

Krajobraz rolniczy gminy Krasnobród charakteryzuje się znacznym urozmaiceniem. Małe gospodarstwa

posiadające wysoką liczbę działek rolnych, których powierzchnia nie przekracza 0,8 ha oraz obecność dużej

ilości miedz na gruntach ornych wraz z bogatym urzeźbieniem tych terenów tworzą interesującą mozaikę

krajobrazu. Obszar gminy Krasnobród charakteryzuje się mało żyznymi glebami. Znaczny udział gleb

bielicowych wytworzonych z piasków luźnych spowodował wzrost powierzchni zajętej przez lasy do 47%.

Grunty orne gminy Krasnobród pod względem składu granulometrycznego zaliczono w większości do gleb o

charakterze gliny lekkiej oraz piasku gliniastego. Odczyn tych gleb jest kwaśny (w części gminy nawet silnie

kwaśny), pojemność sorpcyjna wynosi średnio 9,4 cmol(+)•kg -1 , zaś zawartość próchnicy 1,4%.

Gminę Skierbieszów również charakteryzuje urozmaicony krajobraz rolniczy. Nieco większa niż w

gminie Krasnobród powierzchnia gospodarstw rolnych w połączeniu z najwyższym wśród badanych

wskaźnikiem gęstości miedz tworzy charakterystyczną dla tego terenu mozaikę pól, łąk i lasów, której

postrzeganie dodatkowo wzmagane jest przez silne urzeźbienie terenu. Na terenie tej gminy, podobnie jak w

gminie Ulhówek, gleby powstały ze skały lessowej. Jednak w wyniku odmiennych procesów glebotwórczych w

gminie Skierbieszów wykształciły się głównie gleby brunatne, zaś na terenie gminy Ulhówek powstały

czarnoziemy. Pod względem składu granulometrycznego gleby te zaliczono do utworów pyłowych zwykłych

oraz ilastych. Odczyn gleb na terenie gminy Skierbieszów jest kwaśny, pojemność sorpcyjna przyjmuje wartość

13 cmol(+)•kg -1 , a średnia zawartość próchnicy wynosi 1,8%. Pogarszaniu się właściwości gleb na tym obszarze

sprzyjają intensywne procesy erozji.

Natomiast gleby w gminie Ulhówek charakteryzują się odczynem obojętnym, rzadziej lekko kwaśnym, a

pojemność sorpcyjna przyjmuje najwyższą wśród badanych wartość 28 cmol(+)•kg -1 . Gleby te posiadają także

bardzo wysoki stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym, zaś średnia

zawartość próchnicy wynosi 3,6%. Krajobraz tej nadgranicznej gminy wyróżnia znaczna monotonia. Związane

jest to bezpośrednio z płaską rzeźbą terenu oraz wysoką żyznością gleb, które sprzyjają prowadzeniu intensywnej

gospodarki rolnej na tym obszarze (85% powierzchni gminy zajmują użytki rolne). Bardzo intensywna

działalność rolnicza przyczyniła się również do bardzo niskiej lesistości tego terenu oraz do ograniczenia ilości

miedz i dróg śródpolnych (wskaźnik gęstości granic gruntów rolnych osiągnął w tej gminie najniższą wartość),

co w konsekwencji przy wysokiej jednorodności roślin uprawnych w gminie prowadzi do znacznego

uproszczenia struktury krajobrazu.

Na postrzeganie krajobrazu wiejskiego poza środowiskiem przyrodniczym znaczny wpływ ma także

estetyka miejsca zamieszkania. Dlatego też obok walorów środowiska przyrodniczego istotną rolę w krajobrazie

wiejskim odgrywają ogrody przydomowe, będące wizytówką zarówno poszczególnych mieszkańców, jak i

całych wsi oraz regionów.

Wielkość ogrodów przydomowych badanego regionu związana jest bezpośrednio z powierzchnią jaką

posiadają gospodarstwa rolne. Na terenie gmin Krasnobród i Skierbieszów, w których powierzchnia gospodarstw

jest znacznie niższa niż w Ulhówku zlokalizowane są mniejsze ogrody – o średniej powierzchni 100-110m 2

(rys.1). Natomiast największe ogrody przydomowe – o średniej powierzchni 200m 2 znajdują się w krajobrazie

wiejskim gminy Ulhówek (rys. 1), na terenie której zlokalizowane są duże gospodarstwa rolne i gdzie występują

najlepszej jakości gleby.

W krajobrazie wszystkich badanych gmin spotykane są podobne sposoby zagospodarowania ogrodów

przydomowych (tab. 1). W gminach Krasnobród i Skierbieszów przeważają nowoczesne założenia frontowe, z

trawnikiem jako głównym elementem ogrodu, na którym często w sposób dowolny umieszczane są rośliny

ozdobne. Takie założenia stanowią 62% badanych obiektów w charakteryzowanych gminach. Natomiast wśród

ogrodów gminy Ulhówek obecność takiego sposobu zagospodarowania jest nieco niższa - wynosi 53%.

Rys. 1. Struktura powierzchniowa ogrodów przydomowych (m 2 ) w badanych gminach

Ulhówek

Skierbieszów

Krasnobród

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

% badanych ogrodów

powierzchnia ogrodów [m2]

< 50 51-100 101-200 201-300 301-400 401-500

501-600 601-700 701-800 801-900 901-1000 1001-1500

Tabela 1. Ważniejsze sposoby zagospodarowania ogrodów w gminach

(% badanych ogrodów)

Sposób zagospodarowania

% badanych ogrodów w gminie

Krasnobród Skierbieszów Ulhówek

Trawnik

15,2

13,7

10,6

Roślinność trawiasta

19,4

26,1

8,9

Ozdobne rośliny zielne

15,9

13,1

9,5

Sad

7,3

13,6

14,2

Roślinność ruderalna

5,1

4,3

1,7

Drzewa i krzewy ozdobne

3,7

4,8

4,3

Warzywa

2,9

2,0

4,8

Trawnik + ozdobne rośliny zielne

18,9

14,3

24,2

Warzywa + ozdobne rośliny zielne 4,7

2,8

5,6

Sad + ozdobne rośliny zielne

1,8

1,4

8,3

Krzewy+ ozdobne rośliny zielne

0,7

2,2

2,1

Brak ogrodu

0,7

1,2

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: