W.Szumiło_Szachy w przedszkolu-Program nauczania.pdf

S Z A C H Y W P R Z E D S Z K O L U

P R O G R A M N A U C Z A N I A S Z A C H Ó W w przedszkolach.

Opracował mgr Witold Szumiło - trener szachowy kl. I

W S T Ę P

Mimo Ŝe przytoczone niŜej cytaty pochodzące z opracowań pana Andrzeja Modzelana dotyczą

nauczania szachów w pierwszych klasach (I-III) szkoły podstawowej, to znakomicie ilustrują prob-

lem wychowawczego i rozwijającego wpływu zajęć szachowych na dzieci, takŜe w wieku 5,6 lat.

„ ZALETY KRÓLEWSKIEJ GRY

... Spróbujmy określić w jakich płaszczyznach szachy wpływają na rozwój psychiczny i

intelektualny dziecka:

1. Rozwój zainteresowań - dziecko poznaje nową dyscyplinę, której istotą jest samodzielne,

logiczne rozumowanie, łączące poszczególne elementy wiedzy w jedną harmonijną całość.

2. Aktywność twórcza - specyfika gry w szachy wyklucza odtwórcze traktowanie tego

zagadnienia. Wszelkie próby bezmyślnego naśladownictwa skazane są na niepowodzenie. Dziecko

samo kreuje wydarzenia na szachownicy i ponosi za nie odpowiedzialność.

3. Rozwijanie pamięci i uwagi - główną umiejętnością w szachach jest zdolność zreasumowania

kaŜdej pozycji w sposób dynamiczny, w kategoriach najwaŜniejszych jej elementów. Cała

szachownica zostaje ukształtowana w przestrzenno-czasową postać, czyli wzorzec. Towarzyszy

temu rozwój wyobraźni wzrokowej i koncentracji.

4. Myślenie logiczno-wyobraŜeniowe - ludzie myślą czasami za pomocą wyobraŜeń, które są

obrazami psychicznymi rzeczywistych doznań zmysłowych. Najmocniejszą stroną większości ludzi

zdaje się być wyobraźnia wzrokowa, i ten właśnie rodzaj myślenia najpełniej rozwija gra szachowa.

5. Rozwój pozytywnych sfer osobowości - szachy wykształcają poczucie obiektywizmu,

uznawanie prawd innych ludzi, uczą tolerancji i właściwej reakcji na niepowodzenia.

6. Konsekwencja i wtrwałość w działaniu - dzieci mające styczność z szachami, zupełnie inaczej

podchodzą do poraŜek. Zazwyczaj ponownie starają się rozwiązać określony problem i czynią to aŜ

do skutku. Ich rówieśnicy natomiast, bądź rezygnują z wykonania zadania, bądź teŜ obniŜają sobie

skalę trudności.

7. Aspekty wychowawcze - moŜna je rozpatrywać w kategoriach kary i nagrody. CzymŜe innym

jak karą jest przegrana? W dodatku wymierzona natychmiast i adekwatnie do czynu. To samo

moŜna powiedzieć o nagrodzie, jaką bez wątpienia jest dla młodego człowieka zwycięstwo,

odniesione siłą własnego umysłu.”

Andrzej Modzelan. Przegląd Szachowy. Nr. 5/2000 s.29.

„ KONKRETNIE I OBRAZOWO

JeŜeli wierzyć psychologom - proces myślenia dziecka jest zjawiskiem ciągle ewolującym i

zdecydowanie róŜnym w poszczególnych okresach Ŝycia. I tak u najmłodszych myślenie ma

charakter sensoryczno-motoryczny, tzn. zobaczyć, dotknąć, podnieść, upuścić, spróbować.

PrzybliŜanie tajników królewskiej gry maluchom na tym etapie jest działaniem cokolwiek

ryzykownym, ot choćby z uwagi na moŜliwość połknięcia przez naszą pociechę miniaturowej

figurki szachowej, dostarczonej przez „Świętego Mikołaja” w zestawie magnetycznym.

Kolejnym stadium rozwoju poznawczego przyszłych arcymistrzów szachowych jest myślenie

konkretno-obrazowe. Dziecko utoŜsamia sobie określone przedmioty ze znanymi mu, konkretnymi

obrazami. Na przykład słowo - samochód - kojarzy mu się początkowo z pojazdem jego taty, nie

zaś z dwuśladami jako takimi. Zazwyczaj na tym poziomie zapoznajemy swoich uczniów z

drewnianym woskiem. Zapytacie Państwo zapewne, w którym roku Ŝycia występują poszczególne

fazy? Informuję: róŜne dzieci przechodzą poszczególne stadia w róŜnym tempie, lecz w tej samej

kolejności. Stąd wyznaczanie granic wiekowych mija się całkowicie z celem.

S Z A C H Y W P R Z E D S Z K O L U

Dopiero etap myślenia abstrakcyjnego - tzn. operacja na pojęciach - sprawia, Ŝe dziecko zaczyna

właściwie odbierać intencje trenera szachowego i potrafi czerpać informacje ze stworzonej

uprzednio - w poprzednim etapie - „bazy danych”. Oczywiście, proces ten jest zjawiskiem

niezmiernie skomplikowanym i rozciągniętym w czasie. Zdarza się, Ŝe młody szachista potrafi juŜ

rozegrać wspaniałą, ideową partię, by na tych samych zawodach wykonać posunięcie w stylu np.

konkretno-obrazowym...”

Andrzej Modzelan. Przegląd Szachowy. Nr. 12/1999 s.28.

„ MISTRZ CZY PEDAGOG ?

Bardzo istotną sprawą jest osoba prowadząca zajęcia. W interakcjach wychowawczych, a takowych

nie sposób unknąć w procesie uczenia szachów, fundamentalną sprawą jest akceptacja osoby

wychowawcy przez dzieci. Najciekawszy nawet temat moŜna „połoŜyć” z uwagi na niedostatki

prowadzącego. Często szafujemy stwierdzeniem - to dziecko jest mało zdolne.

To samo moŜna by powiedzieć o niektórych wykładowcach. Zdarzają się mało zdolni, co nie

pozostaje bez wpływu na prakseologiczną stronę zagadnienia. Jestem przekonany, Ŝe nie sposób

oddzielić aspektu nauczania konkretnych treści szachowych od wpływów wychowawczych. Sposób

prowadzenia zajęć, kultura osobista trenera-instruktora, wywiera głębokie piętno na psychice i

osobowości dziecka.

Pamiętajmy o tym, Ŝe młodzi szachiści to zazwyczaj bardzo utalentowani ludzie i świetni

uczniowie. Z biegiem lat, niekoniecznie muszą realizować swoje uzdolnienia poprzez sport

szachowy. Powiem więcej, za daleko ryzykowne uwaŜam zawęŜanie ich potencjału twórczego tylko

do 64 pól. Miejmy na uwadze powyŜsze kwestie, kształtując osobowość wychowanków.

Reasumując ... - najpierw pedagog, póŜniej mistrz.”

Andrzej Modzelan. Przegląd Szachowy. Nr. 3/99 s.25.

I jeszcze wypowiedŜ węgierskiego psychologa i trenera szachowego Laszlo Polgara o pracy z jego

córkami śuŜą, Sofią i Judith, które stały się czołowymi szachistkami świata. Judith walczy na

równi z najlepszymi arcymistrzami.

„ W Y C H O W Y W A Ć M O ś N A T E ś T A K

Nie wiadomo dokładnie, w jakim stopniu zdolności intelektualne dziecka są dziedziczone a w

jakim nabywane pod wpływem otoczenia... Psycholog W. Turczenko uwaŜał: słuszniej byłoby nie

mówić, Ŝe rzedko rodzą się geniusze, lecz Ŝe rzadko są wychowywani jako geniusze. Ja sam

skłaniam się do optymistycznych tendencji... Dlatego zacząłem badać i rozwijać zdolności moich

trzech córek. Ten plan opracowałem jeszcze przed ich urodzeniem...

Jak my wychowujemy?

Jakie cechy charakteru i uzdolnienia staraliśmy się świadomie rozwijać u naszych dzieci?... Na

przykład takie: ufność, śmiałość, siłę, wytrwałość, obiektywność w ocenie spraw i ludzi, dokładność

obserwacji, odporność na niepowodzenia i sukcesy, uporczywą staranność, cierpliwość,

pomysłowość. Nie mniej waŜne były: tolerancja na krytykę, umiejętność odpręŜania się, cierpliwość

w konfliktach, dyscyplina, planowanie, potrzeba wytęŜonej działalności, skłonność do obciązeń i

pracy umysłowej, twórcza Ŝądza, wybieranie realnych celów. Do liczby poŜądanych uzdolnień

naleŜą ponadto: wykazywanie intuicji, świadoma regeneracja sił, unikanie szablonu, orientacja na

nowości, skłonność do analizy, do walki, umiejetność oceny, błyskawicznej identyfikacji, wyczucie

czasu, niebezpieczeństwa, wchodzenia we właściwy nastrój (spokój i bojowość jednocześnie),

panowanie nad sobą, myślenie abstrakcyjne, konkretne liczenie, kombinowanie, równy podział

uwagi, fantazja, poznanie innych, ekonomia myślenia, poczucie własnego talentu, inicjatywność,

skłonność do aktywności badawczej, dobrze ukierunkowana ruchliwość... One wiedzą, Ŝe sekret ich

rozwoju i sukcesów kryje się w stałej, wytęŜonej i starannej nauce. Ciągle czekają z

niecierpliwością na przyjście swoich trenerów i partnerów. Grać w szachy dziewczynki lubią

bardzo.”

S Z A C H Y W P R Z E D S Z K O L U

Laszlo Polgar Szachmatnoje Obozrenije „64” 1989 r.

METODYKA PROWADZENIA ZAJĘĆ SZACHOWYCH

W PRZEDSZKOLU

Teorię zajmującą się celami, treściami i metodami szkolenia szachowego nazywamy metodyką

szachów. Podobnie jak inne dyscypliny dydaktyczne, metodyka szchów rządzi się zasadami, które

trzeba respektować aby osiągać dobre wyniki szkolnia. Zasady te są następujące :

1. Zasada świadomości i aktywności.

2. Zasada poglądowości.

3. Zasada systematyczności.

4. Zasada przystępności - stopniowania obciąŜeń i indywidualnego podejścia.

5. Zasada trwałości i dokładności.

6. Zasada szkolenia wychowującego.

Zasada świadomości i aktywności nakłada na instruktora obowiązek rozwijania u dzieci

skłonności do samodzielnego myślenia i działania.

Zasada poglądowości jest realizowana przez zastosowanie magnetycznej tablicy demonstracyjnej,

kompletów szachowych, i wszelkich materiałów pomocniczych np. do zajęć plastycznych.

Zasada systematyczności wymaga ciągłości prowadzenia zajęć (unikania dłuŜszych przerw w

okresie roku szkolnego), właściwego wyboru celu prowadzonych zajęć, materiał powinien być

podany sekwencyjnie, w określonym porządku logicznym, materiał powinien być podzielony na

części i ilustrowany przykładami, kaŜde zajęcia powinny mieć conajmniej jeden moment kluczowy.

Zasada przystępności polega na próbie dotarcia do kaŜdego słuchacza w kaŜdym momencie.

Często oznacza to zastosowanie indywidualnych konsultacji lub dodatkowych zajęć.

Zasada trwałości i dokładności wymaga takiego ustalenia tempa podawanego materiału, aby mógł

być zrozumiany i zapamiętany przez wszystkie dzieci. Trwałość uzyskujemy przez powtarzanie

materiału, praktykę szachową, sprawdziany i uzupełnianie braków.

Zasada szkolenia wychowującego jest realizowana podczas wszystkich zajęć, przez zapewnienie

minimum dyscypliny, rozbudzanie zainteresowań, oraz rozwijanie pozytywnych cech charakteru

Celem nauki gry szachowej w przedszkolu nie jest wychowanie przyszłych mistrzów

szachownicy. Jeśli dojdzie do takiego efektu, Ŝe taki proces byłby zaposzątkowany, to dobrze.

PrzecieŜ co roku są rozgrywane międzynarodowe mistrzostwa Polski przedszkolaków. Osobno

dla dziewczynek i chłopców, a dalej mistrzostwa Polski dzieci do lat 10; do lat 12 itd.

Celem przedszkolnych zajęć szachowych jest pomoc we wszechstronnym rozwoju dzieci

przy pomocy szachów. Mamy na myśli rozwój osobowości i rozwój umysłowy (m in. kształcenie

pamię-ci, umiejętności trwałej koncentracji, wyobraźni, fantazji oraz myślenia logicznego i

twórczego).

Takie wykorzystanie szachów zakłada, Ŝe dzieci opanują w ciągu roku szkolnego podstawy

gry szachowej. Stopień opanowania moŜe być bardzo zróŜnicowany, w tym, takŜe słaby.

Zakładamy następującą optymalną sytację pedagogiczną:

1. Zajęcia z dziećmi prowadzi instruktor sportu szachowego, lub nauczyciel(ka) uprawniony

do nauczania szachów.

2. Przedszkole posiada sprzet szachowy: 4-10 kompletów figur szachowych + szachownice,

ten sprzęt moŜe być własnością przedszkola, nauczyciela, albo moŜe być wypoŜyczony od

klubu szachowego na okres roku.

3. Do szkolenia przyjmuje się dzieci w wieku 5,6 lat; te które przejawiają ochotę. Dziecko

moŜe w kaŜdym momencie zrezygnować z nauki szachów, a takŜe zgłosić się do zajęć nie

koniecznie od pierwszej lekcji, ale nie później niŜ na dwa tygodnie od rozpoczęcia nauki.

Mogą w tej kwestii wystąpić sytuacje wyjątkowe, takie np. Ŝe dziecko nauczono elementów gry

szachowej wcześniej w domu.

S Z A C H Y W P R Z E D S Z K O L U

4. Lekcje szachów odbywają się dwa razy w tygodniu po jednej godzinie zegarowej (60’).

Nauczanie nowych treści szachowych powinno trwać początkowo około 10 minut, aby pod

koniec roku wzrosnąć do: 25-30’. Pozostały czas powinien być przeznaczony na rozmowę o

szachach, opowiadanie bajek (takŜe o szachach), deklamację wierszyków, prezentowanie

humoru szachowego, prace plastyczne nt. szachów, zabawę.

5. Program nauczania treści szachowych powinien być traktowany bardzo elastycznie,

szczególnie pod względem czasowym. JeŜeli wystąpią objawy znudzenia dzieci, trzeba

przerwać temat. JeŜeli sprawdzenie wykaŜe, Ŝe większość dzieci nie zrozumiała lekcji, trzeba

ją powtórzyć w innym terminie, po lepszym przygotowaniu.

6. Metodyka szachowa uznaje zasadę: „szachów uczą szachy” oznacza to, Ŝe naleŜy jak

najwcześniej i na stałe wprowadzić praktykę gry. Początkowo jest to gra jedną figurą,

później wybranymi figurami, następnie jest to gra w wybijankę, rozwiązywanie zadań na

matowanie króla, wreszcie granie partii szachowych.

7. Dobrym uzupełnieniem zajęć szachowych jest krótki relaks fizyczny i następnie zajęcia

plastyczne. Rysowanie i malowanie szachownicy, fragmentów szachownicy, poszczególnych figur,

róŜnych sytuacji na szachownicy np: pozycja mata (róŜne rodzaje), pozycja pata (róŜne), pozycja po

roszadzie, walka figur między sobą itd. ilustrowanie bajek szachowych, humor szachowy w

obrazkach. Lepienie figur z plasteliny, konkurs na najładniejsze figury.

8. Rozgrywki szachowe rozpoczynamy po opanowaniu przez dzieci tematów lekcji 1-17, jako

partie towarzyskie obserwowane przez nauczyciela. Następnie organizujemy miniturnieje np 4-

osobowe.

9. Roczną naukę kończymy turniejem dla wszystkich chętnych przedszkplaków. MoŜna ponadto

rozegrać mecz z innym przedszkolem (nawet z innego miasta). W takim przypadku naleŜy teŜ prze-

widzieć mecz rewanŜowy.

10. Za udział w turnieju lub meczu wszystkie uczestniczące dzieci powinny otrzymać drobne upo-

minki bez względu na uzyskany wynik (mogą to być nawet cukierki).

11. Po ukończeniu nauk dzieci otrzymują dyplomy potwierdzające opanowanie podstaw gry

szachowej.

Metody formowania zdolności intelektualnych uczniów

UWAGA: Podjęcie tej tematyki wymaga osobnej zgody kierownictwa Przedszkola. MoŜe

teŜ okazać zbyt trudne do realizacji i zaszkodzić podstawowemu tematowi: nauczaniu

szachów.

W celu efektywnego wykorzystania

szachów jako środka rozwoju zdolności

intelektualnych uczniów, jest konieczne

przede wszystkim posiadanie uzasadnionych

naukowo

MoŜna zastosować następującą metodykę

testowania pamięci operacyjnej. Dlaczego

wybieramy właśnie pamięć operacyjną?

Chodzi o to, Ŝe charakterystyki innych

rodzajów pamięci (np. krótkotrwałej lub

długotrwałej) przejawiają się praktycznie w

zdolności ucznia do odtwarzania wyłoŜonego

przez nauczyciela materiału po określonym

czasie (zaraz po wykładzie, lub po kilku

dniach). Jak pokazuje doświadczenie,

wystarcza to aby nauczyciel w wyniku

regularnego odpytywania uzyskał przeświad-

czenie o poziomie rozwoju tych rodzajów

pamięci uczniów.

Jeśli chodzi o pamięć operacyjną, to, po

pierwsze, takich zewnętrznych objawów,

według których nauczyciel mógłby ocenić

poziom jej rozwoju, jest bardzo mało; po

metod

diagnostyki

rozwoju

umysłowego dzieci.

Przy wyborze metod diagnostyki wskaŜników

rozwoju umysłowego, wychodzimy od zadań

nauczania i wychowania realizowanych przez

szkołę,

oraz

moŜliwości

szkolnego

nauczyciela.

Proponowana metodyka pozwala nauczy-

cielowi uzyskać potrzebne informacje o

badanych cechach osobowości ucznia w

stosunkowo krótkim czasie (2-3 zajęcia). Jest

ona dostatecznie wygodna i nie wymaga

Ŝmudnego opracowania matematycznego.

S Z A C H Y W P R Z E D S Z K O L U

drugie, w procesie działalności szkoleniowej

ten rodzaj pamięci rozwija się wyraźnie

niedostatecznie,

na odpo-wiedniej kolumnie, na wyŜszy

poziom i podać numer tego rzędu. Dalsze

przesuniecia w myśli uczeń powinien

wykonać przy uwzglę-dnieniu poprzednich.

JeŜeli fiszka osiąga ósmy rząd to

następnym ruchem uczeń powinien przenieść

ją na pierwszy rząd i dalej kontynuować jej

ruchy od pierwszego rzędu.

Po zapoznaniu z regułami, nauczyciel powi-

nien pozwolić uczniom na potrenowanie

rozwiązywania testu na diagramie

treningowym. Następnie daje się diagram

kontrolny i następuje test.

Liczenie czasu naleŜy rozpocząć od pierw-

szego ruchu. JeŜeli uczeń popełnia błąd testo-

wanie zatrzymuje się i w myślach odtwarzana

jest poprawna pozycja po pierwszym ruchu.

Następnie eksperyment jest kontynuowany.

Czas na poprawę pozycji nie jest liczony.

W trakcie testowania, na odrebnej kartce

nauczyciel rejestruje liczbę błędów i suma-

ryczny czas rozwiązywania testu.

Po eksperymencie naleŜy obliczyć szybkość

(stosunek liczby ruchów do zuŜytego czasu) i

dokładność: (% prawidłowych odpowiedzi).

Stwierdzono, Ŝe charakterystyki pamięci

operacyjnej są związane z pewnymi

cechami myślenia. Pozwala to, oceniać na

podstawie wyników testu nie tylko poziom

rozwoju pamięci operacyjnej uczniów ale teŜ

ich zdolności intelektualne.

Przykład testu pamięci operacyjnej.

Trening.

Pozycja wyjściowa: A2, B5, C3 D4.

1.B(6), 2.A(3), 3.D(5), 4.C(4), 5.A(4)

6.B(7), 7.D(6), 8.C(5), 9.B(8), 10.A(5),

11.D(7), 12.B(1), 13.C(6), 14.D(8),

15.A(6), 16.B(2), 17.C(7), 18.D(1),

19.B(3), 20.C(8),

21.A(7), 22.D(2), 23.B(4), 24.C(1),

25.D(3)

Kontrola.

Pozycja wyjściowa: A5, B2, C7,D3.

Gra wstępna: I.A(6) II.B(3) III.D(4)

IV.C(8)

TEST: 1.B(4), 2.C(1), 3.D(5), 4.A(7),

5.D(6), 6.C(2) 7.A(8), 8.B(5), 9.D(7),

10.C(3), 11.B(6) 12.A(1), 13.B(7),

wymaga

szczególnej

uwagi.

Tak więc, dla przeprowadzenia diagnostyki

pamięci operacyjnej nauczyciel powinien

przygotować diagramy testu (jeden diagram

z fiszkami, drugi bez fiszek), tekst testu,

stoper i czysty arkusz papieru. Następnie

musi podać następujące zasady pracy z

testem:

Diagram testu pamięci operacyjnej

Nr. 1 Treningowy

A B C D

Diagram testu pamięci operacyjnej

Nr. 2 Kontrolny

A B C D

Na przedłoŜonym diagramie są ustawione

cztery fiszki w dowolnym prządku. Zgodnie z

regułami mogą one przemieszczać się tylko

z dołu do góry w dowolnej kolejności, za

kaŜdym razem o jedną kratkę. Podczas

wypełniania testu uczeń w odpowiedzi na

podane przez nauczyciela oznaczenie

kolumny powinien w myśli przesunąć fiszkę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: