Jacek Tittenbrun

Własność i Interesy - Prywatyzacja w Polsce w Ujęciu Socjologii Gospodarki

Prywatyzacja jest procesem tak złożonym i wieloaspektowym, że w pojedynczym artykule o ograniczonej z konieczności objętości nie sposób oczywiście nawet dotknąć, nie mówiąc już o wyczerpującej analizie wszystkich wchodzących w grę zagadnień. Niniejszy tekst skupia się na socjologicznej treści procesów prywatyzacji przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem ich implikacji dla położenia społecznego biorących w nich udział głównych grup czy klas społecznych. Narzędzi tej - trzeba zastrzec: wysoce niepełnej - analizy dostarczy ekonomiczno-socjologiczna teoria własności, a zwłaszcza własności akcji.

WŁASNOŚĆ REALNA A FORMALNA Własność akcji obejmuje dwa zasadnicze stosunki, których konkretnymi wyrazami są dywidendy oraz tzw. zyski kapitałowe czy różniczkowe reprezentujące, odpowiednio, własność kapitału realnego czy materialnego oraz fikcyjnego. Dywidendy wyrażają korzystanie ze środków produkcji [wymiany etc.] zapośredniczone przez własność akcji. Natomiast zyski ze środków produkcji wywierają jedynie pośredni wpływ na wielkość "capital gains". Możemy zatem mówić, w pierwszym przypadku, o bezpośredniej własności środków produkcji, a w drugim - o pośredniej własności środków produkcji. Dla celów analizy socjologiczno-ekonomicznej jednak jeszcze większe znaczenie ma inny podział: na własność realną i formalną. Z punktu widzenia przyjętej tu koncepcji, bynajmniej nie wszyscy akcjonariusze czy udziałowcy zasługują na miano właścicieli kapitału. Zawężając naszą uwagę do klas pracowniczych, można powiedzieć, że własność formalna czy nominalna wyraża w ich przypadku własność siły roboczej a nie kapitału. Posiadane akcje są w takich wypadkach swoistą postacią płacy roboczej. Nasze rozróżnienie nie miałoby większej wartości, gdyby nie dało się przełożyć na język konkretnych wskaźników umożliwiających względnie precyzyjne rozróżnianie obu tych rodzajów własności1.

Jako pierwsze kryterium określania stosunku własności akcji do własności kapitału można zaproponować zasadę polegającą na porównywaniu wartości danego pakietu akcji z wartością inwestycji koniecznej dla utworzenia własnego zakładu. Jeśli ta pierwsza wielkość jest wyższa od tej drugiej, dany blok akcji reprezentuje realną własność środków produkcji. Pochodne i pomocnicze kryterium zakłada, że akcje wyrażają realną własność kapitału jeśli można je zamienić na pieniądze pozwalające na zakup luksusowych środków konsumpcji takich jak dzieła sztuki, pałace, jachty itp., które z kolei są łatwo zamienialne na środki produkcji. Po trzecie, można powiedzieć, że pakiet akcji reprezentuje realną a nie nominalną własność środków produkcji jeśli jego wartość przewyższa wartość siły roboczej. Po czwarte, o realnej własności kapitału akcyjnego można mówić, gdy dany zbiór akcji ma wartość wyższą od sumy średnich oszczędności pracowników najemnych. W przeciwnym wypadku mamy do czynienia z oszczędnościami a nie z kapitałem.

Powyższe cztery kryteria, jako dotyczące wartości akcji, były związane z tym stosunkiem własnościowym, jaki nazwaliśmy wcześniej pośrednią własnością środków produkcji albo własnością kapitału fikcyjnego. Natomiast trzy pozostałe wskaźniki dotyczą stosunku określonego jako bezpośrednia własność środków produkcji. Jeśli zatem, po piąte, dochód z dywidend jest wyższy niż dochód z oszczędności przeciętnego posiadacza samej tylko siły roboczej, to akcje przynoszące taką dywidendę mogą być traktowane jako wyraz realnej własności kapitału. Zgodnie z kolejnym, szóstym kryterium, jeżeli dywidendy są dla danego pracownika najemnego ważniejszym źródłem utrzymania niż płaca robocza, to jest on w większym stopniu właścicielem kapitału niż siły roboczej. Kryterium to, warto zastrzec, może być mylące, gdyż w pewnych wypadkach płace a dokładniej mówiąc pensje zwłaszcza 'oficerów produkcji' mogą ukrywać własność kapitału a nie być tylko ekwiwalentem wartości własnej siły roboczej. Do szeregowych pracowników, w tym robotników, kryterium to jest jednak bez takich zastrzeżeń stosowalne. Bardziej ogólny charakter posiada siódme i ostatnie kryterium, które daje się odnosić do wszystkich posiadaczy akcji. Jeżeli dochód z dywidend pozwala na życie na poziomie wyższym od stopy życiowej przeciętnego właściciela samej tylko siły roboczej, to pochodzi on z realnej a nie jedynie formalnej własności. Mówiąc bardziej potocznym językiem, jeśli własność pewnej liczby akcji pozwala komuś na życie bez pracy, to wyraża ona realną własność środków produkcji. W przypadku pracowników najemnych rola dywidend jako źródła środków utrzymania ujawnia się szczególnie dramatycznie i bezpośrednio w sytuacji utraty pracy. Jeżeli dochód z dywidend umożliwia utrzymanie dotychczasowego poziomu życia, to wyraża on rzeczywistą własność.

Ekonomiczno-socjologiczne - w odróżnieniu od prawniczego - ujęcie prywatyzacji jest niezbędne m.in. w analizie jej genezy. Wpływy prawniczego podejścia do prywatyzacji odpowiadają za popularne przeświadczenie iż o historii prywatyzacji w Polsce można mówić od chwili uchwalenia czy wejścia w życie ustawy o prywatyzacji przyjętej przez parlament w 1990 roku. Faktyczna, choć nie występująca oficjalnie pod tą nazwą, prywatyzacja była już wówczas jednak mocno zaawansowana. Jeszcze w czasach ancien regime'u powstały liczne [według oficjalnych ustaleń 1593] spółki między osobami prywatnymi i przedsiębiorstwami uspołecznionymi. Od stycznia do września 1989 r. według jednych danych powstało 12,6 tys. takich spółek. [Gruszecki, s. 311.] Według danych NIK, pod koniec 1989 r. istniało w sferze produkcji materialnej 3457 spółek prawa handlowego z udziałem przedsiębiorstw państwowych(ponad 4 razy więcej niż przed rokiem). [Najwyższa Izba Kontroli]. Różnice w danych pochodzą prawdopodobnie ze stosowania odmiennych klasyfikacji podmiotów gospodarczych. Wagę zagadnienia podkreśla fakt, iż spółki takie istniały w 175 spośród 1700 największych przedsiębiorstw sektora państwowego ["Gazeta Wyborcza" 22.07.1990]. Nietrudno zrozumieć dlaczego proces ten uzyskał w języku ludu miano uwłaszczenia nomenklatury; do spółek tych należało 1000 dyrektorów, wicedyrektorów, kierowników zakładów i głównych księgowych, 580 prezesów spółdzielni, 9 wojewodów, 57+prezydentów oraz naczelników miast, 80 działaczy partii politycznych i związków zawodowych.[Kuczyński, s.138]. Czym zajmowały się nomenklaturowe spółki? Można bez przesady stwierdzić, że ich główną funkcję stanowiła, mówiąc językiem ekonomicznym, akumulacja pierwotna. Na 51 powstałych w sektorze uspołecznionym spółek, które przebadała NIK, zaledwie jedna okazała się prowadzić jakąś społecznie użyteczną działalność . Nieco korzystniejszy dla spółek był wynik kontroli prokuratury, uznającej zasadność działania 20% przebadanych spółek[Tygodnik Demokratyczny 26, 1990,s.4]. Pozostałe spółki trudniły się głównie pasożytniczym pośrednictwem kosztem zarówno swego "podglebia", tj. uspołecznionych zakładów, czyli ich załóg jak i klientów płacących wyższe ceny. Możliwości osiągania nadzwyczajnych zysków przez właścicieli spółek polegały również na przejmowaniu niemal za bezcen środków produkcji przedsiębiorstwa uspołecznionego. Nieuregulowanie kwestii wyceny przekazywanego majątku sprawiało, że jego wartość była na ogół znacznie zaniżona. Po pierwsze, przyjmowanie za podstawę wyceny wartości księgowej majątku oznaczało pomijanie odrębnej wartości przedsiębiorstwa jako określonej całości a także przejmowanie gratis innych elementów nie znajdujących odzwierciedlenia w bilansach takich jak znaki firmowe, wzory użytkowe czy więzi rynkowe. W ogóle nie ma też wartości księgowej ziemia. W rezultacie taka np. spółka, powstała na bazie "Igloopolu" przejęła darmo ziemię wartości ok. 22,7 mld zł ["Rzeczpospolita", 30.11.1989, s.2] Po trzecie, w warunkach wysokiej inflacji wartość księgowa środków produkcji musi być znacznie niższa od rzeczywistej. W pełni zamortyzowane, choć zdolne do funkcjonowania środki produkcji w ogóle zaś nie mają wartości księgowej. Prowadziło to oczywiście do nie ekwiwalentnego przejmowania uspołecznionych środków produkcji przez "nomenklaturowych" kapitalistów. Jakkolwiek nagannie nie oceniać by omawianego zjawiska, to uznać trzeba, że nie tylko zapoczątkowało ono proces prywatyzacji, ale uczyniło go nieodwracalnym stwarzając potrzebę jego prawnego unormowania. Nie tyle nawet polityczne powiązania co ekonomiczna pozycja gospodarczego trzonu nomenklatury tj. klasy menedżerskiej w połączeniu z ustrojową, reformatorską, rewolucyjną czy jakkolwiek by jej nie nazwać misją grup rządzących sprawiły, iż owe prawne ramy przybrały postać zapewniającą przychylny stosunek klas kierowniczych do prywatyzacji. Stąd też kroki podjęte dla ukrócenia najbardziej jaskrawych form nomenklaturowej prywatyzacji nie zagroziły trwale ich uwłaszczeniowym dążeniom. Nawet najpoważniejsza zmiana obsady - przy lekkiej modyfikacji scenariusza - nie zmieniają faktu, iż mieliśmy do czynienia z tą samą w zasadzie sztuką. W istocie rzeczy silniejsza niż Solidarnościowego rządu była oddolna reakcja na "menedżerską rewolucję". Według danych pochodzących z końca 1993 r. wymianie poddano ponad 80% kadry zarządzającej . Zgodnie z danymi Ministerstwa Przemysłu i Handlu (""Rzeczpospolita"", 7.08.1993) 3/4 odwołań dokonały rady pracownicze, zaś 1 /4 minister.

******

Za najbardziej promenedżerskie rozwiązanie należy uznać tzw. prywatyzację likwidacyjną[później zwaną bezpośrednią], a dokładniej jej ścieżkę regulowaną przepisami art.37 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Z kolei w ramach tej ścieżki najbardziej popularny okazał się tzw. leasing. Jego przewagę nad dwiema pozostałymi przewidzianymi w ustawie formami prywatyzacji bezpośredniej tłumaczą względy nie tyle ekonomiczne co socjologiczne. Z pierwszego dodajmy, że podzielanego przez rząd[znowu nie tylko z powodów ekonomicznych lecz także klasowych: wspomagania ekspansji rodzimej burżuazji] punktu widzenia wniesienie przedsiębiorstwa aportem do spółki z wyłonionym w publicznym trybie inwestorem stanowi formę na pewno korzystniejszą, gdyż w jej wyniku przedsiębiorstwo zostaje automatycznie dokapitalizowane zyskując jak podkreślał resortowy wiceminister rozczarowany marginalną rolą tej podścieżki szansę na rozwój. Wejściem na tę ścieżkę nie były bowiem zainteresowane ani klasy kierownicze ani klasa robotnicza. Dla tych pierwszych nieznany a więc nieprzewidywalny inwestor stanowi potencjalne zagrożenie, a ta ostatnia ma swoje powody, by nie pożądać twardej ręki obcego kapitalisty. do motywacji negatywnej dołącza się brak motywacji pozytywnej: do czasu ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji tak sprzedaż firmy jak wniesienie jej majątku do innej spółki nie pociągały za sobą gratyfikacji dla pracowników.[ w postaci preferencyjnych akcji Należy tu wyjaśnić, dla oddalenia możliwych nieporozumień wiążących się z nieuniknionym posługiwaniem się językiem prawnej doktryny własności[dzierżawa, odpłatne korzystanie w odróżnieniu od nabywania własności itp.], że z punktu widzenia ekonomiczno-socjologicznej teorii własności udziałowcy lub akcjonariusze spółek z ograniczoną odpowiedzialnością bądź spółek akcyjnych wchodzących w stosunek nazwany w ustawie odpłatnym korzystaniem z mienia przedsiębiorstwa stają się tym samym ekonomicznymi właścicielami środków produkcji danego przedsiębiorstwa. Jest to natomiast rzeczywiście własność ograniczona czy lepiej niepełna ze względu na niemożność, do chwili wykupienia danego zespołu środków produkcji ich sprzedaży a więc ekonomicznej realizacji jednego z dwóch zasadniczych stosunków składających się na własność w znaczeniu ekonomicznym. W praktyce jednak takie możliwości dysponowania przejętymi środkami produkcji mogą być przedmiotem negocjacji z państwowym właścicielem, jak przekonuje o tym przykład jednej ze spółek której przedstawiciele podjęli, Negocjacje z powołaną przez wojewodę komisją dotyczące nie tylko określenia wartości majątku firmy (czyli wysokości opłat leasingowych) ale i warunków dysponowania nim przez spółkę. Jak wyjaśnia przewodniczący rady nadzorczej Winstalu, "chodzi o to, aby pozwolono nam zarządzać majątkiem w sposób menedżerski, samodzielny, bez konieczności uzyskiwania, np. przy decyzjach o sprzedaży części majątku, zgody organu założycielskiego". ["Gazeta Wyborcza", wyd. P, 05.03.99]Po drugie i ważniejsze, możliwość wkroczenia we wspomniany stosunek własności [choć spotykane są w tym zakresie różne ograniczenia aż do jej wykluczenia włącznie] przysługuje indywidualnym współwłaścicielom jako podmiotom własności środków produkcji zapośredniczonej przez własność kapitału akcyjnego/udziałowego. Z punktu widzenia ekonomiczno-socjologicznego problemem jest więc nie sam fakt przysługiwania własności pracowniczym wspólnikom, lecz charakter tej własności: realny bądź formalny oraz jej dystrybucja wśród poszczególnych klas występujących na szczeblu przedsiębiorstwa. Powszechnie stosowana w odniesieniu do przekształcanych na omawianej drodze przedsiębiorstw nazwa spółek pracowniczych jest albo tautologiczna albo myląca: jako sugerująca względnie równy podział owej własności. Tymczasem w świetle ustaleń badania przeprowadzonego w Instytucie Badawczo-Doradczym "Zmiany" o ile w momencie tworzenia "spółek pracowniczych" kierownictwo miało większość akcji w niespełna co ósmej spółce, to pod koniec 1992 r. - już w co szóstej. W ponad połowie przebadanych przez Instytut firm "pracowniczych" kierownictwo posiadało wiodący [co najmniej 26%] pakiet akcji. [Olko-Bagieńska, s.19] Nieco inne liczby[co wynika zapewne z różnic w próbie], lecz podobny trend zmian struktury własności podaje badanie Instytutu Nauk Politycznych PAN zgodnie z którym bezpośrednio po przekształceniu w badanej próbie przedsiębiorstw w rękach członków zarządów znajdowało się przeciętnie9,76%, +zaś w rękach załóg pracowniczych +75,42% akcji. Na koniec 1992 r. udział ten w odniesieniu do członków zarządów2 wzrósł do +12,01%, czyli o 24,2%, +zaś udział załóg spadł do poziomu 66,85, czyli o +11,4% udział zewnętrznych osób fizycznych i prawnych wzrósł z ok. 15% do 21%. [Jarosz, 1994, s.54] Podobny obraz przynosi badanie przeprowadzone w Instytucie Badan Nad Gospodarką Rynkową. Ponad 80% wybranych przedsiębiorstw z przyjętej w tym badaniu próby 44 firm zostało przekształconych przed1993 r., a blisko 70 % przed drugą połową 1993 r. Połowa wszystkich przedsiębiorstw objętych próbą została przekształcona w ciągu jednego roku: w okresie drugiej połowy 1991 r. i pierwszej połowy 1992 r. 945 Od momentu przekształcenia do 1994 r. udział załogi w kapitale akcyjnym bądź udziałowym zmalał średnio z -87,0% do 72,8%, podczas gdy w tym samym okresie udział członków zarządu i byłej rady pracowniczej wzrósł z 28,3% do 29,7%, a samego prezesa z 9,3% do 11,5%, natomiast akcjonariuszy bądź udziałowców zewnętrznych z 13,0% do 26,9% [Szobburg, s.30]. [Owi inwestorzy z zewnątrz (krajowi i zagraniczni) w zasadzie zapraszani byli w sytuacjach przymusowych, tzn. wtedy, gdy nie udawało się zgromadzić wystarczającego kapitału na wykup bądź leasing przedsiębiorstw [Karpińska-Mizielińska, Smuga, s.10]. Procesy wywłaszczania szeregowych pracowników na korzyść przede wszystkim klas menedżerskich i tym samym zacierania się pracowniczych i robotniczych znamion spółek przeobrażających się coraz wyraźniej w spółki menedżerskie czy też w najlepszym wypadku menedżersko-pracownicze nasilają się wraz z upływem czasu od momentu prywatyzacji, co ukazuje badanie IPS PAN obejmujące okres od rejestracji do 1995 r. W ciągu tego okresu udział w kapitale akcyjnym/udziałowym spółki pracowników nie zaliczanych do kierownictwa spadł z 73% do 45%.[Jarosz, 1996, s96] W 1995 r. w 42% firm pracownicy nie należący do ścisłego kierownictwa posiadali ponad 51% akcji, w 22% spółek posiadali ponad 70% akcji. Natomiast członkowie zarządu i rady nadzorczej posiadali ponad 51% kapitału w 18% spółek. W chwili powstania, przeciętnie rzecz biorąc, 72% świeżo upieczonych współwłaścicieli spółek posiadało akcje bądź udziały o wartości poniżej 2,500 [nowych] zł czyli mniej niż 25 mln starych zł, w tym 53% uwłaszczyło się na sumę mniejszą od 1 tys.[10 mln]. 4% miało pakiety o wartości mieszczącej się w przedziale od 2,5 do 10 tys[25-100 mln przy starym przeliczniku] a 1% akcjonariuszy miał udziały własnościowe warte ponad 10 tys[100 mln zł]. Trzeba też dodać, że 23% pracowników badanych spółek w ogóle nie miało żadnych akcji. Zgodnie z kryterium wartości siły roboczej[przyjętej, dla uproszczenia, jako odpowiadająca średniej płacy],realnych właścicieli kapitału akcyjnego/udziałowego należy poszukiwać jedynie wśród dwóch najwyższych kategorii wyróżnionych w cytowanym wyżej badaniu, a więc wśród zdecydowanej mniejszości. W drugiej transzy przebadanych przez zespół ISP PAN spółek[sprywatyzowanych po zakończeniu roku 1991] nieco mniej bo 57% udziałowców posiadało pakiety o wartości do 2,5 tys.[włączając 33% posiadających mniej niż 1 tys.] i liczniejsi też byli posiadacze pakietów o wielkości 2,5-10 tys.[15% ogółu], choć z drugiej strony wyższy był też udział pozostających poza nawiasem uwłaszczenia:26% Na drugim biegunie licząca 2% ogółu elita nabyła udziały o wartości przekraczającej 10 tys. w 1995 r. w pierwszej grupie spółek 56%, a w drugiej tzn. sprywatyzowanej później - 50% akcjonariuszy pozostało właścicielami udziałów nie przekraczających 2,5 tys., w związku głównie z deprecjacją złotego do kategorii posiadaczy akcji o wartości mieszczącej się w przedziale 2,5-10 tys. przeszło, odpowiednio, 8 i 18%. W obu grupach spółek o 1% -do 2 i 3% - zwiększył się też odsetek posiadaczy kapitału o wartości przewyższającej 10 tys. Jednocześnie wzrósł udział wyłączonych z jakiejkolwiek własności akcji: do 34 i 29%. [Jarosz, 1996, s.89] Oceniając dane odnoszące się do 1995 r. należy mieć na uwadze wzrost nominalnej wartości siły roboczej, którego pewnym odbiciem może być wysokość przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej[ jaka w 1995 r. wyniosła miesięcznie 690,92 zł], a w odniesieniu do klasy robotniczej - poziom średniego miesięcznego wynagrodzenia w przemyśle na tzw. stanowiskach robotniczych [równy w 1995 r. 762,04 zł. Uwzględnienie tej okoliczności równoważy odnotowane wyżej przesunięcia liczebności posiadaczy udziałów o różnej wartości nie zmieniając wniosku o braku dostępu zasadniczej większości pracowniczych współwłaścicieli spółek leasingujących do realnoekonomicznej własności kapitału. Przyjęcie za podstawę szacunku wartości siły roboczej średniej dla wszystkich pracujących daje sumę wynoszącą ok, 9,144 zł, co oznacza, że zaledwie 2-3% pracowników spółek leasingujących posiadających udziały bądź akcje warte ponad 10 tys. można śmiało uznać za uwłaszczonych realnie a nie tylko nominalnie. Nawet jeśli, chcąc być maksymalnie skrupulatni włączymy do tej grupy jakąś górną cząstkę akcjonariuszy znajdujących się w następnym przedziale, tzn. między 2,5 a 10 tys. zł [8-18% ogółu], to i tak nie zmienia to tezy o bardzo wąskiej ścieżce do rzeczywistej własności, jaką okazał się akcjonariat pracowniczy w wydaniu ustawy prywatyzacyjnej. W dokładniejszej analizie należałoby uwzględnić fakt odmiennej wartości siły roboczej poszczególnych wchodzących w grę klas, w szczególności klasy bezpośrednich producentów uruchamiających przemysłowe środki produkcji oraz handlowego proletariatu. Według danych statystycznych przeciętne wynagrodzenie roczne pracowników zatrudnionych w przemyśle na stanowiskach robotniczych - która to kategoria nie pokrywa się ściśle z klasą bezpośrednio produkcyjną - wyniosło 9 144,48 zł, podczas gdy taka średnia w dziale handlu i napraw była niższa, bo wynosiła 6 922,92 zł. Z drugiej strony wiadomo, że udziały powyżej 10,000 zł miało w 1995 r. w małych spółkach przemysłowych 2, a w dużych -4% w nich zatrudnionych [Jarosz, 1996, s.91], które to odsetki obejmują jednak, zwróćmy uwagę, członków pośrednio produkcyjnych klas kierowniczych czyich siła robocza ma wartość odmienną od klasy bezpośrednich producentów. Z kolei średnia klasa kierowników handlowych tworzy przypuszczalnie realnie uwłaszczoną część stanowiącej w przypadku małych 15%, a dużych firm handlowych -10% ogółu w nich zatrudnionych grupy posiadaczy pakietów w wysokości od 2,500 do 10,000 zł. Natomiast w tymże samym 1995 roku kapitalistów w dużych spółkach handlowych [zatrudniających wówczas przeciętnie 300 pracowników] należałoby poszukiwać wśród zaledwie siedmiu posiadaczy akcji o wartości ponad 20 tys. zł, przy czym z całą pewnością status taki należy przypisać czterem właścicielom udziałów przekraczających 50 tys. zł [Jarosz, 1996, s.93] Według bowiem informacji zasięgniętych przez autora w środowisku przedsiębiorców w roku 1995 otworzenie własnej firmy wymagało inwestycji ok. 40 tys.[400 starych mln] zł. W najbardziej skrótowym ujęciu obraz struktury własnościowej oddaje jej podział na wąską elitę kapitalistyczną rekrutującą się - gdyby ograniczać się do "insiderów " - z grona zarządu, nieco szerszą grupę realnoekonomicznych właścicieli środków produkcji o statusie analogicznym do drobnomieszczańskiego oraz najszerszą masę proletariatu pozbawionego realnej a w znacznej liczbie przypadków nawet formalnej własności. Ze względu na brak miejsca nie możemy tu omawiać całej gamy sposobów finansowania leasingowej prywatyzacji niektóre z jakich są nie tylko tolerowane ale popierane i wręcz kreowane przez władze. M.in. w 1991 r. wydano rozporządzenie umożliwiające tworzenie podwyższonego funduszu nagród z przeznaczeniem na wykupienie akcji bądź udziałów spółki. Początkowe uprzedzenia wobec spółek pracowniczych, które uznawano za przejaw bolszewizmu, kolektywizmu itp. szybko ustąpiły bardziej trzeźwej ocenie. Przekonano się, że układ własnościowy spółek zwanych siłą inercji pracowniczymi mało ma wspólnego ze spółdzielniami a wyraża aspiracje nie tyle jakichś zwolenników oddolnej dyktatury proletariatu co klas menedżerskich z którymi grupy rządzące były powiązane jeśli nie nomenklaturowymi więzami z przeszłości to, o wiele ważniejsze, interesami; wystarczy wskazać na takie źródło politycznej siły menedżerów jakim jest dysponowanie funduszami przedsiębiorstwa z potencjalnym przeznaczeniem ich na zasilanie kampanii wyborczej polityków i ich partii. ]. Stanowisko rządowych sterników prywatyzacji wspiera się jednak także na przesłankach ekonomicznych. Z punktu widzenia autorów polityki prywatyzacyjnej menedżerska własność [i idąca z nią w parze władza w przedsiębiorstwie] ma - w przeciwieństwie do własności rzeczywiście pracowniczej czy robotniczej - wiele zalet. Menedżerskie 'wykupy' koncentrując własność w rękach zarządu prowadzą do połączenia - nie istniejącego w spółkach o rozproszonej własności akcji - własności z kontrolą i stanowią potężne źródło motywacji. Z punktu widzenia zatem robotników i innych szeregowych pracowników rezultat własnościowego przekształcenia ich przedsiębiorstwa okazał się ironiczny; w robotniczych decyzjach o poparciu dyrekcyjnych założycielskich projektów, we własnych inicjatywach oddolnych czy w oporze wobec obecności inwestorów z zewnątrz istotną rolę odgrywała obrona przed poddaniem się władzy kapitału. Tymczasem okazało się, że do ustanowienia w firmie kapitalistycznych porządków nie są wcale potrzebni "obcy", równie sprawni okazali się na tym polu "swoi" szefowie. Pracownicze czy menedżerskie, przedsiębiorstwa , utrzymują się jakoś przy życiu. I ten nagi fakt: przetrwanie zakładu a wraz znim i miejsc pracy, choćby i nie dla wszystkich stanowi podstawową zaletę leasingowej prywatyzacji a zarazem wytłumaczenie jej zrezygnowanego znoszenia przez robotników. W imię tego nadrzędnego celu: egzystencji zakładu pracy godzą się oni na kiepskie zarobki, które w tych spółkach są zdecydowanie niższe, niż w innych, porównywalnych typach przedsiębiorstw3[Jarosz, 1995,s.], przystają na wymuszane przez kapitalistyczny rynek redukcje, które jawią się im zapewne jako wywoływane przez siły pozostające poza ich kontrolą, podobnie jak prawa prywatnej własności pozbawiają ich takiego wpływu na sprawy także w obrębie własnego przedsiębiorstwa. Zwłaszcza w początkowym okresie preferowaną przez rząd, już to pod wpływem brytyjskich doradców, już to dla jej atrakcyjności jako biletu wstępu do salonu kapitalistycznych finansów [giełda itd.] była

*****

kapitałowa ścieżka prywatyzacji tzn. przekształcenie przedsiębiorstwa w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa [akcyjną lub z ograniczoną odpowiedzialnością] i następnie zbywanie jej akcji lub udziałów drobnym inwestorom, krajowym nabywcom większych pakietów akcji, nabywcom zagranicznym. W gronie nowo wykreowanych właścicieli znalazło się też miejsce dla pracowników; zachętą dla załóg a zarazem niejako wykupieniem ich dotychczasowych praw współdecydowania[z chwilą zamiany przedsiębiorstwa w spółkę kończy automatycznie swój byt samorząd pracowniczy] miało być umożliwienie pracownikom nabycia do 20% akcji swojego przedsiębiorstwa na warunkach preferencyjnych, tzn. po cenie obniżonej o połowę (w stosunku do ceny ustalonej dla osób fizycznych, obywateli polskich, oferowanej w pierwszym dniu sprzedaży). Łączna wartość ulg przypadających załodze każdego przedsiębiorstwa została określona jako iloczyn średniego wynagrodzenia w gospodarce państwowej z 12 miesięcy poprzedzających prywatyzację i liczby pracowników nabywających akcje. W rezultacie zastosowania zasad określania wielkości pakietów pracowniczych o jakich była mowa poprzednio w czterech spośród pięciu przedsiębiorstw [TONSIL, KROSNO,KABLE, PRÓCHNIK, +EXBUD ] jakie objęła pierwsza oferta publiczna dla załogi zarezerwowano 20%, a w jednym-17% ogółu akcji. w Exbudzie ok. 5 tys. osób zapisało się na akcje , co wyniosło w sumie 95% [190 tys. akcji[ zarezerwowanego dla załogi pakietu.[Życie Gospodarcze 6,1991, s.4.] Wynika stąd, że przeciętny pracownik uzyskał 38 akcji, reprezentujących wartość - według ceny debiutu - [1132400 starych zł] Natomiast 442 pracownikom firmy Kabel przypadły ulgowe pakiety złożone średnio z 265 akcji[Życie Gospodarcze 6,1991, s.4]. Wartość takiego pakietu , znowu przyjmując za podstawę cenę debiutu, wynosi 21200000 zł. Zastosowanie kryterium opartego na wartości środków produkcji nie daje podstaw do uznania oszacowanych wyżej pakietów pracowniczych za wyraz choćby drobnokapitalistycznej własności; jak wynika z informacji zasięgniętych przez autora, w okresie do jakiego odnoszą się owe wielkości rozpoczęcie "biznesu" zatrudniającego do 5 pracowników wymagało dysponowania sumą ok. 100 mln zł. Dla naszych celów możemy przyjąć, ryzykując - ze względu na zjawisko niedopłacania rodzimej siły roboczej- raczej niedoszacowaniem niż przeszacowaniem, jako podstawę określenia wartości siły roboczej jej cenę. Okaże się wówczas, że większa z wymienionych liczb przewyższa tak oszacowaną - na podstawie wynagrodzenia w całej gospodarce narodowej, które w 1991 r. wynosiło miesięcznie 1039,6 tys. zł, wartość siły roboczej. hipotetyczny wniosek iż w przypadku prywatyzacji kapitałowej drogą sprzedaży publicznej pracowniczy akcjonariat na warunkach określonych ustawą o prywatyzacji przedsiębiorstw pa...