Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r2002-t8-n2-s291-299.pdf

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 2, 2002

Jakub Wojtkowiak

SPORY O CHARAKTER RADZIECKICH PLANÓW WOJENNYCH

W 1941 ROKU - STAN DYSKUSJI I POSTULATY BADAWCZE

Dyskusja na temat militarnych planów Związku Radzieckiego w 1941 r. toczy

się w historiografii światowej od wielu lat. Nowego impulsu dodały jej dwa

wydarzenia - znacznie szerszy, niż to miało miejsce przed rozpadem ZSRR,

dostęp do materiałów archiwalnych oraz, mimo całej zasłużonej krytyki, publi-

kacje książek Władimira Riezuna (Wiktora Suworowa) Lodolamacz i Dzień M.

Przedstawił on w nich swoją wizję radzieckich planów i przygotowywania ataku

na III Rzeszę latem 1941 r. Nie ma wątpliwości, że twórczość Rezuna to w naj-

lepszym wypadku publicystyka nie mająca wiele wspólnego z kanonami bada-

nia historycznego, jednak szeroki rozgłos, jaki towarzyszył jego książkom spo-

wodował, że problemem zaczęli się poważnie zajmować historycy rosyjscy. I to

tylko ich publikacje liczą się naprawdę w dyskusji historiograficznej. Dyskusja

w historiografii światowej jest jedynie odbiciem poglądów Rosjan, powielaniem

przytaczanych przez nich argumentów merytorycznych. Stan ten wynika z fak-

tu, iż tylko historycy rosyjscy mają dostęp do kluczowych archiwaliów, które są

przechowywane w Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej i w Centralnym

Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej. Obie te instytucje nadal

są wyjątkowo trudno dostępne badaczom z zagranicy, co powoduje, że tylko Ro-

sjanie mają szansę wniesienia nowych elementów do toczącej się dyskusji, a hi-

storiografia reszty świata może jedynie zgłaszać pod ich adresem pewne postu-

laty badawcze, wskazując kierunek, w którym powinny zdążać ich dalsze po-

szukiwania archiwalne. Mniejsze znaczenie mają dokumenty zgromadzone

w dwóch szeroko dostępnych badaczom (również z zagranicy) archiwach - Ro-

syjskim Państwowym Archiwum Wojskowym i Rosyjskim Państwowym Archi-

wum Historii Społeczno-Politycznej.

Jakub Wojtkowiak

w Ludowym Komisariacie Obrony i w radzieckim Sztabie Generalnym we wrze-

śniu 1940 r. oraz w marcu i maju 1941 r. 1 , a także dyrektywy operacyjne wysła-

ne przez Sztab Generalny RKKA dowództwom nadgranicznych okręgów woj-

skowych (OW) w maju 1941 r. (Zachodni Specjalny OW i Kijowski Specjalny

OW - 5 maja, Odeski OW - 6 maja, Leningradzki OW i Nadbałtycki Specjalny

OW - 14 maja), które, wraz z rozkazami wydawanymi przez dowództwa okrę-

gów na podstawie tych dyrektyw podległym jednostkom, opublikowali Jurij Gor-

kow i Ju. N. Siomin 2 . Kluczowym elementem toczącego się sporu są propozycje

strategicznego rozwinięcia sił zbrojnych ZSRR na wypadek wojny z Niemcami

przedstawione Józefowi Stalinowi po 15 maja 1941 r., przygotowane przez za-

stępcę szefa Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego generała majora Alek-

sandra Wasilewskiego i poprawione przez ówczesnego szefa Sztabu Generalne-

go generała armii Gieorgija Żukowa.

Dokument ten stanowi jedyny niepodważalny dowód tego, że w najwyż-

szych kręgach Armii Czerwonej poważnie rozważano możliwość dokonania

uprzedzającego ataku na Trzecią Rzeszę. Całość propozycji Wasilewskiego i Żu-

kowa idealnie charakteryzuje jedno zdanie: „uważam za konieczne w żadnym

wypadku nie oddawać inicjatywy działań niemieckiemu dowództwu, uprzedzić

przeciwnika w rozwinięciu [wojsk - J. W.] i zaatakować armię niemiecką w tym

momencie, gdy będzie się znajdowała w stadium rozwinięcia i nie zdąży jesz-

cze zorganizować frontu i współdziałania rodzajów wojsk" 3 . Dalej następowały

szczegółowe plany ześrodkowania sił koniecznych - zdaniem autorów - do rea-

lizacji tak postawionego zadania, etapy realizacji planu przygotowań oraz zo-

stały przedstawione główne kierunki planowanych uderzeń. Pytanie, na które nikt

do tej pory nie udzielił ostatecznej odpowiedzi i które stanowi o istocie sporów

historiografii, dotyczy dalszych losów tej propozycji. Czy została ona zaapro-

bowana przez Stalina i przystąpiono do jej realizacji, czy też dyktator ją odrzu-

cił? Obie wersje odpowiedzi na tak postawione pytanie mają zarówno zagorza-

łych zwolenników, jak i przeciwników. Wśród przeciwników wersji o podjęciu

Soobrciżenija ob osnowach stratiegiczieskogo razwiertywanijci Woorużionnych Sił Sowiet-

skogo Sojuza na Zapadie i na Wostokie na 1940 i 1941 gody, 18.09.1940 , „Wojenno Isto-

riczieskij Żurnał" (dalej - WIŻ) 1992, nr 1, s. 25-29; Utoczniennyj płan stratiegicziesko-

go razwiertywanija Woorużionnych Sił Sowietskogo Sojuza na Zapadie i na Wostokie,

11.03.1941 , WIŻ 1992, nr 2, s. 18-22; Soobrażenija po płanu stratiegiczieskogo razwier-

tywanijci Woorużionnych Sił Sowietskogo Sojuza na słuczaj wojny s Giermanijej i jej o so-

juznikami, po 15.05.1941 - publikowany kilkukrotnie, np.: w: Ju. A. Gorkow, Kriemł, Staw-

ka, Giensztab , Twer 1995, s. 302-309; 1941 god , kn. 2, Moskwa 1998, s. 215-220.

2 Ju. A. Gorkow, Ju. N. Siomin, Koniec głobałnoj łżi o wierołomstwie SSSR , w: WIŻ 1996,

nr 2, s. 2-15; nr 3, s. 4-17; nr 4, s. 2-17; nr 6, s. 2-7; tychże, O charaktierie wojenno-

Spory o charakter radzieckich planów wojennych w 1941 roku

293

przygotowań do wyprzedzającego ataku należy wymienić przede wszystkim

Machmuta Gariejewa i Olega Wiszliowa, którzy jednak nie zawsze zachowują

obiektywizm i wręcz dają się ponosić emocjom, mieszkającego w Izraelu Ga-

briela Gorodeckiego oraz - wspomnianych już - Gorkowa i Siomina, których

zasługi w poszukiwaniu nowych dokumentów trudno podważyć. Drugą stronę

barykady reprezentują przede wszystkim Michaił Mieltiuchow i Boris Sokołow.

Uważany za „rewizjonistę" Władimir Niewieżyn - moim zdaniem - zajmuje

w sporze stanowisko umiarkowane i nie opowiada się zdecydowanie po żadnej

ze stron. Nie do końca jasne poglądy reprezentują również Andriej i Ludmiła

Miercałowowie 4 .

Dla zwolenników koncepcji przygotowywania radzieckiego uderzenia pre-

wencyjnego ważnym argumentem na poparcie ich poglądów są słowa wypowie-

dziane przez Stalina na spotkaniu z absolwentami uczelni wojskowych 5 maja

1941 r. Dyktator, który wcześniej na podobnych spotkaniach ograniczał się do

wypowiadania zwyczajnych w takich wypadkach formułek ideologicznych, tym

razem wygłosił obszerne przemówienie, a później, zabierając głos, wypowiedział

następujące słowa: „Teraz, kiedy zreorganizowaliśmy naszą armię, wyposażyli-

śmy ją w nowoczesną technikę dla współczesnej walki, kiedy staliśmy się silni -

teraz należy przejść od obrony do natarcia. Broniąc naszego kraju, jesteśmy zo-

bowiązani działać w sposób zaczepny. Od obrony przejść do wojennej polityki

działań zaczepnych" 5 . Słowa te miały świadczyć, że Stalin, zdając sobie sprawę

z postępującej koncentracji wojsk Trzeciej Rzeszy i jej sojuszników na grani-

cach radzieckich, gotów jest pierwszy przeprowadzić atak i stać się impulsem,

który spowodował, że Wasilewski i Żuków zaproponowali wspomniane wyżej,

ofensywne zmiany w planie strategicznego rozwinięcia sił Armii Czerwonej.

O przyjęciu zaczepnego planu prowadzenia nadciągającej wojny ma rów-

nież świadczyć ugrupowanie wojsk radzieckich w przeddzień ataku niemieckie-

go, fakt iż dowództwo radzieckie już w drugiej połowie maja nie tylko zaczęło

grupować w zachodnich okręgach wojskowych praktycznie wszystkie siły, jaki-

mi dysponowało w europejskiej części ZSRR, ale przystąpiło również do prze-

rzucania na zaplecze jednostek z głębi kraju - Kaukazu, Syberii, Zabajkala itd.,

Zob. W. A. Niewieżin, Stratiegiczieskije zamysły Stałina nakanunie 22 ijunia 1941 goda

(po itogam „ niezapłanirowannoj diskussii" rossijskich istorikow), „Otiecziestwiennaja Isto-

rija" 1999, nr 6, s. 108-119; materiały międzynarodowej konferencji: Wojna ipolitika 1939-

-1941 , A. O. Czubarian (red.), Moskwa 1999. Interesującego nas problemu dotyczą arty-

kuły Gorodeckiego, Gariejewa, Gorkowa i Siomina oraz Sokołowa. Ostatnio stanowiska

niektórych badaczy rosyjskich zarysował A. Czubiński, Wojna prewencyjna czy planowa-

Jakub Wojtkowiak

z których formowano armie rezerwy Naczelnego Dowództwa, co pokrywało się,

w znacznej mierze, z założeniami planu Wasilewskiego i Żukowa.

Bez wątpienia najdalej w poglądach na temat przygotowywania radzieckie-

go ataku na Trzecią Rzeszę poszedł w swej pracy Upuszczionnyj szans Stalina

Michaił Mieltiuchow 6 . Wychodząc z oczywistego założenia, że Stalin zdawał sobie

sprawę z nieuchronności konfliktu z Niemcami, formułuje on wnioski podobne

do przedstawionych wcześniej przez Riezuna - już nawiązując współpracę z Hi-

tlerem w 1939 r. Stalin szykował się do wojny i to wojny ofensywnej. Z tego

punktu widzenia rozpatruje sprawę organizacji i kadr Armii Czerwonej w okre-

sie poprzedzającym wybuch wojny i radzieckie plany wojenne z lat 1940-1941,

poświęcając tej problematyce dwa obszerne rozdziały (s. 325-414). Wnioski, jakie

Mieltiuchow wyciąga z analizy radzieckich dokumentów, są bardzo radykalne,

radykalniejsze nawet od sądów Riezuna - plany radzieckie dotyczące przewidy-

wanej wojny z Niemcami nie tylko miały zdecydowanie ofensywny charakter,

ale twierdzi on (s. 411), że pierwotnie atak Rosjan miał nastąpić już 12 czerwca

i tylko ucieczka Rudolfa Hessa do Wielkiej Brytanii i obawa przed radykalną

zmianą w sytuacji międzynarodowej, jaką spowodowałoby zawarcie sojuszu bry-

tyjsko-niemieckiego (a taki cel tej eskapady określał jako prawdopodobny wy-

wiad radziecki), skłoniły Stalina do odłożenia realizacji planu. Po rozwianiu się

obaw wprawiono w ruch całą machinę przygotowań do ataku, lecz tym razem

Hiter był szybszy - zaatakował 22 czerwca. Według Mieltiuchowa (s. 414) do

15 lipca Armia Czerwona zakończyłaby przygotowania do wojny i atak nastąpił-

by tuż po tej dacie.

Przeciwnicy wersji o przyjęciu przez Stalina propozycji Wasilewskiego i Żu-

kowa powołują się na późniejsze świadectwa pierwszoplanowych uczestników

wydarzeń. W 1965 r. Żuków miał opowiedzieć historykowi W. A. Alfiorowowi

o okolicznościach powstania planu i reakcji nań Stalina. Według tej relacji pro-

pozycje zostały przygotowane pod wpływem wypowiedzi dyktatora z 5 maja.

Zapoznawszy się z nimi Stalin miał stwierdzić „Powiedziałem to, by dodać ani-

muszu zebranym, by myśleli oni o zwycięstwie, a nie o niezwyciężoności armii

niemieckiej, o czym trąbią gazety całego świata". W sprawie samego planu -

„Wy co, rozum postradaliście, chcecie Niemców sprowokować?" W ten sposób

została - według Żukowa - pogrzebana idea uprzedzającego uderzenia 7 . Ludo-

wy komisarz obrony, marszałek Siemion Timoszenko, kiedy popierał projekt, miał

usłyszeć od Stalina podobne słowa: „Wiedzcie, jeśli sprowokujecie Niemców na

granicy przesuwając wojska bez naszej zgody, polecą głowy" 8 . Jeszcze inna re-

Spory o charakter radzieckich planów wojennych w 1941 roku

295

lacja głosi, że Stalin odpowiedział szefowi Sztabu Generalnego za pośrednictwem

swego osobistego sekretarza Aleksandra Poskriebyszewa: „Przekażcie Żukowo-

wi, by nie pisał mi notatek dla prokuratora" 9 .

Gorkow i Siomin twierdzą w związku z tym, że z planu Żukowa i Wasilew-

skiego została usunięta część dotycząca przeprowadzenia uprzedzającego ude-

rzenia. Dzięki naleganiom szefa sztabu i ludowego komisarza obrony Stalin zgo-

dził się na proponowane w nim posunięcia o charakterze ściśle obronnym. We-

dług tych autorów świadczą o tym dobitnie dyrektywy płynące ze Sztabu

Generalnego do dowództw okręgów wojskowych 10 .

Wśród przeciwników koncepcji przyjęcia idei o uprzedzającym uderzeniu,

zdarzają się również radykalne poglądy. Gorodecki widzi wszystko, także dzia-

łania o charakterze wojskowym, jako element gry, prowadzonej przez Stalina,

który - jego zdaniem - liczył na spotkanie z Hitlerem i zawarcie kolejnego po-

rozumienia radziecko-niemieckiego 11 .

Spór historyków o charakter radzieckich planów militarnych w 1941 r. jest

daleki od zakończenia. Obie strony, zarówno zwolennicy teorii „zaczepnej" jak

i „obronnej", okopały się na zajmowanych pozycjach i coraz częściej można od-

nieść wrażenie, że cały wysiłek skupiają tylko na znalezieniu błędów i luk w ro-

zumowaniu adwersarzy, a nie widzą własnych. Szczególnie celują w tym obroń-

cy historycznego status quo , którym zdarza się w ferworze dyskusji popełniać

wręcz błędy merytoryczne. Ostatnio, np. Oleg Wiszliow broniąc tezy o obron-

nym charakterze zarówno całej doktryny wojennej ZSRR, jak i planów z 1941 r.,

bezkrytycznie stwierdził opierając się na wspomnieniach Żukowa, że wszystkie

jednostki, które zdążały z głębi Związku Radzieckiego ku jego zachodnim gra-

nicom były niepełnowartościowe, a dywizje strzeleckie miały zmniejszone stany

osobowe i liczyły po 8-9 tysięcy żołnierzy i oficerów 12 . Nie od dziś zaś wiado-

mo, że wszystkie jednostki Armii Czerwonej, które stacjonowały na Dalekim

Wschodzie - w składzie Zabajkalskiego OW i Frontu Dalekowschodniego, były

utrzymywane w podwyższonych stanach etatowych. Jedną zaś z armii formują-

cej się od maja rezerwy Naczelnego Dowództwa była 16 Armia przerzucana

w całości z Zabajkala. Nadmieńmy, że wchodzący w skład armii 5 Korpus Zme-

Relacja pochodzi od generała Piotra Laszczenko, który miał ją usłyszeć od samego Timo-

Ju. A. Gorkow, Ju. H. Siomin, O charaktierie wojenno-opieratiwnych planów SSSR..., s. 111.

Ibidem, s. 112-113.

G. Gorodeckij, „ Liedokoł"? Stalin i put k wojnie..., s. 248-250; Por. G. Gorodeckij,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: