Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r2002-t8-n2-s281-289.pdf

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 2, 2002

Janusz Faryś

POLSKA BEZ PIŁSUDSKIEGO

Z DZIEJÓW MYŚLI PIŁSUDCZYKOWSKIEJ (1935-1939)

12 maja 1935 r. zmarł Józef Piłsudski. „Wiadomość o śmierci Piłsudskiego

była szokiem. - pisze Włodzimierz Suleja - Nie tylko dla najbliższych. Dła lu-

dzi z elity władzy. Również dla zwykłego szarego człowieka. Tłumy [...] zasty-

głe, wraz z całą Polską, w chwili ciszy, składały hołd człowiekowi, który za ży-

cia stał się symbolem" 1 . Źródeł kultu dociekał Janusz Pajewski: „urok imienia

Józefa Piłsudskiego zastanawiać musi wszystkich badaczy dziejów Polski lat

1914-1939. Daleki był Piłsudski od osiągnięcia wszystkich celów, jakie sobie

postawił, popełnił wiele błędów, niekiedy poruszał przeciwko sobie opinię pu-

bliczną, a mimo to stał zawsze na świeczniku. Jakaż była tego przyczyna? Naj-

trafniej chyba odpowiedział na to pytanie Stanisław Łoś mówiąc, że Polacy wi-

dzą w Józefie Piłsudskim widmo zmartwychwstającej Polski, widmo Polski

zmartwychwstałej" 2 .

Śmierć Józefa Piłsudskiego stanowi istotną cezurę w dziejach Drugiej Rze-

czypospolitej, także znaczący przedział w działalności i myśli politycznej obozu

sanacyjnego i kierującej nim grupy piłsudczyków. Na to miano zasługują w za-

sadzie działacze o rodowodzie legionowym i peowiackim. Kierowała sanacją

grupa tzw. pułkowników o rodowodzie często socjalistycznym, która przeszła już

zdecydowanie na pozycje prawicowe. Lewicę grupy stanowiła tzw. Naprawa

wywodząca się z nurtu narodowego. Jednak za życia Piłsudskiego piłsudczycy

stanowili w miarę zwarty zespół, w każdym razie bezwzględnie oddany i dyspo-

zycyjny wobec Komendanta. Również w zakresie myśli politycznej i ustrojowej

nie dzieliły ich większe różnice 3 .

1 W. Suleja, Józef Piłsudski, Wrocław 1995, s. 360.

Janusz Faryś

Za życia i bezpośrednio po śmierci Piłsudskiego Polską rządziła grupa puł-

kowników. Wiodącą rolę sprawował Walery Sławek, po Komendancie pierwszy

autorytet wśród piłsudczyków, a ponadto premier, prezes Bezpartyjnego Bloku

Współpracy z Rządem (BBWR), współtwórca konstytucji kwietniowej 1935 r.

W myśli politycznej piłsudczyków nie było miejsca na dyktaturę. Piłsudski był

dla nich autorytetem moralnym. Po jego śmierci zaś regulatorem życia państwo-

wego miała pozostać konstytucja, która dzięki niedemokratycznym ordynacjom

wyborczym pozwalała im utrzymywać nadal władzę. 6 lipca 1935 r. na spotka-

niu z posłami i senatorami z BBWR Sławek podjął temat następstwa po Piłsud-

skim. Stwierdził wówczas, że próby szukania nowego autorytetu zakończą się

niepowodzeniem, bo „gdybyśmy chcieli innych do tej roli przymierzyć łatwo

byśmy spostrzegli, że ta potęga autorytetu nie może być nikomu nadana". Za

życia rozstrzygał o wszystkim Piłsudski, a po śmierci pozostała akceptowana przez

niego nowa konstytucja. „Nie usiłujemy przekładać decyzji na autorytety, któ-

rych byśmy poszukiwali poza ramami przez konstytucję określonymi, na auto-

rytety, które by mogły wejść w sprzeczności z organizacją państwa lub też z pra-

wem, w konstytucji zawartym. Prawo jako naczelny regulator ma nami rządzić,

a w ramach prawa ten, kogo prawo do tego wyznacza" 4 .

Stwierdzenie Sławka doskonałe w swojej jednoznaczności, nie pozostawiło

cienia wątpliwości co do zasad dalszego funkcjonowania państwa. Identyczne

stanowisko zajmowali wówczas zapewne wszyscy piłsudczycy, szczególnie zaś

grupa pułkowników. Znany publicysta grupy pułkowników Ignacy Matuszewski,

nawiązując do słów Sławka, napisał, że do maja 1935 r. Polska żyła w „atmosfe-

rze Wielkiego człowieka". Po jego śmierci zaś nastąpiło przejście z jednego układu

w następny. „Miejsce czynnika rozstrzygającego dla wszystkich w państwie z ty-

tułu autorytetu wielkości - zajęła obecna organizacja ujęta w prawo [...]". Z pre-

zydentem jako naczelnym regulatorem życia państwowego 5 .

Podkreślić zatem raz jeszcze należy, że grupa pułkowników pozostała nadal

wierna swoim zasadom ustrojowym, stała na gruncie prawa zapisanego w nowej

konstytucji i sprzeciwiała się wyniesieniu kogokolwiek z własnych szeregów na

miejsce opuszczone przez Piłsudskiego. W dalszym ciągu nawiązywała do kon-

cepcji uspołecznionego państwa, której głównym twórcą był Adam Skwarczyń-

ski, ale do jej gorących orędowników należał także Walery Sławek 6 . Po uchwa-

leniu konstytucji Wacław Makowski, także znany teoretyk tej idei, pisał, że Pol-

z dziejów myśli politycznej II Rzeczypospolitej, Warszawa 1968; J. Faryś, Piłsudski i pił-

sudczycy Z dziejów koncepcji polityczno-ustrojowej 1918-1939 , Szczecin 1991.

4 „Gazeta Polska" z 7 lipca 1935 r.

Polska bez Piłsudskiego

283

ska w myśl nowej konstytucji „nie jest to ani państwo totalne, które nie uszanuje

nic poza sobą, ani państwo liberalne, które jest tylko radcą prawnym społeczeń-

stwa ekonomicznego, jest to państwo społeczne, które w swoich instytucjach

i w swojej działalności dąży do zapewnienia życiu społecznemu swobodnego roz-

woju, ale zarazem stoi na straży powszechnego dobra". W takim systemie społe-

czeństwo bez oglądania się na pieniądze państwowe wykonuje pracę na rzecz

wsi, miasta, regionu i tworzy „dzieło wielkie i godne podziwu" 7 .

Ideę uspołecznionego państwa usiłował w praktyce realizować Sławek. Roz-

wiązał BBWR, a na jego miejsce zamierzał powołać Powszechną Organizację

Społeczną (POS). Na szczeblu lokalnym miały do niej należeć: samorządy tery-

torialne, gospodarcze, stowarzyszenia użyteczności publicznej w tym spółdziel-

czość, kółka rolnicze, straże pożarne itp., a także związki zawodowe połączone

wszakże w jedną izbę pracy. Ten najniższy szczebel, dobrze rozbudowany, miał

stanowić solidną podbudowę dla całej piramidy organizacyjnej złożonej ze struktur

powiatowych, wojewódzkich, wreszcie krajowych. Obok innych kwestii narzu-

cał się od razu problem organizacji społecznych, stworzonych przez mniejszości

narodowe. Sławek oraz ideolodzy państwa uspołecznionego, jak przystało na

państwowców, uważali, że powinny one na zasadach równorzędności znaleźć

swoje miejsca w POS. Można było mieć jednak wątpliwości, czy współpraca taka

mogła wówczas zostać zrealizowana. Celem POS było kultywowanie i rozwija-

nie takich cech, jak: bezinteresowność, uczciwość, praca na rzecz zbiorowości

lokalnej, przejawiająca się w budowie dróg, mostów, szkół zakładaniu straży

pożarnych, kółek rolniczych itp. Działacze, ludzie konkretnego czynu, którzy

w miejsce programów partyjnych, zwykle demagogicznych i nierealnych, two-

rzyli rzeczy materialne, społecznie użyteczne powinni zasilać samorządy, naj-

lepsi zaś powinni znaleźć się w parlamencie. Sławek sądził, że w ten sposób

wzrośnie aktywność społeczna, zainteresowanie równaniem w górę, do wzorców

najlepszych. Upadnie znaczenie partii politycznych i powstanie nowy ustrój da-

leki od demokracji liberalnej i również odległy od systemów totalitarnych 8 .

Koncepcje grupy pułkowników nie zostały, nawet nie mogły zostać zreali-

zowane. Zbyt mała była ich przy stosowalność do rzeczywistości polskiej. Po-

nadto w październiku 1935 r. pułkownicy przegrali swoją szansę dalszego rzą-

dzenia krajem. W momencie śmierci Piłsudskiego, o czym już pisałem, Sławek

pełnił dominującą rolę w państwie. W kierowniczym gronie piłsudczyków wia-

domo było ponadto, że Piłsudski widział w nim przyszłego prezydenta państwa.

Od wyborów we wrześniu 1935 r. ludzie Sławka stanowili większość wśród

posłów i senatorów. W tym artykule nie będę zajmował się problemem klęski

Janusz Faryś

grupy pułkowników, a w szczególności Sławka, która nastąpiła w październiku

1935 r. 9 Najpierw podał on do dymisji rząd, a następnie rozwiązał BBWR. W każ-

dym razie nowa konstytucja, czyli autorytet prawa, z zachowaniem wszakże

dyktatury sanacyjnej, nie mogły na dalszą metę zastąpić charyzmatycznego au-

torytetu Józefa Piłsudskiego.

W związku z tym część działaczy z grupy pułkowników zaczęła się rozglą-

dać za nowym liderem, za nowym autorytetem. Do roli tej szczególnie nadawał

się nowy generalny inspektor sił zbrojnych gen. Edward Śmigły-Rydz. Nie był

on bowiem, jak pułkownicy, skompromitowany udziałem w systemie władzy, nie

odpowiadał za ciężki kryzys gospodarczy, sposób uchwalenia konstytucji i inne

niepopularne decyzje rządów pomajowych. Wokół niego, a więc wokół armii

i przygotowania do obrony kraju, zaczęli konsolidować się piłsudczycy. Znajdo-

wali się wśród nich: Ignacy Matuszewski, Bogusław Miedziński, Adam Koc i inni.

Grupa bardziej liberalnych piłsudczyków skupiła się wokół prezydenta Ignace-

go Mościckiego, a wiodącą tutaj rolę odgrywał Eugeniusz Kwiatkowski. Wrócił

on do czynnego życia politycznego i z woli prezydenta został wicepremierem

gospodarczym w rządzie Mariana Zyndrama Kościałkowskiego. Mościcki i Smi-

gły-Rydz doszli do porozumienia w sprawie wspólnego kierowania państwem

i powołania nowego rządu na czele z gen. Felicjanem Sławojem-Składkowskim,

złożonym z ministrów desygnowanych zarówno przez prezydenta, jak i przez

generalnego inspektora.

Ogromny wzrost znaczenia generalnego inspektora był niezgodny, to oczy-

wiste, z myślą polityczną piłsudczyków, z duchem, a czasami nawet z literą pra-

wa nowej konstytucji. Stawał się jednak faktem uzasadnionym w ten sposób, że

„na szczycie hierarchii moralnej" stanął on zgodnie z wolą Piłsudskiego, jako

wykonawca jego testamentu. Wymogi obronności obejmujące obok wojska tak-

że kwestie gospodarcze, finansowe, politykę zagraniczną powodowały - tak uza-

sadniano - złożenie w ręce generalnego inspektora naczelnej dyspozycji spraw

państwowych 10 . W ten sposób zaczęła się rodzić lansowana przez Miedzińskie-

go zasada szogunatu. Według niej przy odpowiedniej interpretacji konstytucji

mogło być tak, że „panuje prezydent, a rządzi kolejny marszałek" 11 . W myśl tej

zasady Śmigły-Rydz został okólnikiem premiera (sic!) wyznaczony na drugą po

prezydencie, osobę w państwie, a następnie 11 listopada 1936 r. awansowany do

stopnia marszałka Polski.

Przebieg konfliktu między Ignacym Mościckim a Walerym Sławkiem spisywał na bieżąco

Kazimierz Świtaski. Zob. K. Świtalski, Diariusz 1919-1935, Warszawa 1992, s. 667-714.

O nowych rządach: A. Adamczyk, General dywizji Sławoj Felicjan Skłodkowski. Zarys

biografii politycznej, Toruń 2001, s. 155-253.

Polska bez Piłsudskiego

285

Wokół armii i jej wodza, jak coraz częściej nazywano Śmigłego-Rydza, za-

częli ponownie organizować się piłsudczycy, ale także miał się konsolidować cały

naród. Z apelem takim wystąpił on 24 maja 1936 r. na zjeździe legionistów. Mówił

wówczas: „Hasło obrony Polski jest jak gdyby potężnym łańcuchem, który jest

[...] przytwierdzony do Polski - chodzi o to, ażeby jak najwięcej dłoni chwyciło

ten łańcuch, trzeba go sobie przerzucić przez ramię i ciągnąć, chociażby w krzy-

żach trzeszczało [...]! [...] Aby Polskę podciągnąć w zwyż". Nie można szukać

dogodnego miejsca we wspólnym szeregu, „»doprzęgać« się do niego". „Nie ma

wyboru, trzeba powiedzieć: musisz stanąć tu w szeregach, obok nas, jak brat,

albo - nie jesteś bratem" 12 .

Nowa organizacja zatem nie miała stanowić kolejnej partii, obcej założeniom

wszystkich piłsudczyków, wstęp do niej miał mieć każdy, komu los państwa

nie był obojętny. Zapowiadano jednak, że będzie to organizacja ludzi świado-

mych i zdyscyplinowanych, zdolna do efektywnego działania. W ten sposób

Śmigły-Rydz „objął dowództwo nie tylko nad armią, lecz i nad moralnymi siła-

mi narodu" 13 . Z jego inicjatywy w lutym 1937 r. powołano Obóz Zjednoczenia

Narodowego (OZN).

W deklaracji ideowo-politycznej szef OZN Adam Koc stwierdził m.in., „że

Polaków nie stać na chodzenie samopas osobnymi ścieżkami, łączącymi się tyl-

ko w pewnych chwilach od święta". „Czas najwyższy skupić wytrwały codzien-

ny wysiłek", by „każdą energię wyzyskać jak najracjonalniej. [...] Nie wolno tracić

czasu, bo gdzie indziej od dawna już zarosły trawą dróżki i ścieżki ideowych

sobiepanów, rozlega się natomiast żelazny krok potężnych i zdyscyplinowanych

szeregów, prowadzonych jedną wolą, ku jednemu celowi" 14 .

W programie nowej organizacji dały więc o sobie znać tendencje totalitar-

ne. „Jedna wola", „żelazny krok" „potężnych i zdyscyplinowanych szeregów"

były związane ze Śmigłym-Rydzem. Odchodzono też stopniowo od eksponowania

roli państwa na rzecz narodu. Miedziński pisał: „moje państwo [...] służy moje-

mu narodowi" 15 . Miedziński i Makowski stwierdzali, że sama konstytucja kwiet-

niowa nie wystarczy, aby podnieść „Polskę w zwyż". Przykład sąsiednich państw

pokazuje bowiem, że do tego potrzeba nośnej ideologii zespalającej naród 16 .

O tendencjach nacjonalistycznych narastających w Ozonie świadczy najbar-

dziej fakt, że przyjmowano do niej jedynie Polaków i polskie organizacje. Miał

„Gazeta Polska" z 25 maja 1936 r.

Jedyne kryterium , „Gazeta Polska" z 31 maja 1936 r.

„Gazeta Polska" z 22 lutego 1937 r. Szerzej na ten temat zob. - T. Jędraszczak, Piłsudczy-

cy bez Piłsudskiego. Powstanie Obozu Zjednoczenie Narodowego w 1937, Warszawa 1963.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: