sprawiedliwoć społeczna, kategoria społeczno-polityczna i prawna o historycznie zmiennej treci, będšca bšd opisem faktycznego stanu rzeczy, bšd (częciej) postulatem; jest traktowana jako kryterium oceny stosunków społecznych, gdyż odnosi się jš nie do osobistych więzi między jednostkami, lecz do stosunków między wielkimi grupami społecznymi, stosunków między jednostkš a społeczeństwem i państwem, między jednostkami jako członkami okrelonych zbiorowoci; spełnia funkcję zasady, wzorca, ideału; jest przeniesieniem etycznej i prawnej idei (zasady) sprawiedliwoci w sferę stosunków społeczno-gospodarczych między wielkimi zbiorowociami, zwłaszcza w sferę podziału dóbr i regulacji dostępu do nich. Sprawiedliwoć społeczna może też być pojmowana jako cecha ustroju politycznego i porzšdku prawnego, charakteryzujšca się: zobiektywizowanymi i jednakowymi wymaganiami wobec wszystkich obywateli i grup społecznych lub, w każdym razie, czytelnymi sposobami okrelania zróżnicowań i warunkami egzekwowania praw i obowišzków; przejrzystymi kryteriami oceny i nagradzania (karania) zasług i win przez społeczeństwo i państwo; wymaganiem bezstronnoci w funkcjonowaniu organów państwowych (administracyjnych, rzšdowych, prokuratorskich, sšdowych i służb porzšdkowych). Może także być rozumiana jako cecha stosunków społecznych i wówczas oznacza, uznawany za słuszny, sposób traktowania okrelonych grup oraz jednostek ze względu na ich przynależnoć do takich czy innych klas, warstw, narodów, wspólnot religijnych, ras, płci itp. Tak rozumiana sprawiedliwoć społeczna odnosi się do: równoprawnoci lub nierównoprawnoci grup społecznych i ich członków; oceny słusznoci i adekwatnoci zasad i kryteriów podziału dóbr materialnych, wpływów i władzy; wartoci duchowych (autorytetu, uznania, prestiżu). Sposób pojmowania idei sprawiedliwoci społecznej zależy od właciwoci kręgu cywilizacyjno-kulturowego, klimatu epoki, interesów i mentalnoci poszczególnych grup społecznych, narodów, wspólnot wyznaniowych, regionalnych i od lokalnych tradycji. Sposób i stopień realizacji tej idei zależy nie tylko od jej interpretacji odmiennej w poszczególnych grupach ze względu na specyfikę ich interesów i mentalnoci ale również od układu sił politycznych. Cechami wspólnymi zróżnicowanych wyobrażeń i pojęć sprawiedliwoci społecznej sš, w powišzaniu z zasadš odpowiedzialnoci za dobro wspólne narodu i ludzkoci (interes powszechny) oraz zasadš solidarnoci ludzkiej, następujšce postulaty: wyeliminowanie ze stosunków między ludmi krzywdy, wyzysku, ucisku i przemocy, dyskryminacji rasowej, płciowej, religijnej lub politycznej; zniesienie niezasłużonego uprzywilejowania społecznego; zapewnienie wszystkim równoci szans i równouprawnienia; uniemożliwienie życia kosztem innych; udaremnienie lub wyeliminowanie nadużyć władzy i autorytetu. Od czasów Arystotelesa rozróżnia się sprawiedliwoć redystrybutywnš (wyrównawczš) i dystrybutywnš (rozdzielczš). Sprawiedliwoć redystrybutywna oznacza przyznawanie dóbr i wiadczeń wg zasady równym za równe. Zakłada się równowartoć dóbr oraz wkładu pracy w oderwaniu od indywidualnego zróżnicowania, możliwoci i uzdolnień. W tym sensie ma charakter wyrównawczy (niwelowanie kontrastów społecznych; kompensowanie braków tym, którzy sš pod jakim względem słabsi lub upoledzeni; położenie nacisku raczej na niezbywalne potrzeby i prawa niż na zróżnicowane zasługi). Wyrównawczy charakter majš również potoczne lub ideologiczne koncepcje aktów sprawiedliwoci dziejowej, odnoszšce się do wyrównania rachunków, tzn. do naprawienia lub zrekompensowania krzywd, przywrócenia utraconych lub lekceważonych praw, odebrania lub zwrotu majštku towarzyszšce zwykle przemianom ustrojowym (nacjonalizacja, reprywatyzacja itd.). Sprawiedliwoć rozdzielcza oznacza rozdział dóbr lub wiadczeń w zależnoci od oceny znaczenia, niezbędnoci i wkładu pracy grup oraz jednostek, wg zasady jednemu mniej, drugiemu więcej. W praktyce, np. w polityce społecznej, obydwa te wzorce wzajemnie się przeplatajš, uzupełniajš i ograniczajš zarazem. Idea sprawiedliwoci społecznej jest eksponowana w doktrynach rewolucyjnych lub reformatorskich, a także w koncepcjach solidaryzmu społecznego. W doktrynach liberalnych i niektórych konserwatywnych z reguły kwestionuje się kolektywne ujęcie problemu sprawiedliwoci, kładšc nacisk na indywidualistycznie rozumianš sprawiedliwoć, jako powszechnš zasadę moralnš i prawnš. Idea sprawiedliwoci społecznej inspirowała wiele utopijnych wizji doskonałego państwa i społeczeństwa. Pod hasłami sprawiedliwoci społecznej organizowały się w 2. połowie XIX i w XX w. masowe ruchy społeczne, w tym klasowe (robotniczy, chłopski), często radykalne (np. komunistyczny), a także populistyczne (np. oficjalne samookrelenie ruchu peronistycznego justycjalizm, od łac. iustitia sprawiedliwoć). W imię sprawiedliwoci społecznej dokonywały się radykalne rewolucje społeczne, m.in. komunistyczne, uwieńczone próbš wprowadzenia tzw. ustroju sprawiedliwoci społecznej. Alternatywš dla rozwišzań radykalnych i zachowawczych były reformistyczne koncepcje i socjaldemokratyczne lub chadeckie rozwišzania ustrojowe. Problem sprawiedliwoci społecznej zajmuje ważne miejsce we współczesnych nurtach chrzecijańskiej myli społecznej i w doktrynie społecznej Kocioła katolickiego. Po II wojnie wiatowej i dekolonizacji idea sprawiedliwoci społecznej coraz częciej jest odnoszona do stosunków między narodami i państwami o nierównym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczym (koncepcja Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego, Klub Rzymski, koncepcje J.K. Galbraitha, G. Myrdala, Karta Socjalna Wspólnoty Europejskiej). W nurtach lewicowych i plebejskich, a także populistycznych, idea sprawiedliwoci społecznej jest cile powišzana z ideš równoci społecznej (w wersjach wyrafinowanych lub w prymitywnych schematach tzw. urawniłowki). Z kolei w nurtach socjalno-liberalnych idea sprawiedliwoci społecznej silniej jest wišzana z pojęciem wolnoci. W doktrynach prawnych odnoszšcych się nie do czasów burzliwych przemian społecznych, lecz do stabilnego funkcjonowania państwa (zwłaszcza w koncepcjach demokratycznego państwa prawa), kładzie się nacisk na zwišzek sprawiedliwoci z praworzšdnociš; operuje się tu pojęciem sprawiedliwoci proceduralnej (prawo do rzetelnego sšdu lub decyzji administracyjnych i formalne gwarancje respektowania tego prawa, prawne rodki kontroli organów mogšcych skrzywdzić obywateli). Idea sprawiedliwoci społecznej należy do uniwersalnych, niezwykle żywotnych, a zarazem spornych wartoci, obecnych w różnych doktrynach politycznych, a także w potocznych wyobrażeniach i kryteriach oceny stosunków gospodarczych i prawnopolitycznych. Mirosław Karwat
TheSkowyt