Przesłanki procesowe:
· sensu largo:
o całokształt warunków, które w świetle prawa procesowego decydują o dopuszczalności (a w razie ich braku-niedopuszczalności) procesu karnego i to zarówno w stadium postępowania przygotowawczego jak i sądowego;
· sensu stricto:
o te warunki, które decydują o prawnej (czyli formalnej i materialnej) dopuszczalności procesu
Art. 17. § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:
1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,
3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,
5) oskarżony zmarł,
6) nastąpiło przedawnienie karalności,
7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,
11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.
§ 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane.
§ 3. Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających.
Niedopuszczalność procesu karnego:
· z powodów prawnomaterialnych:
o przesłanki procesowe decydują o tym, czy konkretny proces karny jest dopuszczalny czy nie; niektóre z nich (np. znikomość społecznej szkodliwości czynu, niepopełnienie czynu) wyłączają postępowanie karne – pozbawiają go jego materialnej podstawy – przestępstwa;
· z powodów „ściśle procesowych” - formalnych:
o niezależny od oceny sytuacji z punku widzenia prawa karnego materialnego (np. brak skargi uprawnionego oskarżyciela, immunitety);
· ze względów faktycznych – dowodowych:
o proces karny nie może się toczyć, jeżeli w świetle zebranych materiałów dowodowych nie można ustalić np. kto jest sprawcą przestępstwa, lub też udowodnić, że oskarżony na pewno jest przestępstwa
Skutki procesowe niedopuszczalności:
· materialnej:
o prowadzi do umorzenia postępowania, zazwyczaj po częściowym zbadaniu sprawy in merito, przy czym w razie zbyt późnego ujawnienia przeszkody materialnej i zaawansowania sprawy, pozwala w pewnych przypadkach zakończyć proces karny wyrokiem merytorycznym (uniewinniającym)
· formalnej:
o wyłącza zarówno możliwość skazania, jak i uniewinnienia oskarżonego; powoduje zawsze umorzenie postępowania, a dowodzenie winy oskarżonego w procesie formalnie niedopuszczalnym nie jest dozwolone bez względu na stadium postępowania; kwestia winy nie zostaje rozstrzygnięta;
· dowodowej:
o brak jest środków dowodowych, wystarczających do odtworzenia obrazu stanu faktycznego związanego z przestępstwem, a tym samym do udowodnienia winy oskarżonego; postępowanie ulega umorzeni unie stanowi przeszkody do uniewinnienia oskarżonego.
Dopuszczalność procesu karnego;
· dopuszczalności możemy mówić dopiero wtedy, gdy zachodzą wszystkie warunki decydujące kumulatywnie o materialnej, formalnej i faktycznej dopuszczalności postępowania.
Przesłanki:
Wyróżnia się:
· przesłanki pozytywne (dodatnie) – powodujące, iż proces jest w ogóle prawnie dopuszczalny, np. istnienie oskarżonego warunkuje prowadzenie postępowania sądowego
· przesłanki negatywne (ujemne) – przeszkody procesowe uniemożliwiające wszczęcie i prowadzenie procesu, np. śmierć oskarżonego. Wystąpienie negatywnej przesłanki procesowej powoduje, że nie jest możliwe wszczęcie postępowania, a jeżeli już zostało wszczęte, zaniechanie jego kontynuowania.
· przesłanki ogólne – warunkujące każde postępowanie, np. res iudicata dotyczy każdego procesu,
· przesłanki szczególne – warunkujące tryb szczególny, np. postępowanie uproszczone.
· przesłanki materialne - warunkujące odpowiedzialność karną, będące warunkami odpowiedzialności określonymi w prawie karnym materialnym, a realizowane w procesie karnym. Są to wypadki, gdy:
o czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
o czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,
o społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
o ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze, sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych, a więc korzystający z immunitetu materialnego (parlamentarnego, prokuratorskiego, adwokackiego, radcowskiego) [ art. 17 § 1 pkt. 1 – 4 i 8 k. p. k.)
· przesłanki formalne - nie wywierają wpływu na odpowiedzialność karną, a jedynie warunkują dopuszczalność samego procesu. Chodzi o sytuacje, gdy
o oskarżony zmarł,
o nastąpiło przedawnienie karalności,
o postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone(res iudicata) albo wcześniej wszczęte toczy się,
o brak skargi uprawnionego oskarżyciela (lis pendens),
o brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,
o zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie ( art. 17 § 1 pkt 5 – 7 i 9 - 11 k. p. k.).
· przesłanki bezwzględne (absolutne, abstrakcyjne)) – warunkujące dopuszczalność postępowania przeciwko każdej osobie o określony czyn w każdym układzie procesowym, np. znikomy stopień społecznej szkodliwości, przedawnienie,
· przesłanki względne (relatywne, konkretne) – warunkujące dopuszczalność ścigania określonej osoby o określony czyn tylko w danym konkretnym układzie procesowym, np. brak wniosku, brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
Przesłanki dodatnie:
· podsądność
· właściwość sądu
· istnienie stron
· skarga uprawnionego oskarżyciela;
· wniosek o ściganie
Przesłanki ujemne:
· nieprzestępność czynu;
· niekaralność czynu;
· przedawnienie
· abolicja
· res iudicata, materialna prawomocność
· zawisłość sprawy
· immunitety
· śmierć oskarżonego
W przypadku gdy w tej samej sprawie, czyli w stosunku do tego samego oskarżonego i tego samego czynu, ujawnią się równocześnie dwie lub więcej ujemne przesłanki procesowe, występuje realny zbieg przesłanek procesowych.
W przypadku zbiegu przesłanek jednorodzajowych, np. powagi rzeczy osądzonej z immunitetem poselskim, podstawę umorzenia stanowią łącznie obie zbiegające się przesłanki (wynika to z ,,postulatu maksymalnej zasadności decyzji procesowej, do wszechstronnego uwzględnienia okoliczności mogących stanowić jej podstawę”).
W razie zbiegu negatywnej przesłanki bezwzględnej, np. powagi rzeczy osądzonej z negatywną przesłanką względną, podstawą decyzji o umorzeniu postępowania będzie powaga rzeczy osądzonej, gdyż dotyczy ona dopuszczalności procesu w każdym układzie procesowym. Podobnie będzie w przypadku zbiegu przesłanki ogólnej, np. powagi rzeczy osądzonej z przesłanką szczególną. Przesłanka powagi rzeczy osądzonej będzie podstawą decyzji o umorzeniu postępowania, gdyż warunkuje ona dopuszczalność postępowania ,,w ogóle”, niezależnie od trybu ścigania, rodzaju postępowania lub etapu procesu.
W przypadku zbiegu przesłanki formalnej z przesłanką materialną, podstawę decyzji o umorzeniu postępowania stanowić powinna przesłanka formalna, nawet gdyby ujemna przesłanka materialna stwierdzona została dopiero podczas przewodu sądowego (,,zasada pierwszeństwa oceny formalnej”).
W przypadku zbiegu różnych przesłanek materialnych, np. nieprzestępności czynu wskutek błędu i przedawnienia karalności, może zachodzić pozorny zbieg przesłanek procesowych. Zatem w przypadku stwierdzenia, że karalność zarzucanego oskarżonemu czynu stała się na skutek upływu czasu (przedawnienia) dopiero na rozprawie, wymagane jest równoczesne ustalenie, czy samo przestępstwo zostało popełnione. Nie można bowiem przyjąć ustania karalności czynu na skutek przedawnienia, jeżeli czyn zgodnie z ustaleniami dowodowymi, nie jest przestępstwem lub jeżeli czynu w ogóle nie popełniono.
Naruszenie określonej w pkt. 8 § 1 art. 17 kpk ujemnej przesłanki procesowej będzie wiązało się z poważnymi procesowymi konsekwencjami. Z pewnością może to wywołać zarzut takiej obrazy przepisów postępowania, który mógł mieć wpływ na treść orzeczenia ( względny powód odwoławczy – art. 438 pkt. 2 ), z pewnością będzie to podstawą stwierdzenia nieważności orzeczenia z mocy samego prawa ( art. 101 § 1 pkt.1 kpk), i wreszcie- może być podstawą kasacji, jako inne rażące naruszenie prawa, które mogło mieć wpływ (w istocie – miało wpływ ) na treść orzeczenia ( art. 523 kpk).
Przesłanka ta odgrywa czołową rolę, w razie ustalenia jej braku, badanie pozostałych, zwłaszcza pozytywnych, jest bezprzedmiotowe.
Obejmuje ona trzy składnikia) jurysdykcja krajowa sądów polskichb) podsądność sądom karnym powszechnymc) podsądność sądom wojskowymad a) przez jurysdykcję krajową należy rozumieć podleganie spraw karnych sądom polskim, jest to dodatnia przesłanka procesowa, przepisy procesowe nie regulują zakresu jurysdykcji z wyjątkiem immunitetu zakrajowości. O tym, jakie sprawy karne należą do jej zakresu, można wnosić z przepisów prawa materialnego. Ogólną jest zasada terytorialna – ustawę polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn na terytorium RP, na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której RP jest stroną stanowi inaczej. Trzeba pamiętać, że za statek wodny w rozumieniu tego przepisu uznajemy także stałą platformę położoną na szelfie kontynentalnym. Problem jurysdykcji krajowej sądów polskich powstaje wtedy, gdy w sprawie pojawia się „czynnik obcy”, np. obywatel obcego państwa, czyn popełniony na terytorium państwa obcego. Stosowanie polskiego prawa karnego materialnego jest ściśle związane z kompetencją sądu polskiego, jeżeli w konkretnej sprawie nie można go zastosować, to jednocześnie wyklucza to jurysdykcję sądów polskich. W zakresie tej reguły są wyjątki i ograniczenia. Szczególnym wyjątkiem jest instytucja przekazania ścigania karnego na podstawie umowy międzynarodowej.ad b) podsądność sądom karnym powszechnym rozumiemy jako zakres spraw karnych podlegających tym sądom. Jest to przesłanka z art. 17 par 1 pkt. 8 KPK – w myśl tego przepisu wszczęty proces umarza się, gdy sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych (a więc także szczególnych). Orzeczenie podlega uchyleniu jeżeli sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego lub odwrotnie. Orzecznictwo sądów powszechnych w sprawach karnych stanowi regułę. Wyjątki są wyraźnie wskazane ustawami, w pozostałym zakresie orzekają sądy powszechne.ad c) podsądność sądom karnym wojskowym jest najdalej idącym ograniczeniem podsądności sądom powszechnym, orzecznictwu sądów wojskowych podlegają sprawy ze względów podmiotowo-przedmiotowych lub przedmiotowych. Regułą jest podsądność sądom powszechnym wyjątkiem zaś – sądom szczególnym.
W ramach sądów szczególnych na zasadzie art. 647 § 1 kpk, orzecznictwu sądów wojskowych podlegają: żołnierze w czynnej służbie wojskowej w związku z następującymi przestępstwami:
§ samowolne opuszczenie jednostki wojskowej lub wyznaczonego miejsca przebywania ( art. 338 § 1 kk) ;
§ dezercja ( art. 339 § 1 kk);
§ dezercja zbiorowa lub połączona z zaborem broni ( art..339 § 2 kk);
§ dezercja połączona z ucieczką za granicę ( art. 339 § 3 kk );
§ przygotowanie samowolnego opuszczenia jednostki lub którejkolwiek z postaci dezercji ( art. 339 § 4 kk);
§ odmowa popełnienia służby wojskowej, albo wykonania obowiązków służbowych ( art. 341 § 1 kk);
§ odmowa pełnienia innej niż zas.służby woj., lub wykonywania obowiązków służbowych ( art. 341 § 2 kk);
§ samookaleczenie w celu uchylenia się od służby art. 342 § 1 pkt.1 kk);
§ wprowadzenie podstępem organu woj. w błąd w celu uchylenia się od służby ( art. 342 § 1 pkt.2 kk);
§ odmowa wykonania rozkazu ( art. 343 § 1 – 3 kk);
§ czynna napaść na przełożonego ( art. 345 § 1 i 2 kk);
§ czynna napaść na przełożonego z użyciem broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu ( art. 345 § 3 kk);
§ przeszkodzenie przełożonemu w czynności służbowej z zastosowaniem przemocy lub groźby bezprawnej ( art. 346 § 1 i 2 kk);
§ znieważenie przełożonego ( art. 347 § 1 kk);
§ znieważenie podwładnego ( art. 359 § 1 kk);
§ naruszenie nietykalności cielesnej podwładnego ( art. 351 kk);
§ fizyczne lub psychiczne znęcanie się nad podwładymi ( art. 352 § 1, 2 i 3 kk);
§ spowodowanie śmierci lub naruszeni czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia poprzez nieostrożne obchodzenie się z bronią, amunicją, lub materiałami wybuchowymi ( art.. 354 § 1 i 2 kk);
§ spowodowanie wypadku podczas prowadzenia uzbrojonego pojazdu ze skutkiem obrażeń ciała innej osoby, śmierci tej osoby lub ciężkiego uszkodzenia jej ciała ( art. 355 § 1 i 2 kk);
§ stworzenie niebezpieczeństwa powstania szkody lub wywołanie szkody, będące następstwem naruszenie regulaminów pełnienia służby ( art. 356 § 1 i 2 kk);
§ opilstwo lub inne odurzenie się podczas służby ( art. 357 § 1 kk);
§ samowolny zabór broni lub samowolne dysponowanie bronią amunicja, lub innymi materiałami wybuchowymi ( art. 358 § 1 i 2 kk);
§ doprowadzenie do utraty broni, amunicji ,lub materiałów wybuchowych w związku z niedopełnieniem obowiązków w zakresie ochrony lub nadzoru ( art. 359 kk);
§ zniszczenie, uszkodzenie broni lub materiałów wybuchowych ( art. 360 § 1 i 2 kk);
§ samowolne użycie wojskowego statku powietrznego lub wolnego ( art. 361 § 1 kk);
§ samowolne użycie wojskowego pojazdu mechanicznego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej ( art. 362 par1 kk);
§ samowolne rozporządzanie wyposażeniem wojskowym ( art. 363 par 1 kk);
Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają również pracownicy wojska w związku z przestępstwami określonymi w art. 356-363 kk, a także żołnierze sił zbrojnych państw obcych, przebywających na terytorium Polski oraz członkowie personelu cywilnego w związku z przestępstwami popełnionym w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.
Ponadto o podsądności sądom wojskowym będą decydowały również inne względy. Tak więc, na podstawie art. 648 kpk, jurysdykcji tych sądów będą podlegały również sprawy o podżeganie i pomocnictwo do przestępstw z części wojskowej kodeksu karnego (art..338-363 kk), sprawy o przestępstwa określane w art. 239 kk (poplecznictwo), w art. 291 kk (paserstwo umyślne), w art.292 kk (paserstwo nieumyślne), jeżeli przestępstwa te pozostają w związku z przestępstwami przewidzianymi w części wojskowej kodeksu karnego.
Podsądność sądom powszechnym może być również wyłączona w odniesieniu do osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. Zgodnie z art. 198 ust. 1 Konstytucji, odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponoszą: Prezydent Rzeczpospolitej, Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby Prezes Rady Ministrów powierzył kierowane ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Ust. 2 art. 198 Konstytucji rozciąga odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu także na posłów i senatorów, w zakresie w jakim naruszają oni zakaz prowadzenia działalności gospodarczej łączonej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, jak też zakaz nabywania takiego majątku. Trybunał Stanu orzeka – przede wszystkim – o odpowiedzialności konstytucyjnej, nie niej może również orzec o odpowiedzialności karnej w przypadku, gdy osoby te, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją, dopuszczą się przestępstwa.
O odpowiedzialności przez Trybunałem Stanu decyduje Sejm.
Podsądność sądom powszechnym może być ograniczona w sprawach o przestępstwa skarbowe. Zgodnie z art. 123 par 1 uks w sprawach o przestępstwa skarbowe zagrożone wyłącznie zasadniczą karą grzywny oraz w sprawach o wykroczenia skarbowe, orzekają organy skarbowe. Oczywiście konigacja organów skarbowych wyłączona zostanie w sytuacji, gdy zachodzić będzie wątpliwość co do poczytalności oskarżonego albo wystąpi konieczność stosowania środków zabezpieczających przewidzianych w przepisach art. 93-100 kk, jak również wówczas, gdy czyn wyczerpuje znamiona przestępstwa określonego w innej ustawie karnej, a prokurator przejął do swego prowadzenia również sprawę o przestępstwo skarbowe, a także w sytuacji , gdy skarbowy organ orzekający II instancji ze względu na szczególne okoliczności sprawy przekaże ją do rozpoznania w postępowaniu sądowym *( art. 123 par 2 uks).
Podsądność może być wyłączona immunitetami, wśród których wyróżnia się:
...
tick32