ROZDZIAŁ XIII – WSPÓLNOŚĆ MAJĄTKU SPADKOWEGO
Jeżeli majątek spadkowy przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności, w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów tytułu VIII księgi czwartej k.c. (art. 1035 k.c).
Uregulowanie wspólności majątku spadkowego opiera się zatem w zasadzie na odesłaniu do przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych. Jak wynika przy tym z postanowienia art. 1036 k.c, które mówi o rozporządzeniu udziałem w przedmiocie należącym do spadku, uprawnienie każdego ze spadkobierców do każdego z przedmiotów należących do spadku wyraża się ułamkiem. Płynie stąd wniosek, że w prawie polskim wspólność majątku spadkowego jest wspólnością w częściach ułamkowych, co przemawia na rzecz tezy, iż spadek, który przypadł kilku spadkobiercom, nie jest majątkiem odrębnym.
Teza ta nie jest jednak bezsporna, co wynika z tego, że ustawodawca we wspomnianym art. 1036 k.c. – wprowadził ograniczenie co do rozporządzenia udziałem w poszczególnych przedmiotach należących do spadku, które odbiega od zasad obowiązujących przy współwłasności w częściach ułamkowych.
problemy stosowania przepisów o współwłasności
Przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych mają zastosowanie do wspólności majątku spadkowego z dwoma ograniczeniami:
1) przepisy te stosuje się nie wprost, ale odpowiednio, co jest uzasadnione tym, że w swym bezpośrednim brzmieniu dotyczą one współwłasności rzeczy, podczas gdy majątek spadkowy składa się również z innych przedmiotów majątkowych niż własność rzeczy (np. prawa rzeczowe ograniczone, wierzytelności)
2) należy przy tym uwzględnić zmiany, które tytuł VIII księgi czwartej k.c. wprowadza w stosunku do przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 1035 k.c.)
§ do wspólności majątku spadkowego nie mają zastosowania spośród przepisów o wspólności w częściach ułamkowych:
1. art. 197 k.c. (nie ma żadnego domniemania, co do równości udziałów spadkobierców w spadku)
2. art. 198 k.c. (w jego miejsce wchodzi odmiennie ujęte postanowienie art. 1036 k.c)
§ przez majątek spadkowy, co do którego stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, należy rozumieć wyłącznie aktywa spadku, czyli ogół praw majątkowych należących do spadku,
§ majątek spadkowy może się składać z praw majątkowych różnego rodzaju; w związku z tym powstaje zagadnienie, w jaki sposób do różnych praw majątkowych należy odpowiednio stosować przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych:
1) co do rzeczy – najmniej problemów
2) co do wierzytelności
û przepisy k.c. o współwłasności zakładają stosunek współuprawnienia między współwłaścicielami: uprawnienia każdego z nich są określone ułamkiem, ale całe prawo własności rzeczy przysługuje wszystkim współwłaścicielom razem; w prawie obligacyjnym pewne elementy współuprawnienia występują tylko wtedy, gdy kilku wierzycieli jest uprawnionych do świadczenia niepodzielnego (art. 381 k.c); jeżeli jednak świadczenie jest podzielne, wierzytelność dzieli się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest wierzycieli (art. 379 § 1 k.c) à 2 możliwe rozwiązania tej „kolizji”:
1. przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych mają odpowiednie zastosowanie do innych praw majątkowych tylko o tyle, o ile prawa te przysługują wszystkim spadkobiercom wspólnie; jeżeli jednak z postanowień określających naturę danego prawa wynika, że w wypadku wielości jego podmiotów prawo to rozpada się na tyle odrębnych praw podmiotowych, ile jest podmiotów, przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych nie mają zastosowania, nawet odpowiedniego; prowadziłoby to do wniosku, że art. 1035 k.c. nie dotyczy należących do spadku wierzytelności pieniężnych à taki też wniosek przyjęto za podstawę rozstrzygnięcia w orzeczenia SN z 7 listopada 1967 r. (SN ograniczył zakres przyjętego rozwiązania do takich wierzytelności, które mają charakter “samodzielny"; nie stosowałoby się ono zatem do wierzytelności, które - jak np. czynsz najmu czy dzierżawy - pozostają w związku gospodarczym z rzeczą należącą do spadku i mają wskutek tego charakter “pochodny") à każdy ze spadkobierców mógłby przed działem spadku dochodzić przysługującego mu z tytułu dziedziczenia udziału w wierzytelności podzielnej
2. wierzytelności spadkowych, nawet podzielnych, przed działem spadku mogą dochodzić jedynie wszyscy współspadkobiercy łącznie à autor skłania się ku temu rozwiązaniu!
§ spadek jest bowiem pewną całością gospodarczą ; stosowanie art. 379 k.c. rozbija tą całość
§ spadkobierca, dochodząc odpowiadającej jego udziałowi spadkowemu części wierzytelności spadkowej, decydowałby sam o tym, co ma mu przypaść na poczet jego schedy
Przedstawione trudności interpretacyjne są wynikiem zbyt lakonicznego unormowania w k.c. zagadnień wspólności majątku spadkowego.
ROZPORZĄDZANIE UDZIAŁEM W PRZEDMIOCIE NALEŻĄCYM DO SPADKU I ZARZĄD MAJĄTKIEM SPADKOWYM
[1] konstrukcja rozporządzenia udziałem; problem zgody
(a) WSPÓŁWŁASNOŚĆ W CZĘŚCIACH UŁAMKOWYCH: każdy ze współwłaściciel może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli (art. 198 k.c); reguła ta doznaje ograniczenia tylko w wypadku zbycia przez sprzedaż udziału w nieruchomości rolnej, ponieważ art. 166 § 1 k.c. przyznaje wtedy prawo pierwokupu pozostałym współwłaścicielom, jeżeli prowadzą oni gospodarstwo rolne na gruncie wspólnym; sprzedaż dokonana z naruszeniem prawa pierwokupu jest nieważna (art. 599 § 2 k.c)
(b) WSPÓLNOŚĆ MAJĄTKU SPADKOWEGO: ustawodawca wyłączył regułę art. 198 k.c. i przyjął regułę przeciwną: rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku wymaga zgody pozostałych spadkobierców (art. 1036 zd. pierwsze k.c).
Rozporządzeniem jest każda czynność prawna, która powoduje utratę, lub obciążenie prawa majątkowego:
§ zbycie, obciążenie prawa
§ przelew (art. 509 k.c.)
§ potrącenie (art. 498 k.c.)
§ zwolnienie z długu
§ jak się wydaje, do zgody pozostałych spadkobierców; na rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku należy stosować art. 63 k.c.
Zgoda ta może być zatem wyrażona bądź jednocześnie z dokonaniem rozporządzenia, bądź wcześniej lub później; wymaga formy szczególnej, ilekroć ważność rozporządzenia zależy od zachowania takiej formy (np. zgoda pozostałych spadkobierców na przeniesienie udziału w prawie własności nieruchomości spadkowej powinna być oświadczona w formie aktu notarialnego).
§ w braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku (nie jest to zatem przypadek tzw. bezskuteczności zawieszonej); w doktrynie na ogół uważa się, że przepis ten przewiduje jedynie bezskuteczność względną, która następuje z mocy samego prawa à jest to bezskuteczność względem spadkobierców, którzy nie wyrazili zgody na dokonanie rozporządzenia; jak się powszechnie przyjmuje, polega ona na tym, że dział spadku można przeprowadzić w taki sposób, jakby rozporządzenia tego nie było
à jak się wydaje, praktyczne znaczenie normy art. 1036 zd. drugie k.c. ujawni się tylko wtedy, gdy nie będzie możliwy podział danego przedmiotu w naturze, a ponadto okoliczności konkretnego przypadku będą przemawiały na rzecz przy znania całej rzeczy nabywcy udziału
§ należy ściśle odróżnić zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku (następstwo pod tytułem szczególnym; następca nie odpowiada za długi) od zbycia udziału w spadku (art. 1051 zd. drugie k.c); zbycie udziału w spadku jest uregulowane odrębnymi przepisami (art. 1051-1057 k.c.)
[2] zarząd majątkiem spadkowym
1. umowny
2. ustawowy à odpowiednie zastosowanie art. 199 k.c.
(a) czynności zwykłego zarządu à potrzeba zgody większości spadkobierców (art. 201 k.c.) obliczonej według wielkości udziałów (art. 204 k.c)
(b) czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu à wymagana jest zgoda wszystkich spadkobierców (art. 198 k.c); każdemu ze spadkobierców przysługują przy tym uprawnienia wynikające z art. 201-203 k.c.
Spadkobiercy mogą też w drodze umowy określić sposób korzystania z rzeczy wchodzących w skład spadku, przy czym korzystanie to może być bądź podzielone w czasie (spadkobiercy korzystają kolejno z całej rzeczy, każdy z nich przez oznaczony okres), bądź też ograniczone - dla każdego ze spadkobierców - do oznaczonej części rzeczy. Jest to tzw. podział do korzystania (quoad usum). Porozumienie takie rodzi jedynie skutki obligacyjne, nie pociąga za sobą zniesienia współwłasności nieruchomości ani wspólności majątku spadkowego, w związku z czym nie wymaga zachowania określonej formy.
czynności zachowawcze
Każdy ze spadkobierców może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa (por. art. 209 k.c). W szczególności na mocy tego przepisu każdy spadkobierca może we własnym imieniu wytoczyć np. powództwo windykacyjne o wydanie rzeczy, która była własnością spadkodawcy, a w wyniku dziedziczenia stała się współwłasnością spadkobierców. Zgodnie jednak z ustaloną judykaturą dotyczącą stosunków między współwłaścicielami, w razie sprzeciwu jednego z pozostałych spadkobierców wydanie rzeczy może nastąpić tylko do rąk wszystkich spadkobierców.
Natomiast wątpliwości wywołuje problem dochodzenia przez jednego ze spadkobierców pożytków cywilnych z przedmiotów należących do spadku (np. czynszu najmu lokalu znajdującego się w nieruchomości spadkowej albo czynszu dzierżawnego z tej nieruchomości). Początkowo orzecznictwo stało na stanowisku, że każdy współwłaściciel (a więc odpowiednio - każdy spadkobierca) może żądać części pożytków cywilnych odpowiadających jego udziałowi (orzeczenie SN z 7 czerwca 1960 r.). Następnie jednak w uchwale siedmiu sędziów SN z 14 czerwca 1965 r. trafnie uznano, że współwłaściciel, który zarządza rzeczą stanowiącą przedmiot współwłasności, jest uprawniony do dochodzenia całej należności z tytułu czynszu czy najmu, chyba że inny współwłaściciel temu się sprzeciwi albo wytoczy powództwo o czynsz za ten sam okres. Jednakże, jak o tym była mowa, w kwestii takich wierzytelności podzielnych, które - w przeciwieństwie do czynszu najmu lub dzierżawy - mają charakter “samodzielny", w judykaturze utrwaliło się inne rozwiązanie, zapoczątkowane orzeczeniem SN z 7 listopada 1967 r.
3
prawozaoczne