POSTĘPOWANIE KARNE
POJĘCIE PROCESU KARNEGO – przez proces karny rozumie się przewidziane prawem zachowanie się organów państwowych i pozostałych uczestników procesu zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków albo do uniewinnienia oskarżonego.
Czyli przez proces karny należy rozumieć zespół działań zmierzający do określonego celu. Ustala się:
1. czy czyn był zabroniony?
2. czy jest przestępstwem?
3. kto jest sprawcą?
4. wymierzenie kary
Proces karny to zadanie dla organów procesowych: niezawisłe sądy – rejonowe, okręgowe, apelacje – apelacyjne, kasacyjny – SN. Sądy są organami postępowania sądowego (jurysdykcyjnego) – organu, który ma rozstrzygnąć o przedmiocie sprawy.
Drugim organem państwowym działającym we wcześniejszym stadium jest prokuratura. Zbiera ona materiał dowodowy i prowadzi postępowanie przygotowawcze. Zebranie materiału dowodowego, na podstawie którego podejmuje się decyzję, czy wnieść sprawę do sądu.
Hierarchia:
Rejonowe – prowadzenie spraw, np. zabójstwa
Okręgowe – prowadzenie spraw, np. przestępstwa gospodarcze
Apelacyjne
Krajowe
STRONY PROCESOWE:
Postępowanie przygotowawcze:
strona bierna (ta przeciwko której proces jest prowadzony – podejrzany)
strona czynna (ta która dąży do ukarania sprawcy czynu – pokrzywdzony)
Postępowanie sądowe:
strona bierna – oskarżony (ta sama osoba fizyczna)
strona czynna – pokrzywdzony może wystąpić jako strona procesowa, jak złoży wniosek (jest wtedy oskarżycielem posiłkowym), pokrzywdzony może tez wystąpić jako oskarżyciel prywatny, jak sam wnosi akt oskarżenia (zniesławienie, zniewaga). Najważniejszym oskarżycielem przed sądem jest oskarżyciel publiczny czyli prokurator. Jeśli pokrzywdzony jest oskarżycielem posiłkowym, jest stroną procesową i ma takie same uprawnienia jak prokurator.
Postępowanie wykonawcze:
Te same osoby fizyczne. Oskarżony zmienia się w skazanego. Pojęciem oskarżony obejmujemy podejrzanego, oskarżonego i skazanego. Organy procesowe – prokuratora i sąd.
Proces karny służy realizacji norm prawa karnego materialnego. Sam kodeks postępowania karnego nie określa żadnych kar, tylko mówi, jak karę wymierzyć.
O procesie karnym można mówić w znaczenia ogólnym albo konkretnym. Różnica między nimi jest taka, że proces konkretny to proces faktycznie toczący się przed sądami lub w prokuraturze – proces faktyczny. Proces ogólny to działalność regulowana przepisami kodeksu postępowania karnego – proces modelowy.
Kodeks przewiduje karę pieniężna do 3000 zł przy odmowie składania zeznań. Jeśli nie skutkuje, można aresztować. Po umieszczeniu ten ukarany świadek może złożyć zeznania. Wtedy wychodzi na wolność i kara jest uchylana. Ale nie w każdej sprawie będą świadkowie, wobec których trzeba stosować takie środki.
Moment rozpoczęcia postępowania karnego – jest to uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Stanowi to podstawę postępowania karnego. Postępowanie jest wszczynane dopiero, gdy uzasadnienie jest duże. Jeśli uzasadnionego podejrzenia nie ma, wydaje się postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania.
Cel procesu karnego – zadania procesu karnego (po co jest prowadzony?):
1) cel ogólny – dotyczy całego postępowania – art. 2 par 1 KPK
2) cele cząstkowe – dotyczą poszczególnych etapów postępowania, np. cele postępowania przygotowawczego określone w art. 227 KPK
Celem ogólnym jest przede wszystkim prowadzenie po to postępowania karnego, aby sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła dolegliwości. Jest to taki cel, aby przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczania przestępstw, ale też umacniania przestrzegania prawa i zasad współżycia społecznego.
W 2003 r. wprowadzono uwzględnienie prawnych interesów pokrzywdzonego. Chodzi o to, by zrekompensować pokrzywdzonemu szkodę. Trzeba go pouczyć przed postępowaniem przygotowawczym, że jeśli jest szkoda majątkowa, to na podstawie KC może domagać się odszkodowania już w sądzie karnym.
Cele cząstkowe (art. 227 KPK) – ustalenie, czy popełniono czyn zabroniony, czy jest on przestępstwem, wykrycie sprawcy przestępstwa, zabezpieczenie sprawcy, wniesienia skargi do sądu.
W polskim procesie nie ma jednolitej koncepcji nt. przedmiotu procesu karnego. Teoretycy prawa formułują własne definicje. Kilka koncepcji:
1) przedmiotem procesu karnego jest roszczenie przysługujące państwu w stosunku do sprawcy przestępstwa. Jest to koncepcja dawno sformułowana. Dotyczy tylko sytuacji, gdy ktoś popełnił przestępstwo i państwo ma roszczenie w postaci wszczęcia postępowania. Nie ma tu problemu uniewinnienia oskarżonego.
2) przedmiotem procesu karnego jest to, co ma być dopiero ustalone w procesie i rozstrzygnięte, czyli czyn i odpowiedzialność za ten czyn. Tej koncepcji nie interesuje faktyczne zdarzenie, które zaistniało. Organy procesowe interesują się tym zdarzeniem, jeśli zostanie ustalone, że jest to czyn przestępny, za który należy wymierzyć jakąś karę.
3) przedmiotem procesu karnego jest kwestia odpowiedzialności prawnej osoby ściganej za zarzucane lub przypisane jej przestępstwo. Czyli – jaka kara zostanie za dany czyn wymierzona.
W praktyce przedmiot procesu określony jest w postanowieniu o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa. W tym postanowieniu zawsze jest wskazanie – postanowienie o wszczęciu dochodzenia przeciwko Kowalskiemu o dokonanie zabójstwa. Ten akt wszczyna postępowanie przygotowawcze. Nie musi być jeszcze wskazany sprawca czynu.
Przedmiot procesu określa też postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Wydawane, gdy sprawca jest już znany. Aby postawić zarzut, by stał się podejrzanym wydaje się postanowienie o postawieniu zarzutów wobec Kowalskiego.
Przedmiot czynu określa też akt oskarżenia – ostania decyzja wydawana w postępowaniu przygotowawczym. Kierowana do sądu. W nagłówku: akt oskarżenia przeciwko Kowalskiemu o czyn.......
SĄD NIE MOŻE WYJŚĆ POZA GRANICE AKTU OSKARŻENIA.
Obejmuje elementy procesu i wzajemne powiązania. W ramach tej struktury wyróżnia się statykę procesu czyli to, co jest w procesie niezmienne, np. organ procesowy, strona procesowa. Drugim elementem wchodzącym w skład struktury procesu jest kinetyka procesu, czyli nauka o ruchu procesowym. Jest to to, co się w procesie zmienia, np. etapy postępowania. Na kinetykę wpływ mają fakty procesowe, do których zalicza się czynności procesowe, czyli zachowania się uczestników, np. wniesienie apelacji przez stronę, co powoduje że wszczyna się postępowanie odwoławcze; wniesienie zażalenia, wniesienie kasacji. Drugą grupę faktów procesowych tworzą zdarzenia procesowe – nie zalezą od woli uczestników procesu, np. śmierć strony procesowej – oskarżonego prowadzi do umorzenia postępowania. Na kinetykę wpływ ma również tok procesu – czyli fakty rozgrywające się w czasie, np. stadia procesowe, czyli postępowanie przygotowawcze, sądowe, odwoławcze. Na kinetykę wpływa też nurt procesowy, do którego zalicza się postępowanie w kwestii odpowiedzialności karnej i postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej.
Postępowanie w kwestii odp. cywilnej – czyli roszczenie szkody o charakterze majątkowym. Nazywa się to odpowiedzialnością akwizyjną. Proces cywilny dołączony do karnego.
Postępowanie w kwestii odp. karnej - wyróżnia się proces prosty – proces prowadzony wobec jednego oskarżonego o jeden czyn. Proces złożony – przedmiotowo (liczba czynów popełnionych przez podejrzanego – jeden oskarżony i kilka przestępstw); podmiotowo (liczba sprawców – kilku oskarżonych o popełnienie jednego zabójstwa); mieszany – kilku oskarżonych podejrzanych o popełnienie kilku przestępstw).
W PROCESIE KARNYM MOŻNA WYRÓŻNIĆ:
Postępowanie zasadnicze – do niego należy postępowanie samoistne czyli toczące się o popełnienie określonego czynu. Obok procesu samoistnego wyróżnia się postępowanie pomocnicze, które pozwala na realizację postępowania samoistnego. Postępowaniem pomocniczym może być postępowanie zabezpieczające (np. tymczasowe aresztowanie). Postępowaniem pomocniczym jest też odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt sprawy karnej lub np. sprowadzenie osoby oskarżonej z zagranicy do kraju. Rodzajem postępowania zasadniczego jest też postępowanie właściwe, które dotyczy głównego przedmiotu procesu. Od niego należy odróżnić postępowanie incydentalne. Incydentalne jest prowadzone tylko w celu wydania decyzji dotyczącego jednego wniosku.
Kolejny podział to:
Postępowanie pierwotne – czyli o główny przedmiot procesu
Postępowanie uzupełniające – prowadzone w celu rozstrzygnięcia kwestii niezałatwionej w postępowaniu pierwotnym (okres tymczasowego aresztu zalicza się na poczet wymierzonej kary).
FUNKCJE PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO:
1) funkcja oskarżenia – proces karny zmierza do ukarania sprawców przestępstwa, realizowany w postępowaniu przygotowawczym przez prokuratora
2) obrony – zmierza do odparcia zarzutu lub wymierzenia jak najłagodniejszej kary, obrońca – adwokat w procesie karnym
3) sądzenia – realizowana przez niezawisły sąd, mówi, że proces karny dąży do wydania rozstrzygnięcia.
1) porządkująca – proces karny porządkuje poszczególne czynności w celu sprawnego przebiegu postępowania, np. KPK przewiduje stadia procesowe
2) zabezpieczenia celów procesu – prawo procesowe stanowi system norm celowościowych, wytyczających najlepszy tok procesu, w celu osiągnięcia jego celu
3) gwarancji interesów uczestników procesu – wyraża się w zagwarantowaniu określenia praw i obowiązków uczestników postępowania
ANALOGIA W PRAWIE PROCESOWYM – prawo karne nie dopuszcza analogii, procesowe pod pewnymi warunkami dopuszcza:
· że nie można stosować analogii na niekorzyść oskarżonego
· nie wolno przez analogię rozszerzać zakresu środków przymusu, np. środków zapobiegawczych
· nie wolno ograniczać gwarancji procesowych uczestników postępowania
· nie wolno wychodzić poza zakres danego przepisu
MODELOWA KONSTRUKCJA PRZEBIEGU PROCESU KARNEGO:
W konkretnym procesie z taką konstrukcją się spotykamy:
1) moment uzyskania wiadomości o popełnieniu przestępstwa. W związku z tym mogą być podjęte decyzje:
a. postanowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia lub śledztwa
b. czynności sprawdzające zmierzające do ustalenia podstawy do wszczęcia postępowania
c. wszczęcia dochodzenia lub śledztwa, tylko gdy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że przestępstwo miało miejsce
2) postępowanie przygotowawcze:
a. postępowanie in rem - postępowanie w sprawie np. zabójstwa, kiedy sprawca nie jest jeszcze znany
b. postępowanie in personam – przeciwko określonej osobie, postanowienie o wszczęciu śledztwa przeciwko Kowalskiemu o dokonanie zabójstwa
Postępowanie przygotowawcze może zakończyć się:
· postanowienie o zawieszeniu dochodzenia lub śledztwa, np. gdy oskarżony jest ciężko chory i nie może wziąć udziału w postępowaniu
· wydanie postanowienia o umorzeniu dochodzenia lub śledztwa – wydaje się np. z braku dowodów potwierdzających winę oskarżonego
· akt oskarżenia – wnoszony do sądu, wniesienie do sądu wszczyna postępowanie przed sądem I instancji (albo przed sądem rejonowym albo okręgowym), a po wniesieniu apelacji od wyroku wszczynane jest postępowanie w II instancji przed sądem apelacyjnym.
3) postępowanie wykonawcze – ma na celu wykonanie kar, łącznie z funkcją egzekucyjną (np. grzywna), funkcja likwidacyjna w postaci zatarcia skazania
OBOWIĄZYWANIE PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO:
1. miejsce – zasada terytorialności, którą wyprowadza się z art. 1 KPK (wprost nie ma tej zasady): na obszarze państwa polskiego, na polskich statkach morskich i powietrznych, w polskich przedstawicielstwach dyplomatycznych i konsularnych w ramach udzielania pomocy prawnej, polskie organy dokonujące czynności na terytorium państwa obcego za jego zgodą, polskie przepisy stosuje się w razie udzielania pomocy prawnej przez polskie organy, przez polskie sądy lub prokuratorów. Od tej zasady są 2 wyjątki od udzielania pomocy prawnej:
a. 588 par 2 KPK – udzielania pomocy prawnej obcym sądom i prokuratorom przez polskie organy – na żądania państwa obcego polskie organy mogą stosować prawo obce, jeśli nie jest sprzeczne z zasadami polskimi lub nie narusza suwerenności Polski
b. świadkowie i biegli wezwani zza granicy, którzy stawią się dobrowolnie przed polskimi organami – nie mogą być tymczasowo aresztowani, zatrzymani ani nie można wykonać kary za przestępstwo popełnione przed stawieniem się w Polsce (art. 589 – wyjątek: jeśli w ciągu 7 dni od poinformowania, że już jest zbędny dla procesu, ochrona przestaje działać i można wykonać karę)
2. czas – takie same reguły jak w każdej innej ustawie
Moment początkowy obowiązywania jest wskazany w ustawie. Jeżeli zmiana ustawy nastąpiła przed wydaniem postanowienia o wszczęciu, do nowo wszczętego postępowania, stosuje się nową ustawę
Wszczęte przed, prowadzone po – ważne jest czy nowa ustawa karna przewiduje przepisy przejściowe. jeśli tak, to stosuje się jej postanowienia.
GWARANCJE PROCESOWE, które wiążą się z zasadami procesowymi - są to środki zabezpieczające oznaczone prawa i interesy w procesie karnym uczestników postępowania:
I grupa gwarancji – gwarancje chroniące interesy wymiaru sprawiedliwości:
- zasada swobodnej oceny dowodów
- zasada niezawisłości sędziowskiej
II grupa gwarancji – skierowana do oskarżonego – chronią oskarżonego w procesie:
- domniemanie niewinności
- prawo do obrony
III grupa gwarancji – gwarancje wynikające z europejskiej konwencji praw człowieka, która przewiduje możliwość wystąpienia z kontrolą orzeczenia sądu polskiego przez organy ponadpaństwowe w Strassburgu
Są to wzorce, na których opiera się proces karny. Mają zastosowanie w postępowaniach. Samego podziału zasad się nie uczymy. Konieczna jest znajomość istoty. Zasady ułatwiają realizację kolejnych zagadnień.
1) zasada humanitaryzmu – w naszym kodeksie nie jest skodyfikowana. Została wypracowana w Konwencji Europejskiej, w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz w Konwekcji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Ideą wiodącą tej zasady jest traktowanie każdego człowieka w sposób odpowiadający godności ludzkiej w kontaktach z organami procesowymi. W tej zasadzie mieści się zakaz stosowania tortur, co jeszcze ok. 20 lat temu nie było przestrzegane. Kolejnym zakazem jest zakaz nieludzkiego traktowania pod względem fizycznym i psychicznym. Trzecim zakazem jest zakaz poniżającego traktowania: upokarzania, pogardzania, dyskryminacji, zmuszania do podejmowania jakichś decyzji. Bez względu na to musi być jednakowo traktowany przez prokuratora czy sąd. Naruszenie tej zasady daje prawo skarżenia się na policjanta, prokuratora, ale daje też prawo wniesienia skargi do trybunału w Strasburgu. Mamy przepisy, które gwarantują przestrzeganie tych zasad:
a. jawność rozpraw sądowych (art. 355) – gwarantuje, że każdy człowiek może wejść na każdą rozprawę sądową toczącą się przy drzwiach otwartych
b. nakaz przesłuchania zgodnie z prawem (art. 171. par 4,5) – zeznania uzyskane z naruszeniem tego przepisu, powodują brak zeznań. W trakcie przesłuchania nie można stosować przymusu psychicznego, fizycznego ani groźby. Osoby przesłuchiwana musi mieć możliwość swobodnego wyrażenia woli. Przepis chroni też przed stosowaniem hipnozy. Nie można stosować środków psychotropowych, narkotycznych. Problem hagiografu – jest dopuszczalny za zgodą osoby przesłuchiwanej (może sama zgłosić wniosek lub wyrazić zgodę). Swobodę wypowiedzi wyłącza przymus, groźba, składanie obietnic niezgodnych z prawem. Nie można stosować podstępu ani sugestii. Na początku można poprosić o luźną relację, co jej wiadomo w sprawie, a potem przystąpić do zadawania pytań. Długotrwałe przesłuchanie może spowodować, że zmęczenie wpłynie na świadomość zeznań. Ale np. przesłuchania przez kilka dni po 2-3 godziny nie można uznać za zakłócające zeznania.
ZASADY USTROJOWO – ORGANIZACYJNE:
1) zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości
WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI – postępowanie sprawiedliwe czyli zgodne z normami prawnymi. Jest to formalne pojęcie wymiaru sprawiedliwości, jak patrzymy na ten wymiar ze strony organów sprawiedliwości. W tym aspekcie jest realizowany przez organy państwowe. Pojęcie organu sprawiedliwości funkcjonuje od rewolucji francuskiej.
W Polsce zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości unormowana jest w art. 175 Konstytucji, który stwierdza, że wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy szczególne i sądy administracyjne. Obecnie ta zasada stwierdza, że wymiar sprawiedliwości sprawują niezawisłe sądy. Jeżeli chciano by przekazać wymiar sprawiedliwości innym organom, to musiałoby to być zawarte w ustawie. W razie konfliktu musiałaby powstać możliwość odwołania do sądu.
Mamy wyjątek w postępowaniu mandatowym. Policja czy straż miejska jako organ stwierdza popełnienie wykroczenia i wymierza mandat.
W pewnym zakresie wymiar sprawiedliwości sprawują urzędy skarbowe. Jest zachowane prawo odwołania do sądu.
2) zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym – działa tylko w postępowaniu przed sądem w I instancji. W II orzekają tylko sędziowie zawodowi. Można stwierdzić, że zasadę tę wyrazić można w postaci dyrektywy, nakazującej rozstrzyganie indywidualnych spraw obywateli z udziałem przedstawicieli społeczeństwa. Udział ten przejawia się w:
a. udział przedstawicieli społeczeństwa w składzie orzekającym sądu – udział ten widoczny jest tylko w sprawach o zbrodnie oraz w sprawach zagrożonym dożywotnim zagrożeniem wolności. W pozostałych sprawach orzekają składy złożone tylko z sędziów. Można wyróżnić składy orzekające złożone wyłącznie z urzędników, czyli sędziów zawodowych. Drugim rodzajem są składy mieszane, złożone z sędziego i ławników (sprawy o przestępstwa zagrożone dożywotnim pozbawieniem wolności – 2 sędziów i 3 ławników). Można wyróżnić składy złożone tylko z czynnika społecznego – funkcjonują w systemie angloamerykańskim (ława przysięgłych). Ze względu na ten udział można wyróżnić:
i....
prawozaoczne