FRYDERYK NIETZSCHE
Antychrześcijanin
Przedmowa
Książka ta jest przeznaczona dla najmniej licznych. Może nawet żaden z nich jeszcze nie żyje.
Mogliby to być ci, którzy rozumieją mojego Zaratustrę: jakże bym mógł mylić siebie z tymi, dla
których już dzisiaj rosną uszy? - Dopiero pojutrze należy do mnie. Niektórzy rodzą się po śmierc[i].
Warunki, w których się mnie rozumie, rozumie z koniecznością [-] znam je aż nazbyt dokładnie.
Czytelnik musi być aż do surowości prawy w kwestiach ducha, aby wytrzymać choćby tylko moją powagę,
moją pasję. Musi być zaprawiony w życiu na szczytach - w widzeniu poniżej siebie żałosnej
paplaniny o polityce i egoizmie narodów. Musi zobojętnieć, nigdy nie może pytać, czy prawda jest
pożyteczna, czy staje się dla kogoś fatum... Zamiłowanie potęgi do pytań, których stawiać nikt nie
ma dzisiaj odwagi; odwaga do przedsięwzięć zakazanych; predestynacja do błądzenia w labiryncie.
Doświadczenie wywiedzione z siedmiu samotności. Nowe ucho dla nowej muzyki. Nowe oko dla
najodleglejszych widoków. Nowe sumienie dla prawd, które dotychczas pozostawały nieme. I wola
oszczędności, właściwej wielkiemu stylowi: jego siła, jego entuzjazm, ściśle zespolone... Respekt dla
siebie; miłość do siebie; bezwarunkowa wolność wobec siebie...
No dobrze! Jedynie tacy są moimi czytelnikami, moimi prawowitymi czytelnikami, z góry mi
przeznaczonymi czytelnikami: cóż mi po reszcie? - Reszta to tylko ludzkość. - Nad ludzkością
trzeba górować siłą, wysokością duszy - pogardą...
Fryderyk Nietzsche
1.
Spójrzmy sobie w twarz. Jesteśmy Hiperborejczykami - wiemy dostatecznie dobrze, na jakim
ustroniu przyszło nam żyć. „Ani lądem, ani wodą nie znajdziesz drogi do Hiperborejczyków":
wiedział to o nas już Pindar. Po drugiej stronie Północy, lodów, śmierci - nasze życie, nasze
szczęście... Odkryliśmy szczęście, znamy drogę, znaleźliśmy wyjście z całych tysiącleci labiryntu.
Kto znalazł jejeszcze? - Może nowoczesny człowiek? „Nie umiem wyjść ani wejść, jestem wszystkim,
co nie umie ani wyjść, ani wejść" - wzdycha nowoczesny człowiek... Na tę nowoczesność byliśmy
chorzy - na gnuśny pokój, na tchórzliwy kompromis, na całą cnotliwą nieczystość nowoczesnego
„Tak" i „Nie". Owa tolerancja i largeur serca, która wszystko „wybacza", bo wszystko „pojmuje",
jest dla nas niczym sirocco. Żyć pośród lodów raczej niż pośród nowoczesnych cnót i innych wiatrów
południowych!... Byliśmy dostatecznie dzielni, nie oszczędzaliśmy ani siebie, ani innych: długo nie
wiedzieliśmy jednak, dokąd zmierzamy ze swą dzielnością. Sposępnieliśmy, zwano nas fatalistami.
Naszym fatum byla pełnia, napięcie, spiętrzenie sił. Łaknęliśmy błyskawicy i czynów,
pozostawaliśmy jak najdalej od szczęścia słabeuszy, od „poddawania się..." Burza szalała w naszym
powietrzu, natura, którą jesteśmy, zaciemniła się - albowiem nie mieliśmy żadnej drogi. Formuła
naszego szczęścia: „Tak", „Nie", linia prosta, cel...
2.
Co jest dobre? - Wszystko, co zwiększa w człowieku poczucie mocy, wolę mocy, samą moc.
Co jest liche? - Wszystko, co pochodzi ze słabości.
Co jest szczęściem? - Poczucie, że moc rośnie, że opór zostaje przezwyciężony.
Nie zadowolenie, lecz większa moc; nie pokój w ogóle, lecz wojna; nie cnota, lecz tężyzna (cnota
w renesansowym stylu, virtu, cnota wolna od moralizatorstwa)
Niech zginą słabi i nieudatni: pierwsza teza naszej miłości człowieka. I należy im w tym jeszcze
dopomóc.
Co jest szkodliwsze niż jakikolwiek występek? Aktywne współ-cierpienie z wszystkimi
nieudatnymi i słabymi - chrześcijaństwo...
3.
Problemem, który tu stawiam, nie jest pytanie, co ma zastąpić ludzkość w łańcuchu istot ( -
człowiek jest końcem - ), lecz pytanie, jaki typ człowieka należy wyhodować, jakiego typu człowieka
należy chcieć, jako istoty wyższej pod względem wartości, jako istoty godniejszej życia, jako istoty
pewniejszej przyszłości.
Ten wyższy pod względem wartości typ dość często się już pojawiał: lecz jako szczęśliwy przypadek,
jako wyjątek, nigdy jako coś, czego by chciano. Przeciwnie: budził on właśnie największy strach,
był dotychczas nieledwie uosobieniem straszliwości; - strach zaś sprawił, że chciano przeciwnego typu,
że hodowano go i osiągnięto: zwierzę domowe, zwierzę stadne, chore zwierzę człowiek - chrześcijanin...
4.
Ludzkość nie przedstawia, jak się dzisiaj uważa, rozwoju ku czemuś lepszemu, czy
potężniejszemu, czy wyższemu. „Postęp" jest niczym więcej jak nowoczesną ideą, to znaczy fałszywą ideą.
Dzisiejszy
Europejczyk stoi pod względem wartości niżej od Europejczyka czasów renesansu; rozwój absolutnie nie
jest, mocą jakiejś konieczności, podwyższaniem, podnoszeniem, potęgowaniem.
Stale natomiast, w najróżniejszych miejscach na Ziemi i z najrozmaitszych kultur, wyrastają
pojedyncze egzemplarze, które rzeczywiście Reprezentują typ wyższy: coś, co w porównaniu z ogółem
ludzkości jest swego rodzaju nadczłowiekiem. Takie szczęśliwe przypadki wielkiego rozkwitu zawsze
były możliwe i zapewne zawsze też będą możliwe. Całe generacje nawet, plemiona, ludy mogą niekiedy
przedstawiać tego rodzaju traf.
5.
Chrześcijaństwa nie powinno się przyozdabiać i stroić: wydało ono wojnę na śmierć i życie temu
wyższemu typowi człowieka, wszystkie jego fundamentalne instynkty skazało na wygnanie,
wydestylowało z nich zło, złego człowieka - człowiek potężny jako typ, który należy odrzucić, jako
„człowiek odrzucony". Chrześcijaństwo wzięło stronę wszystkiego, co słabe, co niskie, co nieudatne,
sprzeciw wobec instynktu samozachowawczego, właściwego potężnemu życiu, uczyniło ideałem;
zepsuło rozum nawet najpotężniejszych duchowo natur, ucząc odczuwać naczelne wartości duchowe
jako grzeszne, jako błędne, jako pokuszenie. Nąjżałośniejszy przykład - zepsucie Pascala, który wierzył,
że jego rozum jest skażony przez grzech pierworodny, podczas gdy był on skażony jedynie przez jego
chrześcijaństwo! -
6.
Ukazało się mi bolesne, okropne widowisko: ściągnąłem zasłonę z zepsucia człowieka. Słowu
„zepsucie", w mych ustach, nie grozi przynajmniej jedno podejrzenie: jakoby zawierało ono w sobie
oskarżenie moralne przeciwko człowiekowi. Jest ono - chciałbym to jeszcze raz podkreślić - wolne
od moralizatorstwa: do tego stopnia, że owo zepsucie najmocniej odczuwam właśnie tam, gdzie
dotychczas najświadomiej aspirowano do „cnoty", do „boskości". Zepsucie rozumiem, łatwo już
zgadnąć, w znaczeniu dekadencji: twierdzę, że wszystkie wartości, w których ludzkość sumuje swe
naczelne pragnienia, są wartościami dekadenckimi.
Zwierzę, gatunek, indywiduum nazywam zepsutym, jeśli traci ono swe instynkty, jeśli wybiera,
jeśli preferuje to, co dlań szkodliwe. Historia „uczuć wyższych", „ideałów ludzkości" - możliwe, że
będę ją musiał opowiedzieć - nieomal wyjaśniałaby także, dlaczego człowiek jest tak zepsuty.
Samo życie uważam za instynkt wzrostu, instynkt trwania, instynkt gromadzenia sił, za
instynkt mocy: gdzie brak woli mocy, tam następuje schyłek. Twierdzę, że wszystkim naczelnym
wartościom ludzkości brak tej woli, że panują, przybierając najświętsze nazwy, wartości
schyłkowe, wartości nihilistyczne.
7.
Chrześcijaństwo nazywa się religią współcierpienia. - Współ-cierpienie stanowi przeciwieństwo
uczuć tonizujących, które podwyższają energię poczucia życia: współcierpienie działa depresyjnie. Ten,
kto współcierp[i], traci siłę. Współcierpienie pomnaża i zwielokrotnia ubytek siły, który przy[nosi]
życiu już samo cierpienie. Przez współcierpienie samo cierpienie staje się zaraźliwe; w wyniku
współcierpienia może niekiedy nastąpić ogólny ubytek życia i energii życiowej, który pozostaje w
absurdalnym stosunku do kwantum przyczyny (- przypadek śmierci Nazareńczyka) Jest to pierwszy
aspekt; można jednak wskazać jeszcze ważniejszy. Jeśli przyjmiemy, że miarą współcierpienia jest
wartość reakcji, które zwykło ono wywoływać, to jego niebezpieczny dla życia charakter ukaże się w
jeszcze jaśniejszym świetle. W ogólności, współcierpienie staje w poprzek prawu rozwoju, które jest
prawem selekcji. Współcierpienie zachowuje przy życiu to, co dojrzało do zagłady, broni wydziedziczonych
i skazańców życia, mnóstwem wszelkiego rodzaju nieudatnych tworów, które
utrzymuje przy życiu, nadaje samemu życiu posępny i podejrzany widok. Poważono się nazywać
współcierpienie cnotą (- każda dostojna moralność uważa je za słabość -); posunięto się jeszcze
dalej i uczyniono z niego główną cnotę, podstawę i źródło wszystkich cnót - tyle tylko, że
dokonano tego, o czym stale należy pamiętać[,] z punktu widzenia filozofii, która była filozofią
nihilistyczną, która na swej tar[czy wypisała negację życia. Schopenhauer miał tu rację:
współ[cierpienie] neguje życie, czyni je god[nym] negowania - współcierpienie jest praktyką nihilizmu.
Powiedzmy jeszcze raz: ów depresyjny i zaraźliwy instynkt występuje przeciwko tym
instynktom, które dążą do utrzymania życia i podniesienia jego wartości: zwielokrotniając nędzę i
zachowując wszystko, co nędzne, jest ono głównym instrumentem potęgowania dekadencji -
współcierpienie namawia do nicości]... Nie mówi się „nicość": zamiast tego mówi się „zaświaty";
albo „Bóg"; albo „prawdziwe życie"; albo nirwana, odkupienie, błogość... Ta niewinna retoryka z
królestwa religijno-moralnej idiosynkrazji okaże się zaraz znacznie mniej niewinna, gdy pojmiemy,
jaka tendencja narzuca tu na siebie płaszcz wzniosłych słów: tendencja wroga życiu. Schopenhauer
był wrogi życiu: dlatego współcierpienie stało się dlań cnotą... Arystoteles, jak wiadomo, widział we
współcierpieniu chorobliwy i niebezpieczny stan, na który dobrze jest od czasu do czasu zadziałać
środkiem przeczyszczającym: tragedię uważał on za środek przeczyszczający. Z perspektywy
instynktu życia faktycznie należałoby poszukać jakiegoś środka, który pozwoliłby nakłuć tak
chorobliwą i niebezpieczną kumulację współcierpienia, jaką stanowi przypadek Schopenhauera (a
także, niestety, cała nasza literacka i artystyczna dekadencja od Sankt Petersburga po Paryż, od
Tołstoja po Wagnera): aby wreszcie pękła... Nic, w naszej niezdrowej nowoczesności, nie jest tak
niezdrowe jak chrześcijańskie współcierpienie. Tutaj być lekarzem, tutaj być nieubłaganym, tutaj ciąć
nożem - do nas należy to zadanie, to jest nasz rodzaj miłości do człowieka, dzięki temu my jesteśmy
filozofami, my, Hiperborejczycy! - - -
8.
Trzeba koniecznie powiedzieć, kogo odczuwamy jako nasze przeciwieństwo - teologów i
wszystko, co ma w żyłach krew teologów - całą naszą filozofię... Fatum to trzeba zobaczyć z bliska,
co więcej, trzeba je przeżyć w sobie, trzeba przez nie nieomal zginąć, aby nie pozwolić już z siebie tu
żartować (- wolny duch naszych panów przyrodników i fizjologów jest, w moich oczach, żartem -
brak im pasji w tych sprawach, cierpienia z ich powodu) Owo zatrucie sięga o wiele dalej, niż się
sądzi: teologiczny instynkt pychy odnajdywałem wszędzie tam, gdzie człowiek czuje się dziś
„idealistą" - gdzie, na mocy wyższego pochodzenia, rości sobie prawo do spoglądania na
rzeczywistość wyniosłym i obcym okiem... Idealista, zupełnie tak samo jak kapłan, trzyma w swym
ręku (- i nie tylko w ręku!) wszystkie wielkie pojęcia, igra nimi z dobrotliwą pogardą wobec
„intelektu", „zmysłów", „czci", „dobrobytu", „nauki", rzeczy tego rodzaju widzi poniżej siebie, niczym
jakieś szkodliwe i uwodzicielskie siły, ponad którymi] „duch" buja w swym czystym byciu dla siebie:
- tak jakby pokora, czystość płciowa, ubóstwo, jednym słowem świętość, nie wyrządziły dotychczas
życiu niewymownie większej szkody niż wszelkie okropności i występki... Czysty duch jest czystym
kłamstwem... Dopóki kapłan, który z powołania neguje, oczernia, zatruwa życie, będzie uchodzić za
wyższy typ człowieka, dopóty nie będzie odpowiedzi na pytanie: co jest prawdą? Prawdę postawiono
już na głowie, skoro świadomy adwokat nicości i negacji uchodzi za reprezentanta „prawdy"... ,
9.
Wydaję wojnę temu instynktowi teologicznemu: wszędzie znajdowałem jego ślady. Kto ma w
żyłach krew teologów, ten od początku do wszystkich rzeczy odnosi się nieuczciwie i opacznie. Patos,
który się z tego rozwija, zwie się wiarą: raz na zawsze zamknąć oczy na siebie, aby nie cierpieć od
widoku nieuleczalnego fałszu. Z tej błędnej opt...
bogg