Anna Martuszewska
Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876 – 1895)
→ wymyka się próbom całościowego ujęcia
→ centralnym problemem poetyki dojrzałej powieści pozytywistycznej jest jej realizm
ROZDZIAŁ I
DIALEKTYKA NARRATORSKICH POZYCJI
W klasycznej powieści realistycznej podstawowym atrybutem narratora była wszechwiedza, czy jednak kiedykolwiek była absolutna?. Zachodzi stopniowe ograniczanie wszechwiedzy narratorskiej.
● Wiedza narratora w polskiej powieści biedermeierowskiej i pozytywistycznej powieści tendencyjnej
® polska proza fabularna okresu międzypowstaniowego – główny nurt biedermeier: narracja auktorialna (podkreślenie identyczności z realnym autorem), władza i wiedza narratora wydają się nieograniczone; moralista, komentator
® w polskiej powieści tendencyjnej dominuje również narrator auktorialny; forma komentarza – zdania uogólniające (wczesna Orzeszkowa, Bałucki, Zachariasiewicz); ocena, klasyfikacja i typizacja świata przedstawionego, rola nauczyciela, wyższość wobec bohaterów; wiedza narratora dotyczy głównie relacji narrator – bohater
● „Wewnętrzna” i „zewnętrzna” krytyka tendencyjności
a) krytyka naginania literatury do celów pozaartystycznych
b) wewn. krytyka nie tyle założeń utylitaryzmu, co ich słabej artystycznej realizacji
1876 – coraz ostrzejsza krytyka, zwłaszcza kreacji bohatera pozytywistycznego; związana tez z pojawieniem się w prasie informacji o francuskiej powieści naturalistycznej i realistycznej. Koniec lat 70tych – zerwanie z estetyka powieści tendencyjnej
● Elementy nowego programu literackiego
- pierwszoplanowy postulat posiadania przez pisarza wiedzy społeczno-naukowej, ma on być encyklopedystą (filozofia, socjologia, antropologia ≈ nauka o człowieku)
- wartościowano pozytywnie istnienie przedmiotowości w dziele literackim (lata 70te; podmiotowość utożsamiana z powieścią tendencyjną, przedmiotowość z artyzmem)
- kategoria przedmiotowości służy wartościowaniu typu narracji powieściowej, powoływana głównie do krytyki przerostu komentarza narracyjnego; czasem pojmowana jako usunięcie autora poza ramy powieści; żądanie ukrócenia autorskiej wszechobecności
- duża rola literatury naturalistycznej
- postulat obiektywizmu (synonim naukowości)
● Ujawnianie się wiedzy narratora w polskiej powieści dojrzałego realizmu
Niejednolita narracja i wiedza narratorska
Narratorska wszechwiedza – stosowanie uogólnień (np. Niziny Orzeszkowej), klasyfikacja zjawisk w kategoriach świata pozaliterackiego, umiejscowienie społeczne bohatera; uogólnienia stosowane w mowie zależnej i pozornie zależnej – pogranicze sądu narratora i bohatera. Często stosowane przysłówki, wyrażenia przyimkowe – „rzeczywiście”, „istotnie”, ”w rzeczy samej” – jako potwierdzenie prawdziwości sądu narratora; komentarze uzupełniające – dointerpretowanie sceny, uzupełnienie, wyjaśnienie – nie są szczególnie częste; komentarz przybliża do psychiki bohatera
● Obserwacja wnioskująca
Pozycja narracyjna narratora auktorialnego – szczególna rola w narracji 3os, dystans narratora wobec przedstawionych faktów („widocznie”, „zapewne” – brak pewności przy interpretowaniu zjawiska). Obserwacja metodą badań w filozofii pozytywistycznej – postulowany sposób odbioru tekstu; literatura ma tworzyć między zjawiskami ład i porządek. Dialektyka wiedzy i niewiedzy narratora – świat jako zespół przyczyn i skutków
● Obserwacja towarzysząca bohaterowi – przestrzenny punkt widzenia narratora ruchomy, zmienia się wraz z ruchem bohatera, oddala lub przybliża do niego:
a) obserwacja prowadzona niezależnie od bohatera, bez jego obecności – przede wszystkim we wstępnej panoramicznej prezentacji świata przedstawionego, krajobraz ujmowany z dużej perspektywy; często pojawia się narrator jako hipotetyczny obserwator; maksimum obiektywności (typowa dla powieści wcześniejszego okresu; wczesny Kraszewski)
b) obserwacja prowadzona w obecności bohatera, nadrzędna wobec niego – towarzyszy ruchom bohatera, narrator widzi więcej od niego, weryfikuje jego doznania, jest wszechwiedzący
c) obserwacja prowadzona z przestrzennego punktu widzenia bohatera, uwzględniająca w pewnym stopniu jego możliwości percepcji świata – zajmuje stanowisko obserwacyjne wobec rzeczywistości powieściowej; pole widzenia narratora ograniczone do pola widzenia bohatera; czasem obserwacja związana z mowa zależną (głównie Prus, Orzeszkowa)
c) obserwacja prowadzona z perspektywy postaci powieściowych – niepełne, stopniowe dochodzenie do narracji personalnej, widoczna narratorska kontrola myśli bohatera, może wchodzić w jego świadomość i podświadomość, mowa pozornie zależna zmniejsza dystans pomiędzy narratorem i bohaterem (Emancypantki); może być to perspektywa całej grupy bohaterów; stopniowe przechodzenie od obiektywizmu do subiektywizmu
Zmiana punktów widzenia ma swoje uzasadnienie w filozofii epoki (Hume, Comte), Prus często posługuje się konfrontacjami różnych punktów widzenia (Wokulski)
● Czy tylko relacja?
Narracja relacjonująca – duży dystans czasowy i przestrzenny pomiędzy narratorem a światem przedstawionym, prezentacja przeszłości bohaterów, poczynaniom bohaterów może towarzyszyć prezentacja sceniczna (sprecyzowany dystans przestrzenny, ulega zmniejszeniu dystans czasowy, wzrastająca rola dialogu – dramatyzacja epiki)
● „Przezroczystość”
Prezentacja sceniczna postulatem przedmiotowości epiki; zarówno w przypadku zmniejszania roli narratora auktorialnego, jak i w przypadku przenoszenia perspektywy od postaci do postaci – można mówić o przezroczystości warstwy narracyjnej: dominuje nastawienie na fabularne stany rzeczy, zdarzenia, działania, przeżycia bohaterów, narracja ma wyraźne odniesienie tylko do świata przedstawionego; przezroczystość narracji powieści pozytywistycznej 1876-1895 jako podkreślenie opozycji: język powieści/język poezji; podkreślenie opozycji w stosunku do powieści biedermeierowskiej i tendencyjnej (mniejsza ilość komentarzy i uogólnień); el. narracji personalnej/ narracja auktorialna
● Narracja pierwszoosobowa
Pojawia się rzadko w powieści pozytywistycznej omawianego okresu
1. „uprzedmiotowiony” pamiętnik – duży dystans czasowy, na pierwszym planie zjawiska prezentowane i przeżywane przez narratora, który jest przedmiotem, a nie podmiotem wypowiedzi, narrator ma funkcje kompozycyjne; narracja jest przedmiotowa – nie zwraca uwagi na samą siebie
2. pamiętnik obok narracji trzecioosobowej – tylko w Lalce, uzupełnienie narracji 3os, nie jest przezroczysta, widoczne zmiany dystansu czasowego, stopniowe zmniejszanie go
3. późnopozytywistyczny dziennik intymny – Bez dogmatu; rozpoczyna się prezentacją narratora-bohatera, mająca odseparować te postać od realnego autora, taka forma okazała się niewystarczająca
4. mikroformy posługujące się narracją pierwszoosobową. Wtręty powieściowe: 1) list: w narracji 3os, niemal w każdej powieści dojrzałego realizmu, informuje o ludziach i wydarzeniach wcześniej nieznanych, charakteryzuje nadawcę, stanowi typ dokumentu ludzkiego, rozszerza przestrzeń przedstawioną; 2) pamiętnik bohatera – jako wtręt pojawia się rzadko, funkcja poznawcza
5. narracja oparta na wypowiedzi ustnej – bardzo rzadko – Dwa bieguny Orzeszkowej – niekonsekwentnie stosowane zwroty do odbiorcy-bohatera
Podstawową cechą narracji powieści dojrzałego realizmu jest jej antynomiczność.
ROZDZIAŁ II
CZAS I PRZESTRZEŃ
Kategorie rzadko omawiane razem – (jedynie Bachtin - chronotop); potrzeba łączenia kategorii czasu i przestrzeni przy analizie dystansu narratora do świata przedstawionego
® Czasoprzestrzenny dystans narratora wobec świata przedstawionego
We wstępnych partiach narrator jest hipotetycznym obserwatorem – przedstawiona jest panorama świata; potem perspektywa zawęża się. Ta nieustanna zmienność przestrzennego punktu widzenia i zajmowanie pośrednich stanowisk jest cechą charakterystyczną polskiej powieści dojrzałego realizmu
® Konstrukcja czasu i przestrzeni w świecie przedstawionym
Spora ilość sygnałów wyznaczających orientację czasoprzestrzenną – „następnie’, „tymczasem” etc. – przesuwanie punktów obserwacji z jednej przestrzeni na inną;
a) „historyczny” czas i „autentyczna” przestrzeń – konkretna data, fakty historyczne, autentyczne nazwy geograficzne, rzadko stosowane konsekwentnie – obawa przed pozornym zestarzeniem się problematyki powieści; spośród miejsc geograf. najczęściej pojawia się Warszawa
b) „uprawdopodobnianie” czasu i przestrzeni w świecie przedstawionym – typ najczęstszy, pojawianie się obiektywnych miar upływu czasu i wielkości przestrzeni oraz na nadawaniu jej prawdopodobnych nazw; istotne odwołanie się do pór roku i dnia (Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz, Kraszewski, Zachariasiewicz); rzadsze ujmowanie przestrzeni w ramy miar obiektywnych
c) relatywizacja czasu i przestrzeni – słowa „następnie”, „później”… pozwalają wyznaczyć centrum orientacji
d) wartościowanie przestrzeni i czasu – cechą specyficzna jest szeroki zakres prezentowanego czasu i przestrzeni, wartościowanie przejawia się w opozycjach – przestrzeń nacechowana polskością/przestrzeń pozostała (schemat marnotrawnego syna ojczyzny, wartościowanie przyrody ojczystej – Australczyk Orzeszkowej); waloryzowanie czasu i przestrzeni związanych z wydarzeniami historycznymi stanowiącymi symbol polskości – nie jest częste (Nad Niemnem); waloryzacja obcej przestrzeni – Węgry w Pamiętniku starego subiekta
® Rola czasu i przestrzeni w kreowaniu postaci
Bohaterowie mocno osadzeni w realiach czasoprzestrzennych – nosiciele wartości patriotycznych, przystosowujący się do życia po powstaniu styczniowym etc; każde pokolenie inaczej prezentowane; związek kreowanych postaci ze środowiskiem, z naturą i kulturą
® Czas a przestrzeń w polskiej powieści dojrzałego realizmu
Zmiana dystansu czasowego i przestrzennego postępuje równolegle, ale kiedy narrator dokonuje opisu, w świecie przedstawionym czas płynie i narrator wracając do właściwych wydarzeń musi zaznaczyć, że się cofa.
ROZDZIAŁ III
POSTAĆ W KONTEKŚCIE SPOŁECZEŃSTWA
Postać bohatera w polskiej powieści biedermeierowskiej i tendencyjnej
Dominująca rola narratora w kreowaniu postaci, schematyczny i jednoznaczny charakter bohatera powieści tendencyjnej
Rola narratorskiej obserwacji w kreacji postaci bohaterów polskiej powieści dojrzałego realizmu
Czasem w początkowych scenach bohaterowie zebrani w „neutralnym” miejscu – prezentacja; częściej stopniowe prezentowanie postaci. W charakterystyce dominuje ogląd zewnętrzny postaci i widoczne pośrednio cechy charakteru, nie zawiera bezpośredniej oceny bohatera – pewien typ obiektywizmu; niejednoznaczny sposób kreowania postaci – w sposób pełny tylko w Lalce
Rola onomastyki w kreowaniu postaci
Niemal wszystkie postaci obdarzone nazwiskiem i imieniem, uderzają zwykłością. Grupy nazwisk:
1) autentyczne – związane z noszącymi je znanymi ludźmi (Zola, Liszt w Lalce)
2) częste nazwiska autentyczne – rzadko, postaci drugoplanowe i epizodyczne (Wysocki w Lalce)
3) rzadkie nazwiska autentyczne – (Wokulski, Bohatyrowicz)
4) nazwiska fikcyjne (Odropolska u Orzeszkowej)
5) nazwiska znaczące – rzadko, bohaterowie drugoplanowi
Nazwiska spełnia funkcję charakteryzacyjną, sygnalizują pochodzenie i status społeczny bohaterów.
Dialog terenem ekspresji bohaterów
W powieści dojrzałego realizmu dialog uzyskuje cechy kolokwialności, służy przede wszystkim przekazywaniu informacji, istotna informacja w sposobie wypowiadania się bohaterów – charakteryzuje postaci, zalicza do grupy społecznej, indywidualizacja mowy – odmiana języka ezopowego (Korczyński), stylizacje gwarowe, charakterystyka postaci obcoplemiennych, wykorzystywanie punktu widzenia w dialogu do wniesienia w utwór treści patriotycznych (Nad Niemnem), metajęzykowe funkcje narracji, homofoniczność; narracja powieści dojrzałego realizmu przestaje bezpośrednio komentować wypowiedzi bohaterów i oceniać ich słuszność, bohaterowie mogą wypowiadać zdania uogólniające.
Postać w kontekście środowiska rzeczy
Prezentacja postaci na jakimś tle przestrzennym – przedmioty – związek człowieka z nimi zaznacza jego sytuację socjalną i materialną, a czasem cechy osobowości (Balzak – opis pensjonatu pani Vauqer w Ojcu Goriot; harmonia między postacią a tłem) U naturalistów bohater uzależniony od środowiska, jego wytwór. W powieściach dojrzałego realizmu człowiek również w kontekście rzeczy – Prus, Orzeszkowa, Kraszewski. Uzależnienie postaci od środowiska geogr. i biologicznego szczególnie widoczne u Prusa – Lalka, Placówka. Opisy miejskiej i wiejskiej nędzy – wartość poznawcza, rola dokumentu (sprawozdawcza rola narratora, obiektywizm, szczegółowość opisu). Przedmioty – kamienice, majątki – istotna rola w kompozycji wielu powieści, czasem rządzą ludzkimi losami.
Postać w kontekście społecznym
Sposób postępowania bohatera kształtuje losy jego i innych postaci; czyny idą w parze z jego portretem. W przeciwieństwie do powieści biedermeierowskiej i tendencyjnej istnieje możliwość uzupełnienia czy wzbogacenia informacji zawartych początkowo w charakterystyce postaci. Działania bohatera ogranicza (i kształtuje) jego kondycja socjalna. Bohater jest postacią reprezentująca pewne środowisko, typową. Znaczenie społecznej motywacji losów – Zygmunt Ławicz Orzeszkowej. Motywacja społeczna nie musi wykluczać innej np. biologicznej. Literatura ma pełnić funkcję zwierciadła spraw społecznych, ma więc pokazywać postaci typowe dla danego środowiska w typowych sytuacjach. Zdania uogólniające utrzymują się w funkcji typizowania bohaterów, uogólniająco-typizujący charakter posiadają często tytuły rozdziałów, opis zewnętrzny postaci.
Galeria postaci
Literatura ma odzwierciedlać całe społeczeństwo. Arystokracja ukazywana jako klasa bezproduktywna, ze szlachty ziemiańskiej wywodzi się zarówno wielu bohaterów pozytywnych, jak i negatywnych; nie rzadko prezentowana drobna szlachta, ale raczej „masowo”; liczni bohaterowie z kręgu mieszczaństwa, zwiększa się rola chłopa – pojawiają się utwory całkowicie ludowe z pierwszoplanowymi chłopskimi bohaterami (Dziurdziurowie, Placówka, Cham – ukazanie chłopa polskiego w pełni jego człowieczeństwa). Lud miejski w postaci lumpenproletariatu. Zmniejsza się rola inteligencji, na drugim planie lekarze, naukowcy, nauczycielki, częściej urzędnicy, młodzież inteligencka. Ukazani są też Żydzi i Niemcy, brak postaci Rosjan. Najubożej – klasa robotnicza.
Wartościowanie bohaterów
Ataki na powieść tendencyjną skierowane przeciwko kreacji bohatera pozytywnego. W utworach dojrzałego realizmu bohater pozytywny skonstruowany tak, aby odbiorca mógł się z nim częściowo identyfikować. Czynniki służące waloryzacji bohaterów:
▪ związek z ideą patriotyzmu (postacie ujemne cechuje kosmopolityzm)
▪ stosunek bohatera do pracy
▪ miejsce w społeczeństwie dzielącym się na krzywdzonych i krzywdzicieli
Zmieniają się metody kreowania bohaterów pozytywnych – coraz większą rolę odgrywają ich czyny oraz opinie pozostałych postaci. Często na końcu nie zostają wynagrodzeni za swoją cnotę, lecz ponoszą klęskę; cierpienia często waloryzują bohatera.
Ukazywanie psychiki bohatera
A. za pomocą prezentowania zewnętrznego opisu postaci
B. podawanie przeżyć w postaci mowy niezależnej
C. przekazywanie przeżyć w postaci mowy zależnej, częściej w postaci mowy pozornie zależnej
Psychika bohatera coraz bardziej zróżnicowana wewnętrznie, skomplikowana (Wokulski). Ukazanie niejednolitości ludzkiej natury; postaci drugoplanowe – mniej skomplikowana osobowość.
Indywidualizacja
Poprzez technikę portretu (właściwe bohaterowi rysy, sposób zachowania, charakteryzacja językowa, czyny), jednocześnie przedstawiony związek z postaci z innymi zbiorami ludzi. Indywidualizacja ≠ schematyczność. Bohaterowie ukazani plastycznie, z bogactwem szczegółów. 2 nowe typy bohaterów: kobieta „dzika”, związana z naturą; mężczyzna-światowiec, którego wiedza o życiu prowadzi do „bezdogmatyzmu”. Mistrzami indywidualizacji byli Prus, Sienkiewicz, także Orzeszkowa. Najbardziej zindywidualizowane postaci – Izabela Łęcka i Ignacy Rzecki.
ROZDZIAŁ IV
STRATEGIE KOMPOZYCYJNE
● Tytuł jako początkowa cząstka kompozycyjna powieści dojrzałego realizmu
Określona stylistyka tytułów, różne funkcje:
1) tytuł wyrażony przez rzeczownik pospolity, M. lp lub mn. (Lalka, Placówka, Emancypantki, Cham)
2) imiona własne bohaterów (Ada, Meir Ezofowicz, Dziurdziurowie)
3) rzeczownik z określeniem (Rodzina Połanieckich, Dwa bieguny)
4) wyrażenia przyimkowe (Nad Niemnem, Bez dogmatu)
5) inne (Zygmunt Ławicz i jego koledzy, Jak się pan Paweł żenił i jak się ożenił)
Tytuł wskazuje na tematykę utworu, bohatera lub grupę bohaterów, miejsce akcji; może zawierać element oceny. Rodzaj i gatunek literacki sygnalizuje podtytuł.
● Zanikające przedmowy autorskie
W powieściach tendencyjnych motto – później zanika. Przedmowa stanowiła interpretacyjne wprowadzenie do treści utworu, nie znika całkowicie.
● Wstępy i początki
Bezpośrednio po tytule i ew. podtytule właściwy tekst powieści.
▪ początek tradycyjny – czas akcji, panorama miejsca, potem zawężenie perspektywy – przechodzenie do szczegółu, bohater; zaprezentowana ogólna koncepcja narracji i narratora.
▪ mniej tradycyjne początki – pole widzenia narratora ograniczone do pola widzenia bohatera (Bene nati), narracja personalna, brak wstępnej panoramy, narracja przedmiotowa (Lalka).
● Epilogi i zakończenia
Pełni zbliżone funkcje jak partia początkowa; w powieści biedermeierowskiej i tendencyjnej schematy zakończeń – epilog (narrator poręcza za prawdopodobieństwo zdarzeń, sens moralny utworu) W powieściach dojrzałego realizmu – informacje o losach bohaterów po zakończeniu akcji, może to być spotkanie bohaterów po kilku latach, uogólniający charakter zakończenia. Zamknięcie losów bohaterów. Niejednoznaczne zakończenia Lalki i Emancypantek.
● Główne schematy fabularne
Większość szczegółów odgrywa jakąś rolę w świecie przedstawiony utworu. Schematy fabularne w różnych odmianach:
a) schemat konfrontacji dwu światów – motyw podróży bohatera, walki dwu światów lub wątek miłosny
b) schemat epizodu z biografii bohatera, określającego dalsze jego losy – rzadko przywołana całość biografii bohatera, cześć biografii staje się podstawą schematu fabularnego, epizod który ukierunkowuje bohatera:
→ schemat walki w obronie istotnych wartości (Placówka, Nad Niemnem)
→ epizod miłosny (Cham)
→ schemat „marnotrawnego syna ojczyzny”, „australczyka” (Dewajtis, Australczyk)
c) schemat straconych złudzeń – utracenie naiwności, zmiana stosunku do świata, ważna rola w realizmie krytycznym (Komedia ludzka Balzaka), w Polsce – Lalka, Emancypantki, Pierwotni.; odmiana tego – schemat związany z osobą „bezdogmatowca”.
Schematy przeplatają się i łączą ze sobą. Pesymistyczne widzenie świata wynika z rozczarowania realizacji haseł głoszonych przez mieszczaństwo. Duże znaczenie schematów pozwalających na wprowadzenie elementów patriotycznych. Zmierzanie w stronę studium problemu społecznego.
● Symetrie i asymetrie kompozycyjne
Zarzuty ówczesnych recenzentów często dotyczyły „luźności” kompozycji powieści, istnienia partii epizodycznych, rozbudowanych opisów. Chciano dowieść jakiejś tezy w dziele. Cechy, które w literaturze lat 1876-1895 nabierają szczególnego znaczenia:
▪ rola opisowości – partie opisowe służą prezentacji przedstawionej przestrzeni oraz bohaterów; dążą do autonomizacji
▪ wielowątkowość – hierarchia wątków nie zawsze jasna
▪ epizody, „luźność” kompozycyjna
...
chahaviah