Psychologiczna charakterystyka sprawców zabójstw
Osoby dorosłe sprawcy zabójstw stanowią niejednorodną grupę ze względu na ich charakterystykę psychologiczną.
Kategorie sprawców zabójstw:
1. Badania nad poziomem i typem agresywności sprawców zabójstw na podstawie badań psychometrycznych, analizy linii życiowej i obserwacji zachowania. Wyodrębniono sprawców o:
- niskim poziomie agresywności – ok. 30% populacji tej grupy; nieśmiali, z kompleksem niższości, wrażliwi na ocenę otoczenia, zwykle dokonują zabójstwa po długim upokarzaniu przez małżonka, rodzinę, społeczność; czasami odgrywają rolę kozła ofiarnego, występuje u nich nagłe spiętrzenie afektu; dopuszczają się zabójstw pod wpływem chorobowych przeżyć psychotycznych lub pod wpływem silnej presji zmiennych sytuacyjnych; ewidentna sprzeczność pomiędzy charakterem zarzucanego im czynu a stałymi właściwościami osobowościowymi; brak charakterystycznego rodzaju agresji; zaburzenia funkcji integracyjnych i regulacyjnych w strukturze osobowości; średni wynik ekstrawersji (problemy w nawiązywaniu kontaktów z innymi)+ wysoki neurotyzm = gotowość do kumulowania napięcia emocjonalnego, nieufne, wrogie nastawienie do otoczenia społecznego; problemy w rozwiązywaniu konfliktów, tendencje do fantazjowania; czynniki sytuacyjne przy przestępstwie: czynniki astenizujące i frustracja wynikająca z potrzeby bezpieczeństwa;
- umiarkowanym poziomie agresywności, wysokim poziomie ukrytej wrogości, nasilonym negatywizmie, skłonnością do irytacji, podejrzliwości, uraźliwości – tłumienie uczuć i emocji, silna kontrola i skłonność do dominacji; moczenie nocne i zaburzenia nerwicowe w okresie dzieciństwa, nie satysfakcjonujące życie seksualne wcześniej podejmowane; integracje i funkcje osobowości j/w; introwertycy; przed popełnieniem czynu nasilona potrzeba afiliacji, podtrzymania własnej wartości oraz dominacji; motyw działania jasno określony; typ agresji: związana z poważnymi zaburzeniami w rozwoju osobowości, niską integracją, dużą gotowością do reagowania agresją na zagrażające bodźce;
- wysokim poziomie agresywności - zgodność pomiędzy charakterem zarzucanego im czynu a stałymi właściwościami osobowościowymi; grupa homogenna co do mechanizmów i cech osobowości, procesy poznawcze obniżone, poważne zaburzenia przystosowania społecznego, antysocjalna osobowość ukształtowana w niekorzystnych warunkach środowiskowych; otwarta agresja słowna i czynna, skłonność do bezpośredniego ataku, samoagresji (prób samobójczych), dominacja i egocentryzm; obniżenie tempa rozwoju psychomotorycznego, skłonność do reakcji impulsywno-agresywnych, częstsze występowanie urazów mózgowo-czaszkowych; często socjopaci, upośledzeni umysłowo, z zespołami psychoorganicznymi, alkoholizmem, anomaliami seksualnymi; niskie IQ, związek pomiędzy wysoką agresywnością a nieprawidłowo przebiegającą socjalizacją, słabą internalizacją norm i zasad moralnych oraz silną identyfikacją z podkulturą przestępczą; wysoka ekstrawersja, potrzeba wyróżniania się, przypisywanie obiektowi agresji ujemnych wartości, wyraźna intencja wyrządzenia krzywdy, bólu; motywy rabunkowo-ekonomiczne oraz poczucie krzywdy;
- wysokim poziomie tłumionej i kontrolowanej wrogości – agresja interpersonalna często ma charakter instrumentalny, zaburzenia w funkcjonowaniu, rozwoju i niskiej integracji osobowości; znaczny poziom gotowości do reagowania agresją na zagrażające bodźce.
Agresja interpersonalna przejawia się w czynnościach podejmowanych i realizowanych przez podmiot wobec innych osób, tak zorganizowane, że ich następstwem jest szkoda, strata cenionych społecznie wartości, cierpienie i ból. Typologicznie można wydzielić:
- agresję reaktywną – proste bodźce wewnętrzne i zewnętrzne wywołują specyficzne pobudzenie do agresji;
- czynności agresywne – czynniki uruchamiające i blokujące operacje składające się na nie, cele;
- agresywną działalność – długotrwałe utrzymywanie się, opisywane i oceniane przez odniesienie do kulturowo wypracowanych wzorów.
Na podstawie badań podzielono sprawców zabójstw na grupy:
- zabójcy, którzy są po raz pierwszy w kolizji z prawem – wychowywani w warunkach nadopiekuńczych, mało wzorców agresywnych w rodzinie i szkole, najrzadziej zdarzały się tu negatywne wpływy socjalizacyjne; wysoki poziom rozwoju umysłowego, najrzadziej uszkodzenia CUN, defekty biologiczne i poznawcze wzmacniające zachowania agresywne, silna zewnętrzna i wewnętrzna kontrola emocji, dojrzałe mechanizmy obronne osobowości i średni poziom lęku; zachowanie przestępcze było dla zabójców nowe, nietypowe, wynikające z czynów sytuacyjnych, których oddziaływanie zmniejszyło silną kontrolę racjonalną; kumulacja wieloletnia czynów powodujących agresję;
- druga grupa – osoby już karane i nie karane – alkoholizm, obniżone poczucie własnej wartości, podwyższony poziom lęk, niezrównoważenie emocjonalne, podejrzliwość, nieufność; zaburzenia osobowości o złożonej etiologii, najrzadziej z motywów ekonomicznych dokonywali zabójstw, agresja wynikała z obrazy lub zagorzenia w sytuacjach upojenia alkoholem; dewiacje sfery emocjonalno-motywacyjnej, trudności adaptacyjne; regulacyjna rola mechanizmów poczucia wlanej wartości i lęku w wyznaczaniu agresji interpersonalnej; pojawia się tutaj uzależnienie od alkoholu jako jeden z sygnałów powodujących uruchamianie motywów zabójstw takich jak obraza i zagrożenie;
- osoby o największym nasileniu cech charakterystycznych dla patologii społecznej – pochodzenie z rodzin wielodzietnych, negatywna atmosfera wychowawcza i więzi z matką, mało pozytywnych związków z ojcami, ze strony rodziców kary fizyczne i dotkliwe, ojcowie często uzależnieni od alkoholu, awantury w domu, co powodowało ucieczki domu, świadkowie znęcania się ojca nad matką, dziećmi, częste wzorce agresywnego zachowania jako akceptowane, uwewnętrzniane i utrwalone sposoby rozwiązywania problemów i ważny składnik „męskości”; agresywne zachowania rodziców wobec siebie i dzieci, oraz w grupach rówieśniczych; pobyty w domach poprawczych i wychowawczych, sprawianie kłopotów wychowawczych: wagary, ucieczki, drobne przestępstwa, kłopoty w nauce, niepełne wykształcenie podstawowe; duża grupa recydywistów, negatywny wpływ socjalizacyjny, deficyty umysłowe i inne zaburzenia biopsychiczne uwarunkowane w dużym stopniu zaniedbaniem środowiskowym;
2. Zabójcy seryjni.
- wysoka inteligencja (IQ powyżej 136),czyny zabójstw jako misja przeciwko społeczeństwu, demonstracje wobec władzy,
- grupa heterogeniczna – wiele rodzajów zaburzeń; zaburzenia osobowości przeważnie: zachowania aspołeczne, narcyzm, zakłócenia graniczne (borderline) i historioniczne;
- wymieszanie dewiacji seksualnych i osobowościowych: potrzeba dominacji, kontroli, poniżania ofiar, sadystyczna, seksualna przemoc,
- złośliwy narcyzm (koegzystencja cech narcystycznych i aspołecznych) to narcystyczna struktura osobowości, otarte aspołeczne zachowanie i sadystyczne okrucieństwo (z morderstwem jako ekstremalną formą), świat wewnętrzny stosunków obiektywnych jest rozbity, patologia ego i superego;
- psychopatyczna osobowość ma silny związek z narcyzmem i aspołecznymi zaburzeniami osobowości;
- koncepcja psychopatii - zakłócenia psychopatyczne: schizofrenia i zaburzenia urojeniowe – zakłócenia myślenia, uczuciowości i popędu, roztargnienie, ambiwalencja, autyzm, potem urojenia, halucynacje;
- seksualny sadyzm i inne parafilie – seksualne dewiacje, seryjni mordercy jako sprawcy impulsywni preferują sadyzm seksualny, fetyszyzm, podglądactwo, pedofilia, sodomia, nekrofilia; zboczenia te należy diagnozować wtedy gdy każdorazowo bodziec stanowi najważniejsze źródło seksualnego podniecenia;
- fantazje i stany dysocjacyjne – zatracanie granic między rzeczywistością a fantazją, od dzieciństwa marzą o dominacji, kontroli, wyzwaniach seksualnych, przemocy i morderstwie, często byli ofiarami nadużyć, stwarzali sobie przez fantazje wewnętrzny świat kompensując niewystarczające więzi w dzieciństwie;
- mordercy seryjni popełniali przestępstwa w wyniku przeważnie zakłóceń osobowości (narcyzm, złośliwy narcyzm, psychopatia, aspołeczne zachowania);
- impulsywni, mało opanowani, mało serdeczni i żądni przeżyć, nieznośni w stosunkach międzyludzkich, mała gotowość do pomocy innych, mała świadomość obowiązku, słabe samozdyscyplinowanie i roztropność; łatwo ulegający rozdrażnieniu, mało trwożliwi, nieufni, są gotowi i chętni do nowych czynów.
- koncepcja E. Leytona w książce „Polowanie na ludzi” próbująca wyjaśnić zjawisko seryjnego zabójstwa z punktu widzenia socjologii – źródła upatruje w otaczającym środowisku i jest ta działalność wymierzona w określoną grupę społeczną, która odrzuciła danego mordercę, spowodowana jest wynikającą z tego frustracją; osoby te są odmienne o konserwatywnych poglądach; mordują ludzi którzy są podobni do danej klasy społecznej;
Korzyści seryjnych morderców z czynu:
- zemsta, bunt przeciwko porządkowi społecznemu, protest „przeciwko domniemanemu wykluczeniu ze społeczeństwa;
- rozgłos, chęć wywołania, utrzymania zainteresowania opinii publicznej jako jeden z motywów dalszych zbrodni; gloryfikowanie ich przez społeczeństwo, pokazywanie jako bohaterów – niezdrowe zainteresowanie mediów przemocą, okrucieństwem, może powodować to zabójstwa naśladowcze czy zabijanie większej liczby ofiar w celu uzyskania statusu seryjnego mordercy;
- zaspokojenie seksualne.
3. Zabójstwo wskutek niekorzystnych czynników sytuacyjnych.
Znaczenie najważniejsze ma tu sytuacja, w jakiej znajdował się od pewnego czasu sprawca zabójstwa – sytuacja trudna to taki układ warunków, zadań, celów, możliwości działającego podmiotu, w który naruszona została równowaga między tymi elementami w stopniu wymagającym nowej koordynacji, co powoduje z kolei przeciążenie systemu regulacji i prowadzi do pojawienia się negatywnych emocji;
Klasyfikacja sytuacji trudnych i kryminogennych:
- deprywacja ważnych potrzeb biologicznych lub psychologicznych,
- przeciążenie (konieczność wykonywania zadań przekraczających możliwości fizyczne/psychiczne jednostki,
- sytuacja bolesna (konieczność znoszenia bólu fizycznego lub moralnego),
- konflikt motywacyjny, może być uważany za podwójną deprywację, wiąże się z długotrwałymi i męczącymi procesami decyzyjnymi o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym,
- zagrożenie – układ bodźców samych w sobie niegroźnych, ale sygnalizujących pojawienie się jakiejś przykrości,
- utrudnienie czynności z powodu braku elementów potrzebnych do jej wykonania lub z powodu przeszkody w realizacji czynności (frustracja),
- sytuacje nowe, nieznane, zaskakujące, w których zawodzą wypróbowane metody działania.
Żadna z tych sytuacji nie musi prowadzi do patologizacji postępowania człowieka, ale w połączeniu z zaburzeniami osobowościowymi jednostki może wywołać poważne zakłócenia funkcjonowania jednostki.
Ważną rolę w procesie motywacyjnym mogą odgrywać emocje charakteryzujące się wysokim stopniem pobudzenia i mają gwałtowny przebieg. Dwie cechy procesów emocjonalnych ważne w przypadku sprawców zabójstw: samopowstrzymywanie się emocji i samowzmacnianie się emocji.
Przestępstwo dokonane pod wpływem silnych emocji jest przestępstwem sytuacyjnym, silne emocje motywują w przypadku sytuacji zagrożenia, konfliktu, długotrwałych sytuacji trudnych, nagłych niespodziewanych zagrożeń.
Sytuacyjne tło motywacyjne sprawców zabójstw miało najczęściej charakter sytuacji ciągłej, narastającego konfliktu między sprawcą a środowiskiem społecznym; sytuacje trudne były najczęściej w postaci deprywacji, frustracji znaczących potrzeb biologicznych i psychologicznych (potrzeba podtrzymywania własnej wartości, akceptacji, dominacji, miłości, bezpieczeństwa, afiliacji); najczęściej były to sytuacje bolesne, konflikt motywacyjny, zagrożenie, przeciążenie, utrudnienie.
Motywacja czynu i regulacja zachowań prowadzących do zabójstwa odbywa się na poziomie struktur poznawczych, a emocje towarzyszące zachowaniu odgrywają rolę drugoplanową.
- jedna z przyczyn zabójstw to stałe nieporozumienia i narastające konflikty sąsiedzkie – awantury, bójki, kłótnie, ciężka atmosfera, napięte relacje sąsiedzkie, występowanie zależności między sprawcą a ofiarą, a postawa ofiary jest agresywno-prowokacyjna; do zbrodni dochodzi przy kolejnej awanturze, czynnikiem powodującym i obniżającym samokontrolę oraz ułatwiającym dokonanie czynu jest alkohol;
- agresja występuje głownie w rodzinie i grupach dwuosobowych (małżeństwo, konkubinat), wyraża się wrogością, ale także występuje uczucie miłości, zazdrości ,chęci zemsty, afekty te są przezywane przez dłuższy czas albo w ekstremalni intensywnej formie, mogą prowadzić do czynów agresywnych, przybierających niekiedy postać zabójstw;
- czynniki zagrażające w sytuacji popełniania zabójstw w bliskich kontaktach emocjonalnych: alkohol, narkotyki, silna presja kulturowa i obyczajowa wymagająca „zachowania twarzy w wypadku naruszenia czyjejś godności, honoru, ambicji”, wcześniejsze groźby popełnienia samobójstwa wypowiadane przez sprawcę zabójstwa, przeżyta silna depresja, zawód miłosny, pozostawanie poza obrębem rodziny, wcześniejsze grożenie partnerowi.
4. Badania nad sprawcami zabójstw, którzy dokonali czynu, znajdując się w sytuacji trudnej (E. Czerwińska).
Podczas tych badań wyodrębniono 3 syndromy:
- zabójca o cechach socjopatycznych,
- sprawca o cechach psychopatycznych popełniający zbrodnie z motywów seksualnych,
- sprawca sytuacyjny.
Właściwości osobowości sprawców zabójstw:
- cechy tj. introwersja, skłonność do kumulowania napięcia emocjonalnego, wysoki poziom neurotyzmu, mała odporność na sytuacje stresowe/trudne, bierny, zależny styl funkcjonowania, prawidłowa internalizacja norm, zaniżona samoocena, prawidłowo wykształcona uczuciowość wyższa;
- 85% sprawców – niski poziom agresji, 39% - osobowość nieagresywna,
- zaburzenia psychiczne: nerwice (o podłożu w stresogennej sytuacji rodzinnej), stałość w związkach partnersko-erotycznych, rozwój seksualny prawidłowy, pożycie seksualne najczęściej nieudane, ambiwalentne;
- sytuacja kryminogenna: sytuacja bolesna, zagrożenie, przeciążenie, narastający konflikt z ofiarą, deprywacja i frustracja potrzeb podtrzymania własnej wartości, bezpieczeństwa, akceptacji i uznania, miłości i afiliacji; osobowościowe i sytuacyjne tło motywacyjne;
- najczęstszy motyw: emocjonalno-afektywny, poczucie zagrożenia i krzywdy;
- większość sprawców nie planowała czynu, wynikło z kłótni, awantury; w większości ofiarami byli członkowie rodziny sprawców (mąż/żona), samokontrola sprawców ograniczona lub zniesiona,
- zróżnicowana ocena obciążeń biologicznych i urazów, oraz warunków środowiskowo-wychowawczych, brak trudności wychowawczych, prawidłowa internalizacja norm,
- występowanie syndromu wyuczonej bezradności, przemoc cykliczna, ciągła z traumatyczna więzią pomiędzy ofiarą a sprawcą;
- czyn przestępczy sprawców zabójstwa można traktować jako rozładowanie skumulowanych emocji, próbę rozwiązania sytuacji trudnej w okolicznościach znacznego osłabienia samokontroli; można mówić o wyraźnym związku między zachowaniem ofiar a działaniami sprawców;
- długotrwały stres związany z frustracją i deprywacją potrzeb psychologicznych może powodować znaczny uszczerbek energii życiowej i adaptacyjnej, gdyż stres nie jest w stanie mobilizować odporności i adaptacji organizmu, i może zatem prowadzić do reakcji agresywnych lub zachowań nieprzystosowawczych i przestępczych.
1
art.w