Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu (treści).doc

Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu (BN) oprac. Janina Kulczycka-Saloni

Feliks Bogacki Tło powieści wobec tła życia

Praca (wg Milla) broni od znudzenia, jest źródłem bogactw i zasobów. Są jednak ludzie, którzy nie pracując żyją lepiej od pracujących ciężko – takich sławi powieść, bo takich lubi estetyka. Gdyby żyć estetycznie, chodzilibyśmy bosi, nadzy i głodni.

Powieściopisarze sławią życie łatwe, bo boją się, że o innym nikt nie będzie chciał czytać. A przecież powieść powinna stwarzać potrzeby i upodobania.

Powieść pisze o szlachcie rodowej, nie o mieszczanach czy, nie daj Bóg, chłopach.

§         a John Bial mówił: Kiedy Adam kopał, a Ewa przędła, gdzież wtedy był szlachcic?

§         Voltaire: Kiedy zobaczę, że szlachta rodzi się z ostrogami u nóg, a chłop z siodłem na plecach, wtedy dopiero uwierzę w wyższe pochodzenie i zadanie na świecie rycerstwa

§         doktryny dzielące na klasy według pochodzenia są anachronizmem, a u nas pokutuje wizja szlachetczyzny, inaczej – kastowości

Powieść powinna umoralniać. Moralność to pożyteczne społeczne przyzwyczajenie jednostek. Człowiek żyje z pracy, która jest użyteczna społecznie, a więc moralna.

W powieści nie ma człowieka pracy, bo bohaterowie pochodzą z salonów, a kobiety płaczą, wzdychają lub rysują, malują i grają. Jedynym uczuciem kobiety jest popęd płciowy. Bohater czasem oddaje się pracy, gdy dostaje arbuza, ale jest ona mgliście przedstawiona i bezmyślna.

Tymczasem tajemnicą poczytności powieści np. Kraszewskiego jest to, że świadomie zniżyli się do dołów, i dół przyjął ich przychylnie (krytycy, np. Kremer, zarzucają im te nikczemne figury).

Niższe warstwy w powieści są oglądane jako:

§         dziwne eksponaty (np. chłopskie wesele)

§         zbrodniarze, mordercy, podpalacze, oczywiście natychmiast surowo karani, bo psujący estetyczny wizerunek świata

§         obiekty, które można postawić w komicznym położeniu i śmiać się z nich do woli

Romantyzm, sielanka i sentymentalizm wprowadziły do literatury prosty lud, by wrócić do natury. W rzeczywistości romantyzm stworzył dziwne fantazmaty, których lud nigdy nie tworzył, przerost formy nad treścią. Sentymentalizm stworzył pasterki w kapeluszach pijące rosół (niby chłopski), zapominając o prawdziwych chłopkach (wyjątek - Chata za wsią Kraszewskiego).

Powieściopisarze nie potrafią zainteresować zwykłymi okolicznościami codziennego życia, więc wprowadzają na szeroką skalę fantazję i cudowność.

Wystarczy przedstawić człowieka właściwie, jako istotę czującą i myśląca, by powieść stała się ciekawa (np. Kraszewskiego Budnik, powieści Chatriana i Dickensa). Bez małych i zapomnianych cząsteczek nie byłoby tego obrazu całości, który podziwiamy.

Wszystko w życiu jest zwyczajne. Nadzwyczajność to zwyczajność w nieco wyższym stopniu.

Powieściopisarze stworzyli sobie kategorię trafu i cudu (Ferry, Dumas ojciec, Feval, Poe).

Przekonanie, że życiem człowieka kierują stałe prawa, które pozwalają mu poczuć i poznać własne siły, wskazują kierunek ich najkorzystniejszego wykorzystania – jest umoralniające.

Gapiowate spuszczenie się na traf, przekonanie o naszej niedołężności wobec fatum – wywiera złe skutki, osłabia nasze siły, odejmuje wiarę w siebie.

** E.Z.**

Piotr Chmielowski Młode siły

Dawna krytyka, wydająca wyroki, co jest dobre, a co złe, była jak meteorologia – jak mówiła, że będzie słońce, to padał deszcz, jak mówiła, że coś jest super, to szybko o tym zapominano. J

Teraz krytyka usiłuje zrozumieć i wyjaśniać pisarza i dzieło. Może więc spokojnie mówić o nowościach, nie bojąc się kompromitacji.

Dawna literatura miała bohaterów jednoznacznie pozytywnych i jednoznacznie negatywnych, musiała więc w pewnym momencie stać się nudna lub zmieniać swoje ideały.

Balzak pierwszy w Komedii ludzkiej zaczął patrzeć na ludzi obiektywnie.

·         artysta nie musi rezygnować ze swoich sympatii i antypatii, ale nie może ich narzucać (opisując śmierć kochanego ojca, nie musi pisać ach, jak mnie to zasmuca!, ma tylko rzetelnie ją przedstawić, a wrażenie, jakie wywrze, zależy już od wrażliwości czytelnika)

·         należy patrzeć na bohaterów i świat obiektywnie, przedmiotowo

·         romantycy woleli świat stwarzać niż poznawać, teraz naturaliści doszli aż do przesady

·         polscy pisarze przedmiotowo: Mickiewicz Pan Tadeusz, Kraszewski w pierwszym 10-leciu

·         gatunki przedmiotowe: powieści ludowe, romans mieszczański

** E.Z.**

Piotr Chmielowski Niemoralność w literaturze

Literatura jest dobrem powszechnym i powinna podlegać ocenie ogółu. W Polsce brak jednak dojrzałości umysłowej. Ogół ocenia literaturę jedynie pod względem moralności.

Panuje zakłamanie moralne – oficjalne stanowisko nie pokrywa się z rzeczywistością.

Bezrefleksyjnie nazywa się autorów „skandalicznych” powieści niemoralnymi.

§         sądy te wpływają na umysły słabe i nie myślące, czyli na większość

§         głoszą je ludzie „uczciwi i prawi”, rzekomo dbający o dobro młodzieży, doświadczone matrony, które chcą chronić pociechy przed szyderstwem i przed namiętnościami

§         Zachód uważają za zły, a czerpanie z niego równa się zatracie własnej tożsamości

§         wszystkie książki muszą być moralne, bo jeśli gorszą dzieci, to zgorszą i dorosłych

Niemoralność to:

§         zdzieranie ludziom iluzji z duszy, doszukiwanie się w ich czynach nie pobudek wielkich, ale prostego, egoistycznego interesu

§         wprowadzanie zmysłowości do miłości, bo to zezwierzęca człowieka

§         rozbieranie instytucji społecznych, gł. rodzinnych i kościelnych (choćby było w nich dużo błędów, bo po co zniechęcać ludzi do tego, co istnieje, karząc myśleć o lepszej przyszłości)

§         wleczenie czytelników po błotach (choćby miało to prowadzić do wydźwignięcia)

Estetycy wyganiają niemoralność z literatury za pomocą haseł sztuki dla sztuki, piękna (które nienawidzi brzydoty fizycznej i moralnej) oraz ideału.

§         brzydota jest dobra tylko dla kontrastu, powinno jej być jak najmniej w sztuce

§         a przecież ideał zakorzeniony jest w warunkach życiowych, które sztuka ma przedstawiać

§         nakładają na literaturę więzy, a przecież ona nie istnieje bez nowych myśli i rozwoju

Jesteśmy obecnie dużo „moralniejsi” niż dawniej. Przykłady utworów uważanych za moralne:

§         Pan Tadeusz: scena z mrówkami wywołuje śmiech, nie ma się co oburzać

§         Kraszewski ma dużo scen pisanych z namiętnością, siłą i jaskrawością (np. opisy domów prostytucji w Latarni czarnoksięskiej)

§         literatura ludzi opisywała takimi, jacy są w rzeczywistości

§         tak pisali: Homer, Anakreont, Dante, Boccaccio, Szekspir, Cervantes, Kochanowski, Mickiewicz, wszystkie umysły wielkie

Literatura upada, gdy społeczeństwo karleje, gdy opiera się na dewocji, konwenansie i sentymentalizmie, pomijając główne zasady moralności.

Najrealniejsze prawdy życia i stawianie sobie za cel niedoścignionych ideałów mogą zniszczyć wiele jednostek, ale taka jest cena postępu – słabi giną.

Nie chodzi o epatowanie niemoralnością i samą zmysłowością. Wystarczy oprzeć się na prawdzie. Propagują nie moralność, ale prawdę.

Prawdziwa niemoralność w literaturze to sprzeczność przekonania wewn. z wypowiedzeniem zewn.

§         lubowanie się w scenach wstrętnych dla samej ich plastyki

§         spekulowanie na zmysłowość i drażliwość ludzką bez wyższego celu

§         nie fakty, ale sposób ich przedstawienia

Literatura powinna być obrazem, a nie parawanem życia. Nie może zapatrzeć się w przyszłość i nie dostrzegać blasków teraźniejszości, ale nie może jej też gloryfikować, by „nie mącić spokoju”.

** E.Z.**

Piotr Chmielowski Utylitaryzm w literaturze

Dotąd artyści wyróżniali się ze społeczeństwa – roztargnieniem, melancholią lub bachusową wesołością, brakiem pojęcia o praktycznej stronie życia, lekkością usposobienia.

Teraz każdy człowiek ma być użyteczny. A artysta – nauczyciel społeczeństwa, przede wszystkim.

·         muszą znać i rozumieć cele i obowiązki społeczeństwa

·         pisarz ma żyć życiem ogólnym, a nie swoimi osobistymi przypadkami

·         trzeba porzucić bajki o natchnieniu i ustalić zasady tworzenia

·         trzeba mieć samowiedzę swoich czynów, tj. znać ich cele, środki i skutki

·         poeci nie mogą tylko narzekać na obecne czasy, powinni starać się je poprawiać lub chociaż rzetelnie opisywać (realizm) – rzeczywistością można przewodzić, gdy się ją zna i nią żyje

·         społeczeństwo idzie do przodu, literatura musi za nim nadążyć

Dewiza św. Pawła jest bardzo aktualna: Kto nie pracuje, nie powinien jeść.

Autor ma być przede wszystkim obywatelem, nie skupiać się na frazesach, ale na użytecznej treści.

Dzieła będą jednolite, bo będą dążyć do rozwoju i udoskonalenia społeczeństwa.

** E.Z.**

Feliks Ehrenfeucht O prawdzie w literaturze

Mówi o nowej literaturze, o jej charakterze i celu jako pożytku ogólnym.

Domeną życia ludzkiego jest postęp, a myśl – istota człowieczeństwa – jest motorem tego postępu. Myśl jest matką wiedzy, wiedza matką postępu – więc człowiek jest przyczyną i twórcą postępu. Celem jest dobro ludzkości. Osiąga się je za pomocą trzech czynników moralnych – myśli, uczucia i woli.

Wybitne jednostki kreślą nowe tory postępu. Zwroty są dowodem postępu.

Postęp jest szybszy tam, gdzie nie ma fanatyzmu i zapleśniałych przesądów, egoizmu i ciasnoty umysłów. W innym przypadku działa powoli, ale działa, bo obejmuje wszystkie dziedziny życia.

Stopień cywilizacji, rozwój intelektualny i moralny można poznać przez literaturę à czyli to, co jest pisane w duchu postępu, dla kształcenia, rozwoju myśli i ducha, rozwoju moralno-społecznego.

Pojedynczy utwór nosi cechy wszystkich utworów autora:

·         pisarz to: literat, autor prac naukowych, społecznych, obyczajowych, ekonomista, filolog, prawnik, historyk, badacz przyrody, estetyk, poeta, powieściopisarz, dramaturg

·         pisarze kroczą pewną drogą na podst. zdobytej wiedzy, zamiłowań, wzorów, doświadczeń życiowych, prób zrozumienia potrzeb czasu i ludzkości; pomaga im talent

·         każdy autor ma swoją specjalność, odrębność, kierunek, który kształtuje temat jego dzieł, bohaterów i styl à na te podstawie zawsze można rozpoznać autora i jego epokę

Stosunek między pracami jednego autora a dziełami grupy pisarzy określonego gatunku:

·         działają na nich te same warunki i wpływy zewnętrzne, tworzą pewien rodzaj podobieństwa, wspólny kierunek ich prac

·         ta grupa pisarzy, którą objęty jest pojedynczy autor, to inaczej szkoła

·         różnice intelektualne i różnice talentu sprawiają, że ich dzieła będą zróżnicowane

·         szkołę przygotowuje czas, ogólne pojęcia, obyczaje, życie, a tworzy ją wyższa myśl, geniusz, wybitny obserwator i talent pisarski, wokół którego skupiają się inni

·         przykład: Krasicki i Naruszewicz (satyrycy, wysoko wykształceni, pojęcia, czas i zepsucie obyczajowe nadały im wspólny kierunek; Krasicki miał większy talent, Naruszewicz miał siłę pióra, rozumiał i miłował naukę)

·         przykład: Mickiewicz i Odyniec, Korsak, Chodźko, Gorecki, Massalski i in.

Co jest celem literatury?

·         oczywiście pożytek J i piękno

·         życie to walka o byt – walka pobudza do działania – działanie wyrabia siłę; siła jest moralna (siła myśli – ma prowadzić badania dla ulżenia ludzkości) lub materialna

·         literatura piękna ma się opiekować życiem, bo ono jest pięknem

·         piękno nie jest samo dla siebie, gdyby nie było wzorów natury i życia, nie byłoby fantazji

·         piękno nie jest tylko dla przyjemności, pożytek jedynie je uszlachetnia

·         estetycy sobie zaprzeczają – mówią, że piękno nie może być ograniczane więzami realności, a zarazem ograniczają jego zasięg do rzeczy ładnych i przyjemnych

·         Kraszewski zaczął ukazywać nędzę, niedolę i pracę – nie można bawić się w bańki mydlane

·         literatura ma badać i rozbierać życie, wyciągać wnioski, uczyć i kształcić

Charakter utworów literackich:

·         w utworach musi być widoczny charakter rzeczywistości

·         celem powinna być prawda i realne pojmowanie życia, ze wszystkimi jego cieniami

·         realizm ma działać w imię pożytku społecznego i dobra ogólnego

·         nie trzeba dokładnie kopiować formy zewn., a jedynie treść, charakter faktu – trzeba odłożyć sceny i fakty poboczne, a skupić się na streszczeniu wybitniejszych odcieni pojedynczego lub społecznego życia

·         wszystko powinno być systematyczne, zwięzłe i analogiczne do życia społecznego

·         pisarz powinien być wszechstronnie wykształcony, znać nauki społeczne, ludzi, charaktery, umieć obserwować, być bystrym, dowcipnym i twórczym = talent

·         można stworzyć ideał rzeczywistości na podstawie obserwacji ku pożytkowi społecznemu à geniusz, który to zrobi wyprzedza czas, tworzy nową epokę i jej ideały racjonalny idealizm

·         potępiane są ideały niedościgłe, istniejące dla samych siebie

·         bohaterem ma być rzeczywisty człowiek o jasno i prawdopodobnie określonej działalności, charakterze i stosunku do życia i społeczeństwa à mają być wskazówką, jak walczyć z przeciwnościami, wyciągać z nich możliwe korzyści

·         poglądy autora powinny być pozytywne, wolne od przesądów religijnych, konwencjonalnych, koteryjnych i stronniczych, oparte na zdrowym rozumowaniu i sprawiedliwym sądzie

·         autor powinien patrzeć na życie z miłością bliźniego i racjonalna pobłażliwością

·         a więc: rzeczywistość za tło, sumienie w osądzie, rozum i logika za podst. nauki w powieści

Największych grzechem obecnej literatury jest pogląd, że nie wypada ukazywać tego, co nieestetyczne, niemoralne, niepiękne, niewesołe i bolące.

Niemoralność w literaturze to sprzeczność między smutnymi faktami życia a jej milczeniem.

Prawda jest jedyną drogą do podniesienia moralności społecznej.

...