Język w uwarunkowaniach społecznych. Socjolekty.
1. Pojęcie socjolektu
Kształtowanie się wewnętrznych odmian języka narodowego – czynniki: zjawiska terytorialne (gwary ludowe), funkcjonalne (style) i społeczne (socjolekty: odmiany języka powstałe we wspólnotach ludzkich wyznaczonych pewnym rodzajem więzi społecznej).
Językoznawstwo:
Termin socjolekt wprowadził A. Wilkoń [1987] na oznaczenie tylko tych społecznie uwarunkowanych odmian języka, które powstały w innych grupach niż grupy zawodowe (klasa, warstwa, środowisko); te ostatnie bowiem to profesjolekty.
W znaczeniu szerszym np. B. Sigurd [1975] – socjolekt : dialekt socjalny.
Socjologia języka:
Socjolekt – ta część kompetencji komunikacyjnej, która pozwala wyróżnić poszczególne odmiany w obrębie „repertuarów językowych” danej społeczności (na zasadzie: to pochodzi z języka uczniowskiego, to ze złodziejskiego, to z łowieckiego itd.) i używać środków tych odmian w procesie komunikacji (Piotrowski, Ziółkowski).
Synonimy dla słowa „socjolekt”: gwara zawodowa, środowiskowa, grupowa, slang, żargon, argot itp.
Opis socjolektów wymaga refleksji na temat zjawisk społecznych, takich jak: charakter grupy , typ więzi łączącej jej członków, miejsce tej grupy w życiu całego społeczeństwa.
B. Bernstein [1980]: Najogólniejszym warunkiem pojawienia się tego kodu [socjolektu] jest relacja społeczna, której podstawę stanowi wspólny, rozległy zestaw ściśle podzielonych identyfikacji i oczekiwań, podporządkowujący sobie świadomość członków wspólnoty.
2. Odmiany języka narodowego. Dialekty i socjolekty.
Nosicielami dialektów w naszej rzeczywistości społecznej są chłopi – zróżnicowana istnieniem regionalnych kultur warstwa społeczna, wyróżniana niegdyś łatwo ze względy na rodzaj działalności zawodowej i ze względu na wytworzoną na tle tej działalności kulturę ludową.
Gwara wytworzyła swoją formę artystyczną – folklor. Namiastkę folkloru posiadają także socjolekty, np. żargony przestępcze.
J. Bartmiński [1973]: gwara we współczesnych środowiskach wiejskich traci status jedynego środka komunikacji społecznej. Zyskuje natomiast „pozycję stylu, swoistego wariantu funkcyjnego w określonym wyspecjalizowanym przeznaczeniu tematycznym i sytuacyjnym, jako język rodzinny, towarzyski, sąsiedzki”. W ten sposób gwara utożsamia się z grupą socjolektów, które są zawsze fakultatywnym środkiem komunikacji wobec polszczyzny potocznej lub literackiej.
Socjolekty ukształtowane przez grupy o małej trwałości bywają niekiedy, jako zjawiska ciągle zmieniające się, ujmowane w kategoriach zachowań językowych: widzi się je w obrębie mowy, a nie w obrębie odmian języka.
3. Socjolekty w obrębie języka narodowego.
Spróbujemy, zakładając, że o istocie socjolektów decyduje przede wszystkim leksyka (grupa społeczna tworzy własne zasoby wyrazów pozostając przy składni potocznej lub literackiej), umiejscowić socjolekty wśród zasobów leksykalnych różnych odmian polszczyzny.
Pojemność, bogactwo i charakter tego repertuaru uzależnione są od takich czynników, jak pochodzenie terytorialne i społeczne, wykształcenie, wykonywany zawód, stopień uczestnictwa w życiu kulturalnym społeczeństwa itp.
Cztery czynniki, które wydają się zawsze obecne, obecnych przy doborze wyrazów do wypowiedzi:
- zasięg terytorialny: słownictwo ogólnopolskie – słownictwo ograniczone regionalnie: +/- R
- zasięg społeczny: słownictwo powszechne – słownictwo społecznie ograniczone: +/- S
- zasięg związany z kanałem organizacji wypowiedzi: j. pisany – j. mówiony: +/- M
- formalne i znaczeniowe cechy w funkcji pragmatycznej: komunikacja – ekspresja: +/- K
Schemat stylistyczno-społecznego rozwarstwienia słownictwa.
Warstwy leksykalne:
+R - regionalna
-R - ogólnopolska
+S - ograniczona
-S - powszechna
+M - mówiona
-M - pisana
+K – aspekt komunikatywności
-K – aspekt ekspresywności
▲ - cecha obecna, ale wyodrębniająca się nieco inaczej niż pozostałe
Gwary: +R, ▲S, +M, +/- K
Leksyka kolokwialna: -S, +M, -K
Poezja: +S, -M, -K
Słownictwo naukowe i techniczne: +S, -M, +K
Profesjolekt: +S, +M, +K – odmiana języka mówionego, tworzącego się w środowiskach zawodowym; słownictwo to, stosowane w bezpośrednich kontaktach w trakcie wykonywania zawodu, przyjmuje znamiona potoczności; podporządkowane jest funkcji komunikatywnej – ma ułatwić kontakt w sytuacji pełnej znajomości realiów profesjonalnych; oficjalna leksyka techniczna i naukowa jest w środowiskach zawodowych modyfikowana; powstają wyrazy nieoficjalne, neologizmy służące tylko grupie powołującej je do życia; funkcjonowanie wyrazów profesjolektalnych przyodziane jest w składnię potoczną
Żargon: +S, +M, +K – odmiana leksyki profesjonalnej; na warstwę tego słownictwa składają się przede wszystkim terminy powstałe w celach profesjonalno-komunikatywnych w zamkniętych środowiskach przestępczych; odznacza się tajnością, bywa dostępne tylko członkom określonej grupy i przeważnie jest przez nią w swoisty sposób strzeżone
Slang: +S, +M, -K – wytwór emocji, środek ekspresji językowej; w odróżnieniu od żargonu slang cechuje jawność i szerszy zasięg społeczny, pojawia się też w znaczenie bardziej urozmaiconych sytuacjach komunikacyjnych i pełni funkcję ekspresywną
Różnica między socjolektami a leksyką kolokwialną nie rysuje się dostatecznie ostro. Teoretycznie wyznacza ją stopień zasięgu społecznego, wyrazy socjolektalne powstają bowiem w grupach o określonej więzi społecznej, gdzie giną lub upowszechniają się. Upowszechnione w wielu środowiskach stają się kolokwializmami.
Warstwy leksyki (od najbardziej do najmniej ograniczonych):
1. słownictwo techniczno-naukowe
2. profesjolekty
3. żargony
4. slangi
5. kolokwializmy
6. poetyzmy
7. gwary
8. leksyka ogólna (powszechna)
4. Terminy stosowane na oznaczenie socjolektów.
Język – eksponuje się w tym wypadku cechę komunikatywności: chodzi o pewien sposób porozumiewania się, powstały w określonej grupie osób (H. Ułaszyn), a nie o sam system znaków oraz reguł określających ich użycie (S. Urbańczyk: termin „mówiący zbyt wiele”).
Gwara – odpowiada zdefiniowanemu wyżej terminowi „język”, ale informuje odnatko, że mowa tu o jednostce mniejszej, wchodzącej w skład większej z zastrzeżeniem, że jednostka ta powstała wskutek pionowego, nie zaś poziomego podzału języka.
Do tych ogólnych terminów o tak sprecyzowanym znaczeniu dodaje się przydawki gatunkujące, które wskazują: a) na rodzaj więzi łączącej członków danej grupy społecznej, b) na charakterystyczną cechę socjolektu.
Wbrew intencjom niektórych językoznawców w literaturze polskiej upowszechnił się termin „gwara” (K. Dejna: Identyfikować terminu żargon z terminem dialekt (gwara) nie należy. Nie należy mówić o dialektach socjalnych, zawodowych itd., tylko o odrębnym słownictwie pewnych grup społecznych, zawodowych itd.).
Równie ogólny, jak tu wymienione, jest termin „słownictwo”, używany z gatunkującymi określnikami (D. Buttler).
Żargon – w podstawowym znaczeniu eksponuje on cechę tajności i kastowości, w związku z czym używano go np. na oznaczenie jidisz, a obecnie dotyczy językowych osobliwości środowiska złodziejskiego i ochweśnickiego. Angielski odpowiednik: „cant”.
Szwargot – rodzime, polskie określenie, rzadko używane, oznaczające tajne odmiany języka.
Argot – francuski termin.
Slang – oznacza te odmiany języka, które powstają w środowiskach młodzieżowych i są wynikiem spontanicznej twórczości językowej o charakterze ekspresywnym.
chahaviah