Duchy faraonów.doc

Numer: 12/2006 (1215)

Imperium starożytnego Egiptu zapoczątkowała wioska w dolinie Nilu na południe od dzisiejszego Asjut

Egipscy skrybowie umieścili na tzw. papirusie turyńskim, pochodzącym z okresu Nowego Państwa, listę około 300 władców. Znalazł się na niej m.in. Cheops, ale także uzurpatorzy z Palestyny, którzy w XVII i XVI wieku p.n.e. rządzili częścią starożytnego Egiptu. Długo nie było wiadomo, kto władał tymi terenami przed faraonami. Jedną z największych zagadek starożytności udało się rozwikłać antropologom z uniwersytetu w Fairbanks na Alasce. Uczeni przebadali uzębienie ponad tysiąca szkieletów z różnych okresów dawnego Egiptu.

Na papirusie obok każdego imienia władcy zapisano dokładną co do dnia długość panowania króla. Twórcy listy cofnęli się nawet do czasów sprzed panowania Menesa, uważanego przez samych Egipcjan za pierwszego faraona. Przed faraonami na liście władców Egiptu znalazły się duchy, a przed nimi - bogowie. Imię każdego bóstwa również zostało opatrzone dokładną liczbą lat panowania, na przykład bóg Tot rządził 7726 lat. Skrybowie chcieli w ten sposób podkreślić wyjątkowe pochodzenie władzy faraonów. Dopiero najnowsze badania wykazały, że od końca epoki kamiennej aż do panowania Rzymian nad Nilem Egipcjanie byli tym samym ludem. Ślady starożytnych budowniczych piramid można zbadać aż do kultury zwanej przez archeologów Badari (od nazwy wioski nad brzegiem Nilu w Górnym Egipcie).

Mata w jamie grobowej
Nie wiemy, jak samych siebie nazywali przodkowie budowniczych piramid. Badarianie, jak zwą ich archeolodzy, pojawili się w dolinie Nilu około 4400 r. p.n.e., choć niektórzy badacze uważają, że ich kultura sięgała początków piątego tysiąclecia p.n.e. Wiedli na wpół osiadły tryb życia - hodowali zwierzęta i uprawiali rolę. W pasie żyznej ziemi nad Nilem powstały liczne wsie, a w miejscu, gdzie zaczyna się pustynia, chowano zmarłych. Pochówki kultury Badari w niczym nie przypominają wyrafinowanych obyczajów Egipcjan z okresu faraońskiego. Zmarłych zawijano w maty i składano w jamach grobowych. Na wieczną wędrówkę dostawali naczynia ceramiczne, grzebienie i bransolety oraz sznury paciorków z kamienia i miedzi. Badarianie posługiwali się głównie narzędziami kamiennymi, chociaż jako pierwsi spośród mieszkańców doliny Nilu nauczyli się obrabiać miedź.
Kultura Badari między 4400 a 4000 r. p.n.e. płynnie przechodzi w kulturę Nagada I, zwaną amratyjską. Podobnie jak ich poprzednicy, nagadyjczycy żyli nad brzegami Nilu w wioskach, z których każda miała totem w postaci zwierzęcia. Ten podział geograficzny i symbolika dały początek późniejszemu systemowi egipskich nomów - jednostek administracyjnych używanych w okresie faraońskim. Przedstawiciele kultury Nagada produkowali przepiękną ceramikę zdobioną motywami zwierząt i wiotkich kobiet ze wzniesionymi ramionami. Ich następcy reprezentujący już kulturę materialną zwaną przez archeologów Nagada II lub gerzeeńską doprowadzili do perfekcji sztukę nawadniania pól i potrafili produkować tyle żywności, że dla elit polowanie stało się rozrywką. Ci ludzie umieli obrabiać miedź, z której wyrabiali noże i broń. Nad Nilem pojawiły się w tym okresie srebro, lapis lazuli i pieczęcie cylindryczne pochodzące z Azji i Mezopotamii.

Człowiek z głową sokoła
Archeolodzy nie wiedzą jeszcze, jak doszło do przekształcenia badariańskich wsi w warowne miasta, a prostych pochówków w piramidy. Na listach królów wszyscy faraonowie są określeni mianem władców Górnego i Dolnego Egiptu. Na wszystkich oficjalnych przedstawieniach władca nosi podwójną koronę: biała symbolizuje część kraju w górze rzeki, a czerwona - deltę Nilu. Ten dualistyczny podział zachował się też w egipskiej mitologii, gdzie bóstwem opiekuńczym Górnego Egiptu jest Horus, a dolnego - Set. Pierwszy, przedstawiany w sztuce jako człowiek z głową sokoła, zabija Seta (w bóstwo z głową szakala) i podporządkowuje sobie jego państwo. Dlatego to właśnie Horus był głównym bóstwem opiekuńczym faraona, władcy dwóch krajów, a sokół - jednym z symboli władzy królewskiej. Set zaś stał się symbolem ziemskiego i niebieskiego chaosu: sztormów, pustyń, obcych bogów i mieszkańców innych ziem.

Ten mit powstał prawdopodobnie, gdy jeden z władców z północy pokonał króla z południa i dał początek pierwszej dynastii faraonów. Rozwój kultury egipskiej, od plemion Badari do powstania nad Nilem zjednoczonego państwa, nie przebiegał w sposób pokojowy. Egiptolog Barry Kemp z uniwersytetu w Cambridge twierdzi, że tuż przed początkiem trzeciego tysiąclecia przed naszą erą w wyniku licznych walk władza i majątek społeczności rolniczych nad brzegiem doliny Nilu ulegały stopniowej konsolidacji. W Górnym Egipcie w późnym okresie predynastycznym powstały co najmniej trzy królestwa skupione wokół ośrodków w This, Nagada i Nekhen, zwanym później Hierakonpolis. Ostatecznie to Hierakonpolis doprowadziło do zjednoczenia Górnego Egiptu. Po roku 4000 p.n.e. zbudowano tam pałac z dużym owalnym dziedzińcem otoczonym wolno stojącymi budynkami. Co prawda, budulcem nie był kamień, lecz drewno, a ściany stanowiły maty rozpięte na słupach, ale wznoszone kilkaset lat później siedziby faraonów budowano według podobnego schematu. Okręg kultury w Nekhen stanowił prawdopodobnie wzór dla architekta Imhotepa, który w XXVII wieku p.n.e. zaprojektował pierwszą schodkową piramidę w okręgu grobowym króla Dżosera.

Horus Skorpion
Z końca okresu predynastycznego znane są imiona kilkunastu władców tego ośrodka, których badacze zaliczają do tzw. dynastii 0. Wielu z nich przyjmowało imiona zwierząt, które prawdopodobnie miały budzić respekt poddanych i strach wrogów, na przykład Horus Krokodyl lub Horus Skorpion. Pochodzące mniej więcej z tego samego okresu imiona władców Dolnego Egiptu są zapisane bez samogłosek, m.in. Tshsh, Nhb, Mch. Przypuszczalnie proces konsolidacji władzy na północy przebiegał podobnie jak na południu. Można sądzić, że podobnie doszło do zjednoczenia obu regionów. Przez cały okres faraoński w sztuce oficjalnej pojawiają się sceny, w których król zwycięża w bitwie i odnosi sukcesy w polowaniu. Tak było do czasu, gdy doszło do podboju Egiptu przez Rzym, a władzę nad światem przejęli od faraonów cesarze.

Autor: Marta Landau