Historia rozwoju i kształtowania się płaszczanicy (epitafionu)..pdf

Historia rozwoju i kształtowania się płaszczanicy (epitafionu).

Historii kształtowania się płaszczanicy i jej znaczenia należy szukać w tych nabożeństwach

gdzie wspomina się pogrzeb Chrystusa. Liturgia eucharystyczna i nabożeństwa Wielkiego

Tygodnia w swoich treściach odnoszą się do ostatnich wydarzeń z ziemskiego życia

Zbawiciela i dlatego też możemy wydzielić dwie wzajemnie uzupełniające się warstwy

źródłowe ukazujące historię epitafionu:

1. jako symbolu w codziennym nabożeństwie (Liturgia święta) i

2. jako symbolu w nabożeństwach cyklu rocznego (Wielkiego Piątku i Wielkiej Soboty).

Płaszczanica w Liturgii Świętej

Pierwotne znaczenie płaszczanicy należy odnieść do ołtarza w prezbiterium świątyni, który

będąc tronem Boga symbolizuje sobą również grób Chrystusa. O takim symbolicznym

znaczeniu ołtarza mamy jednomyślne świadectwo starożytnych liturgistów.

Patriarcha jerozolimski Sofroniusz (+636) w swoim „ Słowie o Bożestwiennom

swiaszczennodiejstwii ” pisze „święty stół (ros. trapieza ) oznacza święty grób, w którym

Chrystus był pogrzebany” 1 . Podobnie wypowiada się również św. German, patriarcha

Konstantynopola (VIIIw.), który w komentarzu do liturgii bizantyjskiej pisze: „święty stół

( trapieza ) odpowiada miejscu grobu, w którym położony był Chrystus... święty stół jest także

Bożym tronem, na którym noszony przez cherubinów nadniebiański Bóg ( prieniebiesnyj Bog )

spoczął cielesnie” 2 . Możemy tu również przytoczyć inne słowa z tego komentarza

wypowiedziane przy objaśnianiu Cherubikonu i wielkiego wejścia: „Święty stół (s wiataja

trapieza) odpowiada pogrzebowi Chrystusa, gdy Józef zdjął ciało Chrystusa z krzyża, owinął

je czystą płaszczanicą i namaścił wonnościami i myrrą, podniósł z Nikodemem i złożył do

nowego wykutego w skale grobu. Obrazem tegoż świętego grobu jest stół ofiarny

( thysiastẽrion – ołtarz), albo miejsce złożenia, tj. gdzie złożono święte i najczcigodniejsze

ciało to jest święty stół ( swiataja trapieza ) 3 . Św. Symeon z Tessaloniki (XVw.) w swoim

dziele „ Tołkowanije o bożestwiennom chramie ” podsumowując wcześniejsze wypowiedzi

łączy wszystkie znaczenia ołtarza pisząc: „tron ( priestoł ) nazywa się święte świętych, tronem,

miejscem i odpocznieniem Bożym, oczyszczeniem, miejscem przynoszenia wielkiej ofiary,

grobem Chrystusowym i miejscem chwały jego” 4 . Pojmowanie ołtarza jako grobu Pańskiego

implikuje postrzeganie jego dolnego białego przykrycia wykonanego z lnu jako płaszczanicy

(całunu), o czym świadczy św. Symeon: „potem zakłada się spodni pokrowiec (gr. katasarka ,

sł. sraczica ), który oznacza płaszczanicę na umartwionym, ze względu na nas, ciele” 5 .

Pojmowanie ołtarza jako grobu Pańskiego pozwala św. Symeonowi na jeszcze jedną

interpretację symbolicznego ukazania płaszczanicy. Opisując poświęcenie ołtarza pisze, że

biskup po nałożeniu szat biskupich „na wierzch nakłada jeszcze białą szatę (gr. sindōn , sł.

sraczica ) długą od ramion do nóg, na obraz płaszczanicy Chrystusa w grobie: albowiem on

powinien postawić i poświęcić grób Chrystusa tj. święty stół (sł. swiaszczennuju trapiezu ) i

jakby napominając znajdujące się w grobie, jest on obrazem pogrzebanego Chrystusa” 6 .

1 W: Pisanija sw. Otcew i uczitielej Cerkwi otnosiaszczijasja k istołkowaniju prawosławnogo bogosłużenija,

Sanktpietierburg 1855, t. I, s. 267.

2 Tamże, s. 361; por. s. 362-363.

3 Tamże, s. 393.

4 Tamże, t. III, s. 11.

5 Św. Symeon z Thessalonik, Razgowor o sw. Swiaszczennodiejstwiach i tainstwach cerkownych, w: Pisanija, t.

II, s. 160-161; por. tamże s. 187 gdzie opisując ołtarz stwierdza: „następnie spodni pokrowiec ( katasarka ) jest

obrazem płaszczanicy, która była (użyta T.J.) przy pogrzebie Zbawiciela”.

6 Tamże, s. 153

Historia rozwoju płaszczanicy łączy się także ze sprawowaniem Liturgii eucharystycznej.

Najstarsze świadectwo, gdzie w symbolice ołtarza, jak również w kontekście sprawowania

Liturgii, wspomniany jest przedmiot oznaczający płaszczanicę możemy odnaleźć u św.

Izydora z Peluzjum (ok. + 435), który w liście do komita Doroteusza wyjaśniając kościelne

nabożeństwa pisze „czysta płaszczanica ( sindōn – płotno) rozściełana dla przeniesienia

boskich darów, jest służeniem Józefa z Arymatei. Jak on zawinął ciało Chrystusa w

płaszczanicę, i przekazał je do grobu, z którego dla całego rodzaju naszego przyszedł owoc

zmartwychwstania; tak i my, na płaszczanicy uświęcając chleb przyniesienia, znajdujemy bez

wątpienia ciało Chrystusa...” 7 Z tej wypowiedzi możemy wnioskować, że płaszczanica

( sindōn ) miała liturgiczne znaczenie, gdyż na niej był sprawowany sakrament Eucharystii.

Tekst św. Izydora z pewnością nie może odnosić się do obecnie używanego antimensionu 8 ,

który według większości liturgistów, wszedł do użycia dopiero na przełomie VIII i IX wieku 9 .

Św. Izydor mówi raczej o płótnie, którym w jego czasach przykryty był ołtarz - stół Pański.

Uzasadnione wydaje się twierdzenie, że w okresie późniejszym ta liturgiczna płaszczenia

( sindōn ) znajdująca się na ołtarzu otrzymała nową nazwę eiliton . Ten termin

najprawdopodobniej powstał dla określenia sposobu użycia płaszczanicy ( sindōn ), która była

składana i rozkładana. Słowo eiliton od czasownika eileo (również eilo , eillo ) który znaczy

zginać, przewracać. Stąd też eiliton oznacza zwitek, zawiniątko. W języku

cerkiewnosłowiańskim słowo to tłumaczono „ switoje ”. 10

Po raz pierwszy słowo eiliton spotykamy u Jana Postnika w tłumaczeniu liturgii gdzie

czytamy „ Eiliton rozkładany na boskim ołtarzu, wg naszej opinii, na obraz płaszczanicy, w

którą zawinięte było ciało Pańskie przez Józefa i Nikodema” 11 . W podobny sposób

wypowiada się o eilitonie św. patriarcha German, który pisze: „eiliton oznacza płaszczanicę w

którą zawinięte było ( ẽ eneilithi ) zdjęte z krzyża i złożone do grobu ciało Chrystusa” 12 .

Również patriarcha Sofroniusz w cytowanym już komentarzu Liturgii opisując zakończenie

liturgii katechumenów pisze: „diakoni rozkładają eiliton podobnie jak Józef i Nikodem, gdy

zamierzali pogrzebać samego Pana” 13

Autorzy wszystkich tych opisów wspominając o eilitonie wskazują, że jest to płótno na

którym bezpośrednio sprawowany był sakrament Eucharystii. Możemy ponadto stwierdzić, że

eiliton jest pierwszą formą płaszczanicy. Poprzez swoje liturgiczne znaczenie eiliton

przybiera symboliczne znaczenie płaszczanicy, która w okresie późniejszym została

zastąpiona antimensionem. W liturgikonach greckich do dnia dzisiejszego pozostało

sformułowanie mówiące o rozkładaniu eilitonu po liturgii katechumenów przed

sprawowaniem sakramentu Eucharystii. W najstarszych liturgikonach słowiańskich również

mówiło się o rozkładaniu eilitonu a nie antimensionu. Znaczenie eilitonu zmienia się wraz z

wejściem w powszechne użycie antimensionu.

Już u św. Symeona z Tessaloniki eiliton oznacza nie płaszczanicę, ale chustę która była na

głowie pochowanego Jezusa. O chuście tej wspomina św. Jan w swojej Ewangelii gdy

Szymon Piotr, który przyszedł wraz z nim do grobu „ujrzał leżące prześcieradła oraz chustę,

która była na głowie jego, ale zwinięta osobno na jednym miejscu” (20,6-7). Takie

pojmowanie eilitonu jako chusty jest przyjmowane również dzisiaj i wiąże się

7 Cyt. za TroickijWładimir, Istorija płaszczanicy, w : Bogosłwskij wiestnik 1912, t. 1, s. 366.

8 Taką opinię wyraził ks. Nikolskij Konstantin w „Posobije k izuczeniju ustawa bogosłużenija Prawosławnoj

Cerkwi, S.Petersburg 1804.

9 Zob. Paprocki H., Antimension, w: EK t. 1, k. 643-644.

10 Zob. Djaczenko G., Połnyj cerkowno-sławianskij słowar’, Moskwa 1993

11 Cyt za Troickij, dz. cyt., s. 367.

12 Posliedowatielnoje izłożenije, w: Pisanija, dz.cyt., s. 373, 391.

13 W: Pisanija, dz.cyt., s. 286

najprawdopodobniej z tym, że z czasem antimension zaczęto wkładać w eiliton 14 i niektórzy

uważają go tylko z chustę służącą do zawijania antiminsionu 15 .

W związku ze zmianą znaczenia eilitonu dalsza historia rozwoju płaszczanicy związana jest z

coraz bardziej rozwijającą się symboliką ołtarza i liturgicznych aktów. Już patriarcha German

wspomina, że obok eilitonu również pokrowiec służący do przykrycia pateny ( diskos )

oznacza płaszczanicę, zaś pokrowiec nad kielichem jest obrazem chusty leżącej na twarzy

Chrystusa. 16

Z okresu późniejszego inną interpretację znaczenia pokrowców podaje św. Symeon. W swoim

komentarzu do Liturgii pisze on „następnie (kapłan) biorąc pokrowiec diskosu, który razem z

innymi pokrowcami oznacza pieluszki mówi słowa psalmu przedstawiające wcielenie Słowa:

„Pan jest królem, oblekł się w dostojność... . Kładzie również pokrowiec i na kielich (jeden

lub wiele) wypowiadając przy tym słowa wskazujące także na wcielenie Pana [...] Następnie,

na koniec, kapłan po okadzeniu kładzie welon (gr. aẽr sł. wozduch ) oznaczający firmament z

umocowanymi gwiazdami i płaszczanicę, albowiem on obejmuje (ciało i krew) Jezusa

zmarłego i wonnościami namaszczonego, i on nazywa się płaszczanicą (sł. nadgrobije , gr.

epitaphion ). 17 Nazwanie przez św. Symeona trzeciego dużego pokrowca, którym przykrywa

się zarówno kielich jak i diskos, płaszczanicą wskazuje na nowy etap kształtowania się

płaszczanicy. Znaczenie płaszczanicy przechodzi na aer, który w danym przypadku oznaczał

rodzaj materiału – lekkiego, przeźroczystego. Słowo to przez długi czas było terminem

technicznym. Należy zaznaczyć, że w starożytnych liturgikonach i objaśnieniach liturgii aer

był nazywany również katapietasmą o czym pisze św. patriarcha German: „wierzchni

pokrowiec (gr. katapetasma ) lub welon (sł. wozduch ) używany jest w miejsce kamienia,

którym Józef zamknął wejście do grobu i który zapieczętowany był strażnikami Piłata” 18 .

Zapoznając się z zachowanymi dużymi pokrowcami możemy prześledzić, w jaki sposób

wpisują się one w historie płaszczenicy. Na niektórych wierzchnich pokrowcach ( aer )

przedstawiona jest ikona Eucharystii (historycy wymieniają aer suzdalski z 1423 riazański z

1486; podobne przedstawienia znajdują się na pokrowcach w monasterze Pantelejmona na

Athosie i w Suczawskim Monasterze w Bukowinie 19 (zob. ryc. 1).

Innym wyobrażeniem umieszczanym na dużych pokrowcach jest przedstawienie

ukrzyżowania Chrystusa, bądź zdjęcia Jezusa Chrystusa z krzyża i położenie go do grobu,

przez co pokrowce te nawiązują one bezpośrednio do epitafionów będących w użyciu w

Wielkim Tygodniu (ryc. 2). Te przedstawienia są ilustracją znaczenia wielkiego wejścia,

które w symbolice liturgicznej oznacza drogę Chrystusa na cierpienia, zaś samo postawienie

Świętych Darów na ołtarzu jest interpretowane jako złożenie Jego ciała do grobu. Bardzo

często na takich płaszczanicach umieszczane były tekst troparionu mającego bezpośredni

związek z umieszczonym przedstawieniem „W grobie ciałem, w otchłani duszą jako Bóg, w

raju zaś z łotrem, na tronie z Ojcem i Duchem byłeś Chryste, wszystko napełniający, Ty,

którego żadne słowo opisać nie może”. To samo można powiedzieć o rzadkim napisie

doksologii ( wieliczanija ) i najczęściej występującym troparionie „Dostojny Józef zdjąwszy z

drzewa przeczyste Ciało Twoje, całunem czystym owinął i wonnościami namaściwszy, w

nowym złożył grobie” ( Błagoobraznyj Iosif... ). Treść troparionu „Dostojny Józef...” wskazuje

na zależność od liturgicznego użycia aera – płaszczenicy. Te słowa wygłasza się

przykrywając św. Dary dużym pokrowcem po przeniesieniu na ołtarz.

14 Zob. Wieniamin, archip. Niżegorodskij i Arzamskij, Nowaja Skriżal, S.Pietierburg 1908, cz. I, s. 6.

15 Zob. Djaczenko G., Połnyj cerkowno-sławianskij słowar’, s. 220.

16 Posliedowatielnoje izłożenije, w: Pisanija, dz.cyt., s. 373.

17 Św. Symeon z Thessalonik, Razgowor o sw. Swiaszczennodiejstwiach i tainstwach cerkownych, w: Pisanija, t.

II, s. 130

18 Posliedowatielnoje izłożenije, w: Pisanija, dz.cyt., s. 396.

19 Zob. Kondakow Pamiatniki christianskogo iskustwa na Afonie, s. 248-250

Zachowane są również pokrowce z przedstawieniami samych aniołów i umieszczonym na

nich napisem „Niech milczy wszelkie ciało” ( Da mołczit wsiakaja płot ). Znany jest też

pokrowiec przedstawiający ikonę ukrzyżowanego Chrystusa otoczonego aniołami z napisem

dookoła „Niech milczy wszelkie ciało niech stoi z bojaźnią i drżeniem, i nie myśli o niczym,

co ziemskie. Oto Król królów i Pan panujących przychodzi, złożyć Siebie w ofierze” (ryc. 3).

Wyjaśnień takich przedstawień i napisów należy również szukać w liturgicznym użyciu tych

pokrowców, szczególnie podczas wielkiego wejścia Wielkiej Soboty i symbolice tego

wejścia.

Wielkie wejście według św. Symeona z Thessalonik jest znakiem drugiego chwalebnego

przyjścia Chrystusa z nieba. Dlatego wielkie wejście od czasów starożytnych dokonywało się

bardzo uroczyście. Św. Symeon opisując wielkie wejście piszę, że za św. Darami idą kapłani

niosący na głowach pokrowiec będący przedstawieniem martwego, nagiego Chrystusa.

„... z wielką chwała sprawuje się uroczyste wniesienie i wejście świętych darów w obecności

lektorów, diakonów, kapłanów poprzedzających i podążających ze świecznikami i innymi

świętymi rzeczami: dlatego, że to oznacza jak powiedzieliśmy, ostatnie przyjście (Chrystusa)

gdy On przyjdzie w chwale. Dlatego na przedzie niesiony jest omoforion z przedstawionym

na nim krzyżem, co znamionuje mający objawić się na niebie znak Jezusa, ale i samego

Jezusa. Za omoforionem idą i pozostali diakoni, zgodnie z porządkiem anielskim. Następnie

podążają niosący święte Dary a za nimi – wszyscy pozostali trzymając na głowie pokrowiec,

który oznacza (sł. znamienujet ) nagiego i martwego Jezusa” 20

Dymitriewskij zaznacza, że podobne komentarze występują również w ruskich biskupich

liturgikonach, ale uważa, że użycie wielkich pokrowców na Rusi należy odnieść do XVI

wieku 21 .

Płaszczanica w nabożeństwach Wielkiego Tygodnia.

Struktura nabożeństw cyklu dobowego jak również cyklu rocznego oraz teksty tych

nabożeństw ukazują i uobecniają ekonomię zbawienia. Ekonomia zbawczego zstąpienia i

odkupienia dokonanego przez naszego Zbawiciela jest odtworzona w misteryjny sposób w

codziennej liturgii i nabożeństwach całego roku. Obecne nabożeństwa wschodniego Kościoła

prawosławnego w swoim rozwoju historycznym ukształtowały się w oparciu o tradycje

jerozolimską, tradycję „wielkiej cerkwi” – soboru Hagia Sofia w Konstantynopolu oraz

tradycję monastyczną klasztorów św. Sawy w Palestynie i Studion w Konstantynopolu 22 .

Można założyć, że wyniesienie płaszczanicy w Wielkim Tygodniu w nabożeństwach naszego

Kościoła pochodzi z tradycji jerozolimskiej. W tej tradycji od czasów starożytnego

chrześcijaństwa, nabożeństwa cyklu rocznego charakteryzowały się realistycznym

przedstawianiem wydarzeń ewangelicznych odnoszących się wydarzeń z życia Chrystusa.

Ostatnie dni ziemskiego życia Chrystusa, jego cierpienie i śmierć stanowiły treść nabożeństw

Wielkiego Tygodnia. Takie nabożeństwa możliwe były tylko w Jerozolimie, miejscu

cierpienia Chrystusa, ale musiały oddziaływać na pielgrzymów (por. Sylwia Akwitańska) i z

pewnością w naturalny sposób pojawiało się dążenie, jak zauważa Dymitriewskij, aby w

innych miejscach w pewnym sensie odwzorować nabożeństwo jerozolimskie. 23

20 Błażennago Simieona archijepiskopa Fiessałonikijskago, Tołkowanieje o chramie, w: Pisanija dz.cyt., t. III, s.

34-35

21 Zob. Dmitriewskij, Bogosłużenije w ruskoj cerkwi w XVI w., Kazań 1884, s. 218; por. tenże, Służebnik,

Kijew 1904, s. 93-94.

22 Na temat kształtowania się obecnego typikonu zob. Awierkij archijepiskop, Liturgika, Jordanville 2000, s.

491—507; Paprocki H., Wprowadzenie, w: Liturgie Kościoła prawosławnego, Kraków 2003, s. 41-50.

23 Zob. Dmitriewski TKDA 1901, t. 3, s. 576-578

Na liturgiczne zastosowanie płaszczanicy i jego treści ikonograficzne niewątpliwy wpływ

miał kult całunu turyńskiego, który zgodnie z tradycją do VII wieku przechowywany był w

Kościele jerozolimskim, a po zdobyciu Jerozolimy przez Arabów przeniesiony został do

Konstantynopola. Tam był przechowywany w cerkwi Bogurodzicy na Blachernie, gdzie w

każdy piątek był ukazywany wiernym. Po zdobyciu Konstantynopola przez krzyżowców w

1204r. całun został wywieziony przez Ottona de la Roche do Besançon i w 1578 znalazł się w

Turynie 24

Prof. Gołubiński w swojej Historii Kościoła rosyjskiego pisze, że obrzęd wyniesienia

płaszczanicy w Wielkim Tygodniu, w tradycji greckiej swoimi początkami sięga pierwszej

połowie XI w., kiedy to pojawił się zwyczaj, aby na jutrzni wielkiej soboty po wielkiej

doksologii czynić wejście z ewangeliarzem. 25 Natomiast prof. Włodzimierz Troickij uważa,

że to wejście nie pojawiło się w XI w., ale jest pozostałością starożytnej formy świątecznego

nabożeństwa tzw. „ piesniennogo posliedowanija ” (gr. hasmatikẽ akolouthia ), które opisał św.

Symeon z Tesasaloniki i o którym powiedział, że „wszystkie katedralne świątynie na całym

świecie sprawowali te posliedowanije piesnienno ” 26 . Historię tego rytu możemy dostrzec

bardzo wcześnie, w czasach Sylwii Akwitańskiej i jej „podróży po świetych miejscach”. 27

O istnieniu obrzędu pogrzebu Chrystusa w Konstantynopolu świadczą zachowane wezwania

do wiernych i listy do imperatora, autorstwa patriarchy konstantynopolskiego Atanazego

(1289-1293) (1303-1311) zapraszające do uczestniczenia w „Pogrzebie Zbawiciela” (to

entaphiasmo tou Soteros). Wg prof. Gołubińskiego pod tym „pogrzebem” należy rozumieć

ceremonię przeniesienia do prezbiterium pokrowca ( aer ) z przedstawieniem złożenia

Chrystusa do grobu 28 .

W Konstantynopolu na początku XVI w. istniał już ryt „śpiewu na grobem” (ros.

nadgrobnogo pienija ) i obrzęd wyniesienia płaszczanicy wraz z ewangeliarzem po wielkiej

doksologii na jutrzni Wielkiej Soboty. Z względu na ogromny wpływ, jaki miało

nabożeństwo świątyni Hagia Sofia na nabożeństwo ruskiej Cerkwi, to obrzędy Wielkiej

Soboty pojawiły się mniej więcej w tym okresie i na Rusi. Prof. Troickij uważa, że obrzęd

Wielkiej Soboty ukształtował się na Rusi również około XVI wieku z tym, że nie było to

dokładne odwzorowanie tradycji Konstantynopola. Uważa on, że Rosyjska Cerkiew przejęła

myśl o sprawowaniu tego obrzędu, ale forma jego kształtowała się bardziej lub mniej

samodzielnie. 29

Należy jednak do tych opinii podchodzić ze świadomością, że istnieją również świadectwa

wcześniejsze wspominające pośrednio o płaszczanicy. W XII w. św. Cyryl Turowski w

swojej mowie pochwalnej Józefa z Arymatei na trzecią niedzielę po Wielkanocy, mówi:

„Kapłana i biskupa przywołuję: obraz swego służenia przekazałeś obchodząc, kadząc i

kłaniając się z modlitwą najczystszemu ciału Chrystusa mówiąc: zmartwychwstań Panie,

pomóż nam i wybaw nas ze względu na imię Twoje”. Nie jest to świadectwo jednoznaczne,

gdyż możemy tylko zakładać, że biskup sprawował nabożeństwo na wzór służenia Józefa z

Arymatei – obrzęd pogrzebu Chrystusa.

Zachowane są pisane źródła z XVII w. zawierające szczegółowe opisy obrzędów

liturgicznych sprawowanych w katedralnych świątyniach i monasterach. 30 Katedralne

liturgikony opisują bardzo złożone obrzędy, które nie mają uzasadnienia we wcześniejszej

24 Zob. Janczuk A., Całun turyński, w: EK, t. II, k. 1288-1289.

25 Zob. Gołubinskij E., Istoria russkoj Cerkwi, Moskwa 1880, I, 2, s. 917

26 Razgowor o sw. Swiaszczennodiejstwiach i tainstwach cerkownych, w: Pisanija, t. II, s. 472

27 Zob. Dmitriewskij Driewniejszyje patriarszyje tipikony swiatogrobskoj Ierusalimskoj i wielikoj

Konastantinopolskoj cerkwi, Kijew 1907, oraz w: Trudy Kiejwskoj Duchownoj Akadiemii 1901, t. 3, s. 553-

555)

28 Zob. Gołubinskij E., dz.cyt., I, 2, s. 918

29 TroickijWładimir, Istorija płaszczanicy, w : Bogosłwskij wiestnik 1912, t. II, s. 512.

30 Zob. Tamże s. 517-529.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: