Różnice w sprawowaniu św. Liturgii w prawosławnych Kościołach lokalnych..pdf

Różnice w sprawowaniu św. Liturgii w prawosławnych Kościołach lokalnych.

W eklezjologii Kościoła Wschodniego dominującą rolę odgrywa koncepcja

eucharystyczna związana z imieniem św. Ignacego Antiocheńskiego. 1 Zgodnie z tą koncepcją

każdy Kościół lokalny jest katolickim, w pełni Ciałem Chrystusa, o ile pozostaje w jedności z

Kościołem powszechnym. W definiowaniu Kościoła jako mistycznego Ciała Chrystusa został

podkreślony moment eucharystyczny, gdzie centralny charakter Eucharystii pozwala zrozumieć

koncepcję Kościoła urzeczywistniającego się z zgromadzeniu eucharystycznym. Taka koncepcja

eklezjologii nawiązuje do słów Chrystusa "albowiem gdzie są dwaj lub trzej zgromadzeni w imię

Moje, tam jestem pośród nich" (Mt.18,20). Wynika stąd, ze każdy Kościół lokalny jest

jednocześnie Kościołem powszechnym ponieważ w nim przebywa pełnia Ciała Chrystusowego.

W tajemnicy Eucharystii objawia się pełnia i jedność Kościoła, które mają charakter jakościowy,

gdyż Chrystus jest zawsze i wszędzie, w każdej Eucharystii, ten sam. 2 W tak pojmowanej

eklezjologii zakłada się analogię pomiędzy sakramentalnym a eklezjalnym ciałem Chrystusa.

Eucharystia jest wyrazem prawdziwej i realnej wspólnoty z Chrystusem. Eklezjologia

eucharystyczna, zdecydowanie bliższa Kościołom prawosławnym, pomaga zrozumieć dlaczego

mimo braku centrum organizacyjnego została zachowana jedność Kościoła na Wschodzie.

Zewnętrzną i administracyjną strukturę jednego Kościoła prawosławnego określa kanoniczne

termin „autokefalia” (od greckiego autos – sam, kefale – głowa), które ma swoje źródło w

zasadach eucharystycznej eklezjologii prawosławnej. Pojęcie to, choć nie sama nazwa,

pojawia się wraz z orzeczeniami zawartymi w „Kanonach Apostolskich” (kan. 34), kanonach

Soborów powszechnych (Nicea, kan. 4,5,6,7 i in.) i soborów lokalnych (Antiochia kan.9, 13,

14,15 i in.), które uznają prawo do samodzielności Kościołów lokalnych zarówno w sprawach

obrzędu, zarządzania i kierowania życiem duchownym w danej prowincji. Zasada autokefalii

gwarantuje równość, samodzielność i niezależność administracyjną, hierarchiczną i

obrzędową poszczególnych Kościołów lokalnych (krajowych) nie naruszając jedności wiary i

nie przecząc jedności sakramentalnej powszechnego Kościoła Prawosławnego. Różnice w

sprawowaniu Liturgii Świętej występujące w poszczególnych Kościołach lokalnych dotyczą

strony zewnętrznej, sposobu sprawowania i z całą pewnością nie zmieniają jej istoty i nie

naruszają jedności Kościoła prawosławnego.

1 Zob. św. Ignacy Antiocheński, List do Kościoła w Smyrnie (VIII,2). Słowa z tego listu „gdzie jest Jezus

Chrystus tam i Kościół powszechny” podkreślają, że w każdej ofierze eucharystycznej jest cały Chrystus.

2 Zob. Hryniewicz Wacław, Eklezjologia. W teologii prawosławnej, EK, t.4, k.786.

Chcąc omówić różnice w sprawowaniu Liturgii za najważniejsze uznałem zapoznanie

się z liturgikonami zawierającymi teksy liturgii św. Jana Chryzostoma przyjętymi przez

poszczególne Kościoły lokalne. Dla potrzeb tego opracowania uwzględniłem liturgikony

będące w użyciu w patriarchacie moskiewskim wydanie 1986, w Kościele serbskim, wydanie

z 1983r. i 1993r., w patriarchacie rumuńskim (wydanie 2000r.), w patriarchacie bułgarskim

(wydanie 1982r.) w Kościołach tradycji greckiej (wydanie z 1932 i 1992r.) oraz w Kościele

amerykańskim (wydanie 1976). Ponadto uwzględniłem tłumaczenie Liturgii św. Jana

Chryzostoma na język polski, wydane przez Warszawską Metropolię Prawosławną w 2001r.

W swoim wystąpieniu nie uwzględnię różnic w sprawowaniu liturgii przez biskupa.

I. Modlitwy wejścia.

Modlitwy wejścia czytane przez kapłanów i diakonów przed ikonostasem w

większości Kościołów lokalnych są prawie identyczne. Jedynie liturgikony grecki i rumuński

różnią się od pozostałych. Zgodnie ze liturgikonem greckim modlitwy po „Ojcze nasz” –

Zmiłuj się nad nami Panie, zmiłuj się” są czytane na przemian przez kapłana i diakona.

Ponadto współczesny liturgikon grecki „Mikron ieratikon” po modlitwie przed ikoną

Chrystusa i Bogurodzicy dodaje troparion ku czci św. Jana Chrzciciela „Pamiat’ prawiednogo

s pochwałami” czytany przed ikoną Jana Chrzciciela. Dopuszcza on również oddawanie

pokłonu innym ikonom znajdującym się w ikonostasie, między innymi ikonie patrona

świątyni, czy też szczególnie czczonych świętych. Praktyka ta w tradycji greckiej wzięta

została z liturgikonu jerozolimskiego, gdzie istniała dużo wcześniej. Należy zauważyć, że

jeżeli nawet w słowiańskich liturgikonach nie ma wskazówek odnośnie dodatkowych

modlitw, to komentatorzy i liturgiści dopuszczają taką możliwość. We współczesnej praktyce

greckiej i rumuńskiej modlitwy wejścia kończą się odesłaniem (sł. otpust), po którym

następuje wejście do prezbiterium. Podczas wejścia do prezbiterium w tradycji Kościołów

słowiańskich wypowiada się wersety od 8 do 13 psalmu 5-go, w tradycji greckiej werset 5, a

w tradycji rumuńskiej wersety 5 i 6. W tradycji Kościoła jerozolimskiego, świętego Grobu,

wypowiadane są słowa „Wejdę do domu Twego, pokłonię się jednemu trójhipostatycznemu

Bóstwu, któremu oddajemy pokłon w Ojcu i Duchu Świętym na wieki, amen.” 3

II. Proskomidia.

W sprawowaniu proskomidii, pierwszej części Liturgii świętej, można dostrzec

największe różnice jakie występują pomiędzy tradycją grecką i słowiańską, oraz pomiędzy

3 Kern Kiprian, Eucharystia (Iz cztienij w Prawosławnom Bogosłowskom Institutie w Pariże), Paris 1947, s. 142

poszczególnymi Kościołami lokalnymi. Różnice te dotyczą zarówno treści jak i formy

proskomidii.

Proskomidię w Kościołach tradycji greckiej sprawuje się na jednej dużej prosforze,

zaś w Kościołach tradycji słowiańskiej, szczególnie rosyjskiej, w chwili obecnej na pięciu

małych prosforach 4 . W tradycji Kościoła serbskiego, rumuńskiego i bułgarskiego uznaną jest

praktyka zarówno słowiańska jak i grecka. Współczesny służebnik serbski zawiera w tej

kwestii interesującą uwagę. Przed czynnością wyjęcia cząsteczki ku czci Bogurodzicy

umieszczona jest uwaga: „Kapłan bierze drugą prosforę, jeżeli nie służy na jednej prosforze,

jak to było dawniej” 5 .

Ponadto w tradycji Kościoła rumuńskiego Liturgię sprawuje się nie tylko na winie

czerwonym, ale również na białym, co nie jest spotykane w innych Kościołach, poza

niektórymi parafiami Kościoła w Słowacji.

W tradycji greckiej we współczesnym liturgikonie, po trzykrotnej modlitwie „Boże

oczyść mnie grzesznego i zmiłuj się nade mną” a przed „Odkupiłeś nas od przekleństwa

prawa ...” czytany jest troparion przedświęta Bożego Narodzenia „Bądź gotowy Betlejemie,

otwórz się wszystkim Raju ....” 6 . Archimandryta Cyprian Kern zauważa, że ten troparion

występował w jerozolimskim porządku liturgii 7 i najprawdopodobniej z niego przeniknął do

całej tradycji greckiej, ponieważ według liturgikonu wydanego w 1932 roku troparion ten nie

występuje w porządku proskomidii. 8 Współczesny liturgikon grecki podaje, że po słowach

kapłana wygłaszanych podczas trzykrotnego czynienia krzyża nad prosforą „Na pamiatkę

Pana i Boga i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa” (sł. W wospominanije Gospoda i Boga i

Spasa Naszego Iisusa Christa) diakon dodaje „w każdym czasie, teraz i zawsze i na wieki

wieków”. Dalsze przygotowanie świętego chleba (zwanego Barankiem) we wszystkich

tradycjach przebiega w ten sam sposób. Dopiero przy końcu przygotowania Baranka (sł.

Agnca) jest odróżnienie w tradycji greckiej. Z tradycji jerozolimskiej do tradycji greckiej

przeniknęło dodatkowe wezwanie diakona „Ukrzyżuj władyko” i słowa kapłana „Gdy

ukrzyżowałeś się Chrystusie, zginął władca zła (sł. pogibie muczitel’stwo; gr. anerethi i

tirannnis) zwyciężona została siła wroga, nie jako anioł, ani nie człowiek, ale sam Panie

4 W „Nastolnoj knigie swiaszczennosłuzitiela”, Moskwa 1992, t. 1, s. 209 czytamy, że „w chwili obecnej w

Kościele rosyjskim używa się pięciu chlebów zwanych prosforami”. Uwaga ta jest o tyle istotna, że w

przeszłości używano różnej ilości chlebów ofiarnych. Cyprian Kern, dz. cyt., s. 140 wymienia między innymi

liczbę siedmiu prosfor.

5 Служебник, Novi Sad 1993, s. 94

6 Mikron Ieratikon, wyd. Apostoliki Diakonia 1992, s. 54.

7 Kern, dz.cyt., s. 144

8 Zob. Die Gotlische Liturgie unseres hl. Vaters Johanes Chrysostomus. Griechischer tekst mit Einfürung und

Anmerkung von D. Plazidus de Meester, wyd. Würzburg 2000.

zbawiłeś nas, chwała Tobie”. Jest to tekst z nabożeństwa Wielkiego Postu (siedalen ton 1). 9

Dopiero po tym wezwaniu następują słowa „Przebij władyko” i „Jeden z żołnierzy włócznią

przebił mu bok, a natychmiast wypłynęła krew i woda. A ten, który widział, zaświadczył, a

świadectwo jego jest prawdziwe” 10 . Następnie w liturgikonach słowiańskich diakon biorąc

wino i wodę, zwraca się z prośbą do kapłana „Pobłogosław, władyko to święte zjednoczenie”

i wlewa do kielicha razem wino i wodę nic nie mówiąc. W tradycji greckiej po słowach

diakona „pobłogosław władyko święte zjednoczenie” kapłan błogosławiąc mówi:

„Błogosławione zjednoczenie świętych Twoich w każdym czasie, teraz i zawsze i na wieki

wieków”. Liturgikon rumuński jest bardziej dokładny i określa tę czynność kapłana,

sprawującego liturgię bez diakona, następująco: „Wbijając włócznię z prawej strony w część

z pieczęcią Jezus mówi: „Jeden z żołnierzy włócznią przebił Mu bok” a następnie wlewając

wino i wodę mówi „a natychmiast wypłynęła krew i woda” i dalej do końca”. Natomiast

kiedy diakon uczestniczy w sprawowaniu proskomidii, opis jest taki sam jak w tradycji

greckiej. 11 W tym miejscu wypadałoby podkreślić, że w sposobie wlewania wody i wina do

kielicha również istnieją różnice. Jedni, szczególnie w tradycji greckiej, ale nie tylko, wlewają

wodę i wino z dwóch różnych naczyń równocześnie, inni natomiast wlewają z jednego

naczynia razem – wcześniej połączone.

Analiza liturgikonów różnych Kościołów wskazuje, że treści modlitw w ostatnich

czasach uległy zmianie w poszczególnych Kościołach lokalnych. Uwaga ta dotyczy przede

wszystkim wspominania imion świętych na proskomidii. Większość Kościołów uwzględnia

imiona świętych z własnego dyptychu. Zasadnicza różnica pomiędzy tradycją grecka a

tradycjami słowiańskimi widoczna jest podczas wyjmowania pierwszej cząstki. W Kościołach

słowiańskich, rumuńskim ta cząstka jest wyjmowana „Na cześć i pamiątkę czcigodnego,

chwalebnego Proroka i Poprzednika i Chrzciciela Jana” 12 . W tradycji greckiej natomiast

wyjmowana jest na cześć „największych arcystrategów (gr. pammegiston Taksiarchon)

Michała i Gabriela i wszystkich mocy bezcielesnych”, zaś imię św. Jana Chrzciciela

wymieniane jest wraz z innymi prorokami przy wyjmowaniu drugiej cząstki 13 .

Przy wyjmowaniu cząstki ku czci apostołów tradycja grecka i rumuńska oprócz śww.

Apostołów Piotra i Pawła dodaje ponadto „dwunastu i siedemdziesięciu i wszystkich świętych

9 Mikron Ieratikon, s. 56, por. Kern, dz.cyt., s. 146.

10 Polskie tłumaczenie tekstów Liturgii podaję za wydaniem Warszawskiej Metropolii Prawosławnej, Warszawa

2001, Boska Liturgia świętego Ojca naszego Jana Chryzostoma.

11 Zob. Liturghier, Bukaresti 2000, s. 108.

12 Zob. Boska Liturgia, dz.cyt., s. 18-20.

13 Mikron Ieratikon, s. 57

Apostołów” 14 . Tradycja Kościoła jerozolimskiego dodatkowo wymienia jeszcze w tym

miejscu „świętego sławnego i chwalebnego apostoła Jakuba, brata Boga i pierwszego biskupa

Jerozolimskiego” 15 .

Przy wspomnieniu świętych Hierarchów jednomyślność jest zachowana tylko w

pierwszej części, gdzie wymieni są śww. Bazyli Wielki, Grzegorz Teolog, Jan Chryzostom,

Atanazy i Cyryl oraz Mikołaj z Miry Licyjskiej. W dalszej części każdy Kościół wspomina

innych świętych. W Kościele rosyjskim wymieniani są: śww. Piotr, Aleksy, Jonasz, Filip,

Hermogen moskiewscy, Nikita biskup Nowogrodu i Leoncjusz biskup Rostowa. W

Liturgikonach wcześniejszych redakcji, tzw. kijowskiej wspomina się również św. Michała

Kijowskiego 16 . Ten sam porządek jest zachowany we współcześnie wydanych liturgikonach

w Polsce: w języku słowiańskim i polskim.

W liturgikonie greckim, obecnie obowiązującym, nie występują oczywiście święci

Kościoła rosyjskiego, ale wspominany jest św. Jana Jałmuznik (ros. Miłostiwyj; gr.

Eleimonos) -patriarcha aleksandryjski wraz z śww. Atanazym i Cyrylem oraz św. Spirydon

biskup Trymifucki. 17 . W starszych liturgikonach imiona tych świętych nie występują, a

wspomnienie świętych Hierarchów kończy się na św. Mikołaju. 18 . Imię św. Jana Jałmuznika

występowało w liturgikonie jerozolimskim od dawna.

Liturgikon serbski uwzględnia imiona biskupów moskiewskich z tradycji Kościoła

rosyjskiego, po których wymienia św. Hierarchów serbskich Sawę, Arseniusza, Maksyma,

Bazylego i Piotra. 19 . Liturgikon rumuński wymienia św. Spiridona biskupa Trymifuckiego,

Kalinika Czarnogórskiego, Nifona Konstantynopolskiego, Józefa Nowego, Antyma

Iberyjskiego, Józefa Męczennika, Gelazjusza i Leoncjusza.

Przy wyjmowaniu cząstki ku czci św. Męczenników istnieją również różnice w

liturgikonach poszczególnych Kościołów lokalnych. Liturgikon grecki wymienia oprócz

powszechnie występujących imion świętych Archidiakona Stefana, wielkich męczenników

Dymitra, Jerzego, Teodora Tyrona i Teodora Stratelesa również św. Charlampiusza i

Eleuteriusza. W starszych Liturgikonach imiona tych świętych nie były uwzględnione.

Grecka tradycja nie wymienia świętych męczennic po imieniu, a jedynie wspomina ich

14 Zob. Mikron Ieratikon, s. 57; por. Liturghier, s. 110.

15 Kern, dz.cyt., s. 147.

16 Zob. Czin swjaszczennyja i Bożestwiennyja Liturgii iże wo swiatych Otca naszego Ioanna Złatoustago, Kijów

1896, s. 13.

17 Zob. Mikron Ieratikon, s. 57.

18 Zob. Die Göttliche Liturgie.., dz.cyt., s. 16,17; por. Kern, dz.cyt., s.148.

19 Imiona te występują zarówno w liturgikonie z 1983 roku jak i z roku 1993.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: