Układ nerwowy za pośrednictwem włókien odśrodkowych wykonuje dwojakiego rodzaju czynności: 1) powoduje skurcze mięśni szkieletowych i 2) reguluje czynności życiowe organizmu i przemianę materii. Ta część układu nerwowego, od której zależą czynności mięśni poprzecznie prążkowanych, nazywa się układem somatycznym. Druga część, od której idą na obwód włókna odśrodkowe do narządów wewnętrznych i która reguluje czynności serca, naczyń krwionośnych, gruczołów oraz mięśni gładkich w całym ustroju, nazywa się układem nerwowym autonomicznym (systerna nervosum autonomicum).
Nazwa pochodzi siad, że zwoje tego układu są położone poza układem nerwowym ośrodkowym, jak również dlatego, że wiele narządów unerwionych przez ten układ po usunięciu z ustroju i umieszczeniu w roztworze fizjologicznym zachowuje przez pewien czas samoistną rytmiczną aktywność, oraz dlatego, że układ ten zawiaduje czynnościami niezależnymi od naszej woli.
Układ nerwowy autonomiczny różni się od układu somatycznego zarówno pod względem budowy, jak i czynności.
Grupy komórek nerwowych, od których odchodzą obwodowe włókna nerwowe autonomiczne, są rozmieszczone w ośrodkowym układzie nerwowym nierównomiernie. Są one skupione w czterech okolicach ośrodkowego układu nerwowego, a mianowicie: 1) w śródmózgowiu, 2) w rdzeniu przedłużonym, 3) odcinku piersiowo-lędźwiowym rdzenia kręgowego (na przestrzeni od I kręgu odcinka piersiowego do II lędźwiowego), 4) w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego.
Ośrodki autonomiczne, położone w śródmózgowiu, rdzeniu przedłużonym i części krzyżowej rdzenia kręgowego wraz z odchodzącymi od nich nerwami stanowią część przywspółczulną (parasympatyczną) układu autonomicznego.
Ośrodki autonomiczne części piersiowo-lędźwiowej rdzenia oraz odchodzące od nich włókna tworzą część współczulną (sympatyczną) układu nerwowego autonomicznego.
Istotną cechą odróżniającą układ autonomiczny od somatycznego jest to, że droga nerwowa odśrodkowa w układzie autonomicznym składa się zawsze z dwóch neuronów. Włókna nerwowe somatyczne odchodzące od komórek rogów przednich rdzenia kręgowego biegną bez żadnej przerwy do mięśnia szkieletowego, natomiast każde włókno wychodzące z ośrodka autonomicznego w drodze na obwód ulega przerwaniu w jednym ze zwojów obwodowych, w których rozpoczyna się drugi neuron, doprowadzający swe wypustki do komórek efektora.
Innymi słowy każdy nerw autonomiczny (współczulny lub przywspółczułny) składa się z wypustek dwóch połączonych ze sobą neuronów, z których jeden leży w układzie nerwowym ośrodkowym i kończy się w zwoju obwodowym, drugi w tym zwoju się rozpoczyna i kończy w tkankach unerwianego narządu.
Włókna nerwowe autonomiczne, wychodzące z ośrodkowego układu nerwowego i kończące się na komórkach położonych w zwoju obwodowym, nazywają się włóknami przedzwojowymi, natomiast włókna odchodzące od zwoju noszą nazwę włókien zazwojowych.
Włókna nerwowe autonomiczne są cieńsze (2-7 mm) niż włókna somatyczne (12-14 mm) i są pozbawione całkowicie osłonki mielinowej lub mają osłonkę bardzo cienką. Włókna autonomiczne różnią się także od somatycznych pod względem czynnościowym. Pobudliwość ich jest znacznie niższa. W celu podrażnienia nerwu autonomicznego potrzebny jest znacznie silniejszy bodziec. Włókna autonomiczne przewodzą pobudzenie dużo wolniej (1-3 m/s) niż somatyczne (70-120 m/s).
Inną cechą odróżniającą układ nerwowy autonomiczny od somatycznego jest to, że układ autonomiczny nic ma własnych dróg dośrodkowych, tj. własnych włókien czuciowych. Ponieważ jednak czynności tego układu mają charakter odruchowy, potrzebny im jest do rozpoczęcia czynności bodziec czuciowy. Bodźce takie w odruchach autonomicznych są przekazywane przez włókna czuciowe, należące do układu somatycznego.
mzyk1