Cnota roztropności
Ujęcia biblijne wzywają do roztropności, tj. do przewidywania, do czuwania, słowem do
rozumnego zastanowienia się nad tym, co należy robić, aby dojść do zamierzonego celu .
W POZNANIU TEORETYCZNYM wola do wewnętrznej treści naszych sądów nie ma
dostępu; od niej zależy, czy będziemy myśleli (quoad exercitum) o tym, czy owym [...] ale gdy
raz już wybierzemy przedmiot naszych rozważań, sam rozum powinien wpływać na
kształtowanie się naszych sądów, a nie upodobania naszej woli czy uczuć.
O ile przedmiot staje się dla nas pośrednio lub bezpośrednio oczywistym, sąd nasz o nim
nabiera cech pewności, dającej spokój co do poznania prawdy (może być też "mniemanie",
zawieszenie sądu).
W POZNANIU PRAKTYCZNYM "wola przenika do wnętrza sądów (quoad specificationem)
i bierze czynny udział w kształtowaniu wszystkich postanowień, decyzji i nakazów, mających
kierować naszym postępowaniem. A to dlatego, że chodzi o zdecydowanie, czy dana czynność
odpowiada upodobaniu, którego wykładnikiem jest wola .
Woluntaryści wszelkich odcieni, z Dunsem Szkotem na czele, woleliby w tym procesie widzieć
myślące chcenie, (...) ale jest rzeczą oczywistą, że czynnik poznawczy tu przeważa i nadaje
kierunek, podczas gdy wola dostarcza napędu duchowego i wprawia w ruch wszystkie
pozostałe czynniki naszej psychiki (...) .
Toteż gdy chcemy ująć w skrót praktyczna działalność naszego rozumu, należy ją nazwać nie
myślącym chceniem, ale raczej CHCąCYM MYśLENIEM, tj myśleniem przeniknionym
chceniem i nadającym mu za to jego kierunek.
Cnotą, mającą zapewnić naszemu chcącemu myśleniu tę sprawność i wynikającą z niej
pewność i spokój jest właśnie ROZTROPNOśĆ".
U św. Tomasza: kwestia pewności
1.Gdy idzie o ROZUM TEORETYCZNY, rzecz jest jasna: prawdą jest zgoda między rzeczą a
rozumem, "adequatio rei et intelectus"; Inaczej być nie może, bo rzeczy są tym, czym są, a nie
tym, co my o nich myślimy."
2. Wprost przeciwnie rzecz ma się w dziedzinie praktycznej, w której nasze czyny są tym, co my
myślimy i chcemy, a jak prawda rozumu teoretycznego polega na zgodności z rzeczą, tak
prawda ROZUMU PRAKTYCZNEGO polega na zgodności z prawą wolą: in conformitate cum
voluntate recta.
Gdzie: "prawa wola oznacza wolę skierowaną do prawdziwych dóbr człowieka, a gdzie są te
jego prawdziwe dobra, tylko rozum teoretyczny może mu powiedzieć."
Składniki roztropności. Jej zakres i gatunki.
Roztropność jest cnotą dobrze wychowanego sumienia, a to wychowanie zapewnia mu
prawość woli. A oto składniki roztropności:
(1) Pamięć, zmysłowa i umysłowa; aby fakty były "w każdej chwili do dyspozycji, gdy zajdzie
potrzeba spełnić jakiś czyn w podobnych warunkach".
(2) Zmysł rzeczywistości; potrzebne: zasady, by się nimi kierować + jasne spojrzenie na te
dane, wśród których i za pomocą których mamy działać (dostarczone przez zmysły zewnętrzne,
ale gdy je przyjmiemy do swego wnętrza, zostają poddane pewnym pr. psychicznym, nad
którymi należy pilnie czuwać, inaczej mogą im odebrać w pewnej mierze ich wartość. Idzie tu
szczególnie o rolę wyobraźni.... Trzeba zdawać sobie sprawę, które z tych znaczeń
odpowiadają czemuś rzeczywistemu, a które są wytworem naszej psychiki.
(3) Ufność (zaufanie), tj. "gotowość, aby dać się przez kogoś pouczyć i przyjąć od niego radę"
Przeszkody: próżność i zarozumiałość, a "być innego zdania to nie znaczy mieć swoje zdanie".
(4) Domyślność, tj. trafne wyciąganie wniosków tam, gdzie oczywistych danych nie ma
Obserwacja życia, zastanawianie się nad nim, czytanie literatury (Szekspir) - daje empiryczną
znajomość np. tajników psychiki, cenną dla roztropności, głównie dla rozwagi.
(5) Zdrowy sąd, który "polega na umiejętności prawidłowego rozumowania. Choć: nie ma
tu wniosków koniecznych!; te same zasady teoretyczne należy nieraz w praktyce w różny
sposób stosować,[...] reguły naszego postępowania nie są żelazne, ale ołowiane
(6) Umiejętność przewidywania; "Łacińska nazwa roztropności 'prudentia' pochodzi od
'providenta', tz. "przewidywania"! "W okresie wykonania cel winien być w umyśle wciąż
przytomny, na to, aby nie dopuścić do odchyleń i zboczeń na manowce.
(7) Oględność; nie tylko przewidywać kolejne czynności planu, ale widzieć je zawsze w
świetle konkretnych warunków, które otaczają i których znajomość może się ogromnie
przyczynić do wykonania zamierzenia
(8) Zapobiegliwość; przewidywać i to, co może wprost stanąć na przeszkodzie w
przeprowadzeniu planu, aby niejako zabiec drogę tym możliwym trudnościom i aby mieć
przeciw nim w pogotowiu odpowiednie środki.
B. Wychowanie prawdomówności i szczerości:
Pamięć; usprawiedliwianie się zapominaniem tylko w wyjątkowych wypadkach może być
uznane. Gdy się zdarza częściej, winno być traktowane jako niedbalstwo, a nieraz może być
nawet poważną podstawa do podejrzenia o kłamstwo, o wykręcanie się tą drogą od winy.
Zmysł rzeczywistości; niepanowanie jest źródłem wielu kłamstw, mniej złych, bo mniej
świadomych i dobrowolnych, a jednak b. szkodliwych.
Obok ufności czuwać, jednocześnie aby je pobudzać do zbierania własnego doświadczenia, do
spostrzegawczości, tj. do umiejętnego patrzenia na świat i ludzi, i sprawnego rozumowania o
tym wszystkim" - domyślność.
C. Jak zachować potrzebny pęd woli?
Chodzi o wytworzenie takiej atmosfery, która by ciągłymi, po części nawet nieświadomie
podejmowanymi podnietami żłobiła w duszy tę cechę stałości chcenia i staranności w
wykonaniu
Pomaga przykład wychowawcy, ale trzeba pamiętać, że "wychowanie jest przede wszystkim
funkcją społeczną."
W formie negatywnej naczelnym hasłem całego wychowania, a szczególnie wychowania
roztropności, winno być, iż niczego nie wolno robić byle jak.
Wymaga to zaprawienia się do tego, by każdej podjętej pracy oddawać się nie połowicznie, ale
całkowicie, w myśl starej zasady "age quod agis", "rób to, co robisz."
Żądanie pilności, staranności i dbałości; tu bardzo ważnym by było podniesienie wymagań
szkolnych w sprawie starannego pisania, czyli kaligrafii (...) Gdy się od nich nie wymaga
dbałości i staranności w opanowaniu tej pierwszej sprawności fizycznej, jakiej uczy szkoła,
jakże trudno będzie potem wymagać tych zalet przy nabywaniu innych umiejętności, o wiele
trudniejszych, jak łatwo się przyzwyczaja do robienia wszystkiego byle jak.
Utrwalenie chęci rachowania się we wszystkim, co człowiek przedsiębierze, z
wymaganiami naczelnego celu jego życia. Jest to jeszcze donioślejsze, ale i trudniejsze
zagadnienie wychowania prawości woli, która by stawiała całe życie człowieka w
prawdzie."
D. WARUNKI POWODZENIA W PRACY:
(a) Dobra znajomość siebie; Stare greckie "gnoti seaution", poznaj siebie, winno być punktem
wyjścia całej naszej pracy nad sobą. Trzeba :
i) dobrze znać swój temperament,
ii) ii) swe skłonności wrodzone,
iii) iii) nieraz nawet i obciążenie dziedziczne,
iv) iv) trzeba umieć dostrzec w swej duszy zaczątki wad, które się tam rodzą, i nad
tym wszystkim wytrwale czuwać.
Na tym polega doniosłość codziennego rachunku sumienia, który nie powinien być tylko
powierzchownym obrachowaniem wykroczeń w ciągu dnia, ale przeglądem motywów
postępowania z gotowością uznania winy i odwołania aktem żalu wobec Boga wszystkiego, na
co się przeciw Jego świętej woli dało przyzwolenie.
Na tak dobrze uprawionej roli duszy nasionka sakramentów świętych przyniosą owoc stokrotny.
Tytuł pochodzi od redakji portalu omp.lublin.pl
o.Jacek Woroniecki OP
polak-maly