16 dziecko krzywdzone.pdf

M aria B eisert • Rozwojowa noRma seksuologiczna jako kRyteRium oceny zachowań

seksualnych dzieci i młodzieży

M aria B eisert

Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Rozwojowa norma seksuologiczna

jako kryterium oceny zachowań seksualnych

dzieci i młodzieży

Autorka artykułu przedstawia propozycję określania i tworzenia normy seksuologicznej przy-

datnej do oceny ekspresji seksualnej dzieci i młodzieży. Składa się on z dwóch części. W pierw-

szej przedstawione zostały kryteria normy potrzebne do oceny zachowań dzieci i młodzieży,

w drugiej zaś – typowa, rozwojowa ekspresja seksualna. Całość wypowiedzi dąży do udowod-

nienia dwóch twierdzeń: o konieczności stosowania jasnych kryteriów (a nie argumentów ideo-

logicznych) do oceny ekspresji seksualności osób niedorosłych oraz o praktycznym znaczeniu

dobrze opracowanych założeń teoretycznych do diagnozy i terapii.

Wprowadzenie

ozwój seksualny jest procesem, któ-

ry w cyklu życia człowieka biegnie

swoim nurtem, niezależnie od ogra-

niczeń, ocen i prób podporządkowania go

mniej lub bardziej koniunkturalnym ce-

lom.

To prowokujące twierdzenie, nie opisu-

jące oczywiście w sposób trafny ani samego

zjawiska, ani jego uwarunkowań, jest jed-

nak w pewnym wąskim znaczeniu praw-

dziwe. Seksualność człowieka wyrasta bo-

wiem z tego, co podstawowe i niezbywalne

– z biologii. Ta zaś najskuteczniej opiera się

manipulacjom, indoktrynacji i innym kultu-

rowym zabiegom. Ponieważ jednak za po-

mocą samych mechanizmów biologicznych

nie da się opisać i wyjaśnić tak bogatego fe-

nomenu, trzeba wziąć pod uwagę również

czynniki psychospołeczne, bowiem dopie-

ro one w interakcji z biologicznymi nadają

seksualności kształt ostateczny.

O ile jednak struktura biologiczna płci

może być uważana za w miarę stałą podsta-

wę bazę rozwoju seksualnego, o tyle czyn-

niki psychologiczne i kulturowe należą do

czynników podlegających wyraźniejszym

modyikacjom.

Trzeba więc w tym momencie postawić

sobie pytanie o to, co w rozwoju seksual-

nym powinno być poddane regulacji, jak

daleko powinna ona sięgać i jakimi kry-

teriami należy się posługiwać dokonując

ocen, a potem podporządkowując im za-

biegi socjalizacyjne.

Opisany tu problem jest w seksuologii

znany. Ujawnia się wyraźnie w procesie

Dziecko krzywdzone • nr 16/2006

M aria B eisert • Rozwojowa noRma seksuologiczna jako kRyteRium oceny zachowań

seksualnych dzieci i młodzieży

tworzenia norm pozwalających odróżnić

sferę szeroko pojętego zdrowia od równie

szeroko rozumianej patologii.

Ponieważ seksualność jest zjawiskiem

poddanym rytmowi biologicznych prze-

mian dokonujących się w życiu człowieka,

to również i sfera jej normowania powinna

ten aspekt brać pod uwagę. Konstruowa-

niu norm towarzyszy więc wymóg dosto-

sowania ich do różnych – zwłaszcza co do

poziomu stabilności – okresów rozwojo-

wych. Inaczej więc kształtować się powin-

ny kryteria odnoszące się do ustabilizowa-

nego poziomu funkcjonowania typowego

dla okresu dorosłości, inaczej zaś kryteria

określające granice zdrowia dzieci i mło-

dzieży. Intensywne przemiany dokonujące

się w okresach poprzedzających dorosłość,

niedojrzałość struktur psychicznych oraz

zależność od opiekunów wymagają, by

inny – niż w przypadku dorosłych – obszar

zjawisk i zachowań uznać za mieszczący

się w normie.

To oczywiste dla wychowawców stwier-

dzenie oznacza konieczność jasnego spre-

cyzowania celu, który zamierzają osiągnąć,

kształtując rozwój seksualny wychowan-

ków. O ile jednak dość łatwo na poziomie

ogólnym można określić cel działań wycho-

wawczych (dojrzały seksualnie dorosły),

o tyle źródłem sporów są metody działania,

a także treść i granice norm.

Stąd niniejsze opracowanie poświęcone zo-

stanie tej ostatniej grupie problemów i stano-

wić będzie propozycję określania i tworzenia

normy seksuologicznej przydatnej do oceny

ekspresji seksualnej osób niedorosłych.

Składać się ono będzie z dwóch części.

W pierwszej przedstawione zostaną kry-

teria normy potrzebne do oceny zachowań

dzieci i młodzieży, w drugiej zaś – typowa,

rozwojowa ekspresja seksualna. Całość wy-

powiedzi potraktowana została jako pro-

ces zmierzający do udowodnienia dwóch

twierdzeń: o konieczności stosowania jas-

nych kryteriów (a nie argumentów ideo-

logicznych) do oceny ekspresji seksualno-

ści osób niedorosłych oraz o praktycznym

znaczeniu dobrze opracowanych założeń

teoretycznych dla diagnozy i terapii.

Kryteria normy seksuologicznej dla dzieci i młodzieży

Wielość zachowań seksualnych urucha-

mianych przez dzieci i młodzież na prze-

strzeni 18 lat rodzi pytanie o ich status.

Używane w seksuologii pojęcie normy

partnerskiej, indywidualnej czy klinicznej

nie jest tu przydatne (Imieliński 1990).

Na kryteria, którymi zwykle można się

posługiwać wobec osób dorosłych (kryte-

rium przeciętności, powszechności, zgodno-

ści z systemem wartości, zgodności ze stan-

dardami zdrowia), nakłada się rozwojowa

zmienność i – mająca również cechy rozwo-

jowe – niedojrzałość ekspresji. Podobnie jak

i w przypadku dorosłych, posługiwanie się

jednym kryterium nie pomogłoby w kwali-

ikowaniu zachowań na dymensji norma-pa-

tologia (Imieliński 1990).

Istnieje kilka sposobów oceniania i trakto-

wania ekspresji seksualnej osób niedorosłych.

Pierwszy – najprostszy – przyznający

wprawdzie okresowi dzieciństwa i dorasta-

nia osobne miejsce w rozwoju seksualnym,

uznaje wszelkie zachowania seksualne

za przejawy patologii. Stąd brak ekspresji

uważany jest za sytuację pożądaną, a poja-

wienie się jakichkolwiek zachowań seksu-

alnych za odstępstwo od niej. Ten sposób

myślenia o tym, co pożądane (zdrowe,

moralne, normalne), rodzi poważne konse-

kwencje.

Po pierwsze, nie opowiada się za integral-

nością intrapsychicznych i behawioralnych

aspektów rozwojowych, hamując i wyklu-

czając te ostatnie.

Po drugie, wartościując negatywnie za-

chowania i odrywając je od procesów in-

trapsychicznych, neguje podstawową za-

sadę psychologii rozwoju life-span , zgodnie

Dziecko krzywdzone • nr 16/2006

M aria B eisert • Rozwojowa noRma seksuologiczna jako kRyteRium oceny zachowań

seksualnych dzieci i młodzieży

z którą wcześniejsze stadia rozwojowe

(i związane z nim zjawiska) stanowią kan-

wę dla rozwoju stadiów późniejszych. To

bowiem, co wcześniejsze, nie tylko nie jest

traktowane jako gorsze czy bezwartoś-

ciowe, ale przeciwnie – jest uznawane za

niezbędny element dla ukształtowania się

struktur (w tym też umiejętności i zacho-

wań) dojrzalszych, o wyższym stopniu zło-

żoności.

Uznając z perspektywy człowieka doro-

słego zachowania seksualne dzieci za nie-

dojrzałe, a przez to i podlegające hamowa-

niu, ocenia się je jako niedojrzałe wobec

zachowań dorosłych, zapominając, że są

one adekwatne, a więc dojrzałe w stosun-

ku do okresu rozwojowego, z którego po-

chodzą.

Po trzecie wreszcie, ten sposób oceny sta-

wia osobę dorosłą od razu przed wysokimi

wymaganiami operowania umiejętnościa-

mi i zachowaniami, które nie mogą być

ćwiczone stopniowo, zgodnie z rozwojo-

wym rytmem. Wymóg powstrzymywania

się od jakiejkolwiek aktywności seksualnej

przed osiągnięciem określonej granicy (wy-

nikającej z wieku, sytuacji, przynależności)

przyjmuje też milczące założenie o wrodzo-

nej naturze tych zachowań, skoro aspekt

uczenia w toku rozwoju nie ma istotnego

znaczenia.

Tak więc poza prostotą (obecność zacho-

wania świadczy o braku normy, brak za-

chowania o jej istnieniu) trudno dopatrzyć

się w tym rozwiązaniu istotnych zalet.

Drugi sposób, bardziej złożony i nie ne-

gujący praw rozwojowych, polega na od-

wołaniu się do motywacji leżącej u podłoża

zachowań seksualnych. I tak na przykład

zachowania motywowane potrzebą po-

znawczą należałyby do normy, a motywo-

wane agresją (chęcią spowodowania cier-

pienia) – do patologii (Pospiszyl 2005).

To rozróżnienie daje użyteczne narzę-

dzie do diagnozowania patologii, a przy-

najmniej jej części, eliminując z grupy za-

chowań rozwojowych te, które zawierają

przemoc, destrukcję, poniżanie i cierpienie.

Kryterium to nie pozwala jednak na prze-

prowadzenie pełnego rozróżnienia rozwo-

ju od patologii. Pozostawia poza zakresem

zachowań niepożądanych czy patologicz-

nych te, które szkodzą zdrowiu (choć nie

zawierają agresji), są nieadekwatne do wie-

ku dziecka, zawierają manipulację i wyko-

rzystanie. Jednocześnie używając motywa-

cji poznawczej zachowań jako kryterium

zgodności z normą, wyklucza się z obszaru

normy całe zbiory zachowań podejmowa-

nych z motywów emocjonalnych, wywo-

łanych chęcią redukcji napięcia (w tym też

seksualnego).

Podsumowując, po pierwsze – kryterium

zbyt wąskie i pojedyncze nie pozwala na

kwaliikacje wielu zachowań seksualnych,

a po drugie – ocena treści kryterium rodzi

wiele pytań. Dlaczego motywacja poznaw-

cza służyć ma kwaliikowaniu zachowań

seksualnych, a inne motywy, na przykład

redukcja pobudzenia, nie? Kryje się za tym

milczące założenie albo o pozytywnej roli

motywacji poznawczej przy podejmowaniu

aktywności seksualnej, albo o braku moty-

wacji emocjonalnej czy seksualnej przed

osiągnięciem dorosłości. Oba te założenia

dadzą się łatwo obalić, obserwując chociaż-

by nagły wzrost pobudzenia seksualnego

u młodszych nastolatków – chłopców i wal-

kę o jego rozładowanie. To rozwiązanie nie

da się więc utrzymać z powodów meryto-

rycznych (wąskie ujmowanie motywacji)

i formalnych (pomijanie zbyt dużej ilości

zachowań).

Następne rozwiązanie – to próby two-

rzenia typologii i klasyikacja zachowań

patologicznych, zaburzonych czy niezgod-

nych z rozwojem. Podobnie jak w przypad-

ku osób dorosłych, obecność zespołu czy

pojedynczego zaburzenia w systemie jest

wystarczającym dowodem na przekracza-

nie normy zdrowia.

Wady i zalety tego rozwiązania są oczy-

wiste, bo naśladując typologie dorosłych,

naśladują ich pozytywy i ograniczenia.

Poza może jedną różnicą. Klasyikacja

musiałaby uwzględniać kryterium wieku

Dziecko krzywdzone • nr 16/2006

M aria B eisert • Rozwojowa noRma seksuologiczna jako kRyteRium oceny zachowań

seksualnych dzieci i młodzieży

i odnosić swoje wskazania do stadiów roz-

wojowych. Za dowód użyteczności tego

rozwiązania służyć mogą opisy niektórych

zespołów powstających przed 18. rokiem

życia, a zawarte w ICD-10 (1998).

I wreszcie rozwiązanie ostatnie. Pole-

ga ono na opracowaniu kilku kryteriów do

jednoczesnego stosowania. Wypełnienie ich

wszystkich (lub też niezbędnego minimum)

decyduje o przynależności zachowania do

normy rozwojowej. Wady propozycji – głów-

nie w postaci jej złożoności – są oczywiste.

Zamiast automatyzmu i prostoty, koniecz-

ność posługiwania się skomplikowanym

konstruktem, który na dodatek nie opiera

się tylko na szczegółowej wiedzy z zakresu

seksuologii rozwojowej, ale wymaga wiedzy

o rozwoju w ogóle. Za to – tak jak każde na-

rzędzie inne niż algorytm – daje możliwość

opisywania szerokiego zbioru zjawisk. ze

zrozumieniem ich istoty, a nie tylko z odwo-

łaniem się do wąskiego znaczenia samych

zachowań. Dzięki temu można uniknąć nie-

trafnej diagnozy i interweniowania w sytu-

acjach interwencji nie- wymagających. Lub

przeciwnie – można pomóc wszędzie tam,

gdzie nieznajomość kryteriów oceny pozwa-

lałaby na niedostrzeganie patologii i na od-

mowę udzielenia pomocy.

Ponieważ wspominanie kryteria doty-

czą szerokiego przedziału wiekowego (na

przykład osób w wieku 0–12 lub 0–18 lat),

co rodzić może niejasności i wywoływać

błędną interpretację, zostaną one omówio-

ne szczegółowo.

Zatem aktywność seksualna dziecka i do-

rastającego nastolatka mieści się w grani-

cach normy, jeżeli :

lub nastolatek, powinna być jedną z form

aktywności rozwojowej. Nie powinna ani

ograniczać, ani uniemożliwiać, ani zdomi-

nować innych form aktywności.

Kryterium to ma głównie charakter iloś-

ciowy, bo to albo zbyt częsta aktywność

seksualna konkuruje z innymi zadaniami,

albo zachowania seksualne (czasami wręcz

o cechach natręctw) pochłaniają za dużo

uwagi i są przyczyną zaniedbań w nauce

i w zabawie, w codziennych obowiązkach.

Dla chłopców w początkowej fazie okresu

dorastania ciągłe zaabsorbowanie seksual-

nością należy do normy.

2. Mieści się w repertuarze zachowań sek-

sualnych charakterystycznych dla dane-

go wieku.

Niska wiedza dorosłych o prawidło-

wościach rozwoju seksualnego sprawia, że

typowe zachowania seksualne dzieci i mło-

dzieży przyjmowane są z lękiem i trakto-

wane jako przejaw patologii. Składają się

na to dwie główne przyczyny:

– podobieństwo niedojrzałych zachowań

seksualnych młodzieży do dewiacyjnych

form aktywności seksualnej człowieka do-

rosłego,

– przedfreudowska koncepcja ludzkiej

seksualności, zgodnie z którą rozwój sek-

sualny zaczyna się w okresie dojrzewania

(Freud 1999).

Typowe dla pierwszej połowy okresu

dorastania zachowania chłopców (podglą-

danie, ocieranie się o inne osoby, ekspono-

wanie narządów płciowych) związane są

z dysproporcją rozwojową układu hormo-

nalnego (podwyższony poziom testostero-

nu we krwi), emocjonalnego (chwiejność

emocji) i poznawczego (słaba kontrola za-

chowań i niski wgląd). Harmonijny roz-

wój tych trzech układów (dokonujący się

w ciągu kilku lat) pozwoli lepiej zrozumieć

i skuteczniej realizować swoje potrzeby.

W efekcie doprowadzi to do eliminowania

zachowań nieefektywnych (np. podgląda-

nia innych) i zastąpienia ich zachowaniami

dojrzałymi.

1. Nie utrudnia realizacji zadań rozwojo-

wych przewidzianych dla tego okresu.

W każdym okresie rozwojowym (dzie-

ciństwie, dorastaniu i dorosłości) przed

człowiekiem stoją inne zadania. Nabycie

zdolności chodzenia, nauka pisania, pod-

jęcie pracy – oto przykłady zadań przypa-

dających na różne fazy życia. Aktywność

seksualna, którą wykazuje małe dziecko

Dziecko krzywdzone • nr 16/2006

M aria B eisert • Rozwojowa noRma seksuologiczna jako kRyteRium oceny zachowań

seksualnych dzieci i młodzieży

Znajomość prawidłowości rozwojowych

stanowi w tym wypadku najbardziej po-

mocne kryterium oceny. Niestety, bardzo

trudno jest określić na podstawie badań

weryikujących teorię, jakie dokładnie za-

chowania pozostają w repertuarze rozwo-

jowym bardzo małych dzieci. Dotarcie do

tych informacji (trudne i wątpliwe etycz-

nie) nie daje jednoznacznych rezultatów.

Małe dzieci dysponują bardzo ograniczo-

ną wiedzą o seksualności, a zachowania

odtworzone na tej podstawie trudne są do

kwaliikowania (Brilleslijper-Kater, Baart-

man 2000).

4. Oparta jest na zasadzie dobrowolności.

Zachowanie seksualne powinno być do-

browolne. Sama zgoda jest tu warunkiem

niezbędnym, choć niewystarczającym do

zaliczenia aktywności do normy. Zjawisko

skłaniania dzieci przez inne dzieci (szan-

tażem, nagrodą, siłą izyczną) do wzięcia

udziału w czynnościach seksualnych na-

leży do kategorii wykorzystań, tyle tylko,

że sprawcą nie jest osoba dorosła. Zacho-

wania seksualne (w każdym wieku) muszą

być wolne od agresji, przymusu i przemocy

(Bolton i in.1990).

3. Dokonuje się między osobami będący-

mi w zbliżonym wieku.

Ważnym kryterium zaliczenia zachowa-

nia seksualnego do normy jest równa pozy-

cja osób podejmujących to zachowanie.

Dla dzieci i młodzieży gwarantem po-

dobnej pozycji jest niezbyt duża różnica

wieku, powodująca, że uczestnicy inter-

akcji mają podobną możliwość decydowa-

nia o jej przebiegu. Jeżeli bowiem aktyw-

ność seksualną podejmują osoby o bardzo

różnych możliwościach intelektualnych,

izycznych i społecznych, istnieje niebez-

pieczeństwo ograniczania woli i wyborów

osoby młodszej. Ta sytuacja stwarzałaby

możliwość manipulowania nią i jej za-

chowaniami. Obniżałaby również szansę

na podejmowanie zachowań typowych

dla obu osób, skoro zachowania typowe

dla wieku jednej z nich nie mieściłyby się

w zbiorze zachowań typowych dla wieku

drugiej.

Proponowana przez niektórych autorów

graniczna różnica wieku (5–10 lat) między

uczestnikami interakcji seksualnej jest sa-

ma mało przydatna w ocenie normy. Lep-

szą miarą jest dodanie do niej wymogu

przynależności do tej samej fazy rozwojo-

wej. W gruncie rzeczy jest to opowiedzenie

się za propozycją bardziej rygorystyczną,

bo nawiązującą do podziału okresów roz-

wojowych przebiegających zgodnie z ryt-

mem zmian seksualnych.

5. Prowadzi do realizacji celów seksualnych.

W przypadku dziecka i nastolatka zacho-

wania seksualne mają często charakter poli-

motywacyjny. Dążeniu do przeżycia przy-

jemności i obniżenia napięcia seksualnego

towarzyszy również ciekawość (motyw

poznawczy), chęć zdobycia lepszej pozycji

(motyw osiągnięć), dążenie do związania

się z drugą osobą (motyw więzi). W okre-

sie dorastania trudno oddzielić motywację

nastawioną na gratyikację seksualną od in-

nych dążeń, zwłaszcza gdy ocena dotyczy

pojedynczych zachowań, bez znajomości

kontekstu (osoby i jej sytuacji).

Dążenie do uzyskania przyjemności i za-

chowania więzi stanowi cel zintegrowanej

seksualności. Częściowa nawet realizacja

tego celu (jednego elementu), na przykład

przez masturbację, pozwala zakwaliiko-

wać to zachowanie do zbioru normalnych.

Natomiast dążenie do podejmowania

zachowań seksualnych, by za ich pomocą

uzyskać inne cele (uzależnić od siebie part-

nera, dokonać upragnionego eksperymen-

tu, otrzymać pieniądze) nie pozwala zali-

czyć ich do normy.

Podobna sytuacja występuje, gdy zachowa-

nie seksualne ma wprawdzie moc rozładowy-

wania napięcia, ale niekoniecznie seksualnego,

a służy jako środek radzenia sobie ze stresem,

nabierając wraz z upływem czasu cech dzia-

łania obsesyjnego, nałogowego. Niska samo-

świadomość, przybierająca tu postać niskiej

mentalizacji potrzeby seksualnej, jest częstym

Dziecko krzywdzone • nr 16/2006

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: