Apokryfy judaistyczne - obce elementy w religijnej tradycji żydowskiej.pdf

(220 KB) Pobierz
SJ21_2008.indd
Studia Judaica 11: 2008 nr 1(21), s. 31-42
Krzysztof Pilarczyk
Uniwersytet Jagielloński, Kraków
APOKRYFY JUDAISTYCZNE – OBCE ELEMENTY
W RELIGIJNEJ TRADYCJI ŻYDOWSKIEJ?
Z DZIEJÓW KANONU PISM ŚWIĘTYCH JUDAIZMU
APOCRYPHA – ALIEN ELEMENTS IN JEWISH RELIGIOUS TRADITION?
FROM THE HISTORY OF THE CANON OF THE HOLY SCRIPTURES OF JUDAISM
Summary
After the year 70, when the rabbis were spreading their own ideology, everything which
was not in conformance with their teaching was treated as alien, even if it belonged to
Jewish tradition. This attitude was in particular applied towards the group of scriptures
called Judaistic Apocrypha. The rabbis were rejecting of distancing themselves from
those elements of the Apocrypha which were not in agreement with their teaching, and
especially with Halakha (common law) which they were imposing on their followers. This
resulted in the Apocrypha having been omitted in or removed from the canon of the Holy
Scriptures. Although other criteria, like the language or the dating, were also being taken
into consideration while this decision was being made, the conformity of these scriptures
with Halakha was decisive, in addition to the authorship determined from the tradition.
Only after rabbinic Judaism had been established to such an extent that those “alien”
elements were no longer a threat, part of Jewish Apocrypha were introduced into so-called
community literature and a permission was granted to read them, because the vast majority
of these scriptures were edifying.
W dziejach religii Izraela po zniszczeniu przez Rzymian w 70. roku
tzw. drugiej świątyni jerozolimskiej rozpoczął się proces kształtowania
nowej odmiany judaizmu, nazwanej z czasem judaizmem rabinicznym
lub talmudycznym, który angażował wielu uczonych żydowskich. 1 Choć
1 E. Schürer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ ,
vol. 2, revd. G. Vermes, F. Millar and M. Black, Edinburgh 1979, s. 323-403;
W. Chrostowski, Rabini żydowscy – prehistoria I początki , „Przegląd Powszechny”
1987 nr 4, s. 56-69; Ph.S. Alexander, Rabbi, Rabbinism , w: A Dictionary of Biblical
Interpretation , ed. by R.J. Coggins, J.L. Houlden, 4 th ed., London 1996, s. 573-578;
K. Pilarczyk, Formowanie się instytucji rabinizmu na starożytnym Bliskim Wschodzie ,
„Nomos : Kwartalnik Religioznawczy” 1999 nr 26/27, s. 129-147; J. Neusner, Judaism,
History of, Late Antiquity , w: The Encyclopaedia of Judaism , vol. 2, ed. by J. Neusner
[i in.], Leiden–Boston–Köln 2000, s. 617-631.
32
KRZYSZTOF PILARCZYK
nie zrywali oni całkowicie z religią wyznawaną do tego czasu, zwłasz-
cza z jej monoteizmem, niemniej wiele tradycji religijnych utrwalonych
wcześniej lub funkcjonujących równolegle z rozwijaną przez nich ideo-
logią rabiniczną, która miała stać się normatywna dla wszystkich Żydów,
uznawali za elementy obce i zdecydowanie im się przeciwstawiali bądź
przynajmniej od części z nich dystansowali.
Proces swoistego „oczyszczania” judaizmu z „obcych” elementów,
którego dokonywali rabini, można ukazać w ograniczonym zakresie na
przykładzie historii kilku wybranych ksiąg i opowiadań, będących częś-
cią literatury żydowskiej, które pretendowały do trzeciej części kanonu
świętych pism judaizmu – Ketuwim , lecz nie zostały do niej zaliczone.
Interesują nas te z nich, które z czasem w tradycji żydowskiej nazwano
apokryfami. Nie wszystkie motywy tego odrzucenia będą nas interesowa-
ły w równym stopniu. Szczególna uwaga zwrócona zostanie na przyczyny
prawno-doktrynalne, ponieważ to one – jak się wydaje – w zasadniczy
sposób wpłynęły na tę decyzję. Notabene obok nich były także inne, które
przesądziły o niezaliczeniu tych pism do Kitwei ha-kodesz ( Pism świętych
judaizmu).
Na wstępie określenia domaga się sam termin „apokryfy”, który bę-
dzie używany dalej, ponieważ w literaturze, w zależności od jej prowe-
niencji religijnej i wyznaniowej, występuje w jego defi niowaniu niejedno-
znaczność. Otóż „apokryfy” (gr. apokrypha ) – idąc za tradycją judaistycz-
ną – to zbiór 13 ważnych pism religijnych powstałych w starożytności (od
końca III w. p.n.e. do 100 r. n.e.), które nie weszły do tzw. palestyńskiego
kanonu Pism świętych judaizmu, chociaż znalazły się w Septuagincie ,
starożytnym greckim tłumaczeniu Biblii hebrajskiej, i dlatego być może
grecko języczni Żydzi aleksandryjscy traktowali je jako pisma kanonicz-
ne. 2 W Kościele katolickim zostały one jednak zaliczone do pism biblij-
nych i nazywa się je od XVI wieku księgami deuterokanonicznymi. Przy-
jęte tutaj znaczenie terminu „apokryfy” jest dość nietypowe w polskiej
literaturze, ponieważ zwykle ma on konotacje chrześcijańskie i oznacza
inną grupę pism, tzw. apokryfy Starego i Nowego Testamentu. W niniej-
2 O. Eissfeldt, Einleitung in das alte Testament unter Einschluss der Apokryphen
und Pseudepigraphen , 3. Aufl ., Tübingen 1964, s. 777-816; Y.M. Grintz, Apocrypha and
Pseudepigrapha , w: Encyclopaedia Judaica (CD-Rom Edition), Jerusalem 1999, sub ver-
bo; R.C. Dentan, Apokryfy (Apokryfy żydowskie) , w: Słownik wiedzy biblijnej , red. B.M.
Metzger, M.D. Coogen, wyd. 3, Warszawa 1999, s. 22-25; K. P ilarczyk, Literatura
żydowska od epoki biblijnej do haskali. Wprowadzenie religioznawcze, literackie i histo-
ryczne , Kraków 2006, s. 130-138.
APOKRYFY JUDAISTYCZNE – OBCE ELEMENTY W RELIGIJNEJ TRADYCJI...
33
szym opracowaniu posłużono się natomiast znaczeniem, jakie ma w tra-
dycji judaistycznej. Stąd określenia „apokryfy judaistyczne” lub „apokry-
fy żydowskie”.
Nie jest całkiem jasne, dlaczego użyto na określenie tego zbioru
pism terminu greckiego ( apokrypha , l.poj. apokryphon ) i przyjął się on
w greckojęzycznym środowisku żydowskim. Same apokryfy żydowskie
go nie używają, ale występuje on w greckiej literaturze judaistycznej, np.
u Filona oraz Józefa Flawiusza i oznacza księgi tajemne, ukryte, wyłączo-
ne, fałszywe, przeznaczone dla wtajemniczonych. Nazwa ta niedokładnie
określa religijno-społeczną funkcję tej literatury, ponieważ w rzeczywi-
stości cieszyła się ona (za wyjątkiem 4 Ezd) dość dużą popularnością oraz
poczytnością i wcale nie uchodziła – jak wskazywałby termin apokrypha
– za „ukrytą” czy też „skrywaną” przez wieki przez elity przywódców
duchowych przed większością wyznawców judaizmu, choć we wczesnym
etapie rozwoju judaizmu rabinicznego rabini zakazywali jej czytać pod
karą pozbawienia się „części udziału w przyszłym świecie”. Być może
rozumiano przez ten termin księgi wyłączone z powodu swej szkodliwo-
ści. 3
Trafniejszy termin na jej określenie, będący odpowiednikiem później-
szego terminu apokrypha , występuje w Talmudzie – ha-sfarim ha-chico-
nim , tj. „księgi zewnętrzne”. 4 Nim określano księgi, które funkcjonowały
w starożytności w użyciu wyznawców judaizmu, ale nie zostały zaliczone
do kanonu, pozostawały poza nim niejako na zewnątrz. Obejmował on
znacznie szerszy zbiór niż ten, który w tradycji judaistycznej krył się pod
mianem „apokryfy”.
I tak do apokryfów w przyjętym rozumieniu należą następujące księ-
gi lub części ksiąg:
(1) 1 Księga Ezdrasza (tzw. 3)
(2) 2 Księga Ezdrasza (tzw. 4)
(3) Księga Tobiasza
(4) Księga Judyty
(5) sześć greckich dodatków do kanonicznej Księgi Estery :
• sen Mardocheusza i odkrycie przez niego spisku: 1,1a-1l; 1,1m-r;
• edykt przeciwko Żydom: 3,13a-13g;
• modlitwa Mardocheusza i modlitwa Estery: 4,17a-17i; 4,17k-17z;
3 Por. Apokryfy Nowego Testamentu , t. 1, Ewangelie apokryfi czne , cz. 1, Fragmenty.
Narodzenie i dzieciństwo Jezusa , pod. red. M. Starowieyskiego, Kraków 2003, s. 21.
4 Por. U. Cassuto, Storia della litteratura ebraica postbiblica , Firenze 1938, s. 4.
34
KRZYSZTOF PILARCZYK
• audiencja Estery u króla: 5,1a-1f.2a-2b;
• edykt rehabilitujący Żydów: 8,12a-12x;
• znaczenie snu Mardocheusza i kolofon z greckiej Księgi Estery
10,3a-3k; 10,31
(6) Mądrość Salomona
(7) Księga Mądrości Syracha (tzw. Eklezjastyk )
(8) Księga Barucha
(9) List Jeremiasza (w Księdze Barucha 6,1-72)
(10) części Księgi Daniela :
• modlitwa Azariasza: 3,26-45;
• pieśń trzech młodzieńców w ognistym piecu: 3,52-90;
• opowiadanie o Zuzannie: 13,1-64;
• o kulcie Bela i o smoku: 14,1-42
(11) 1 Księga Machabejska
(12) 2 Księga Machabejska
(13) Modlitwa Manassesa
Wszystkie one, za wyjątkiem 2. Księgi Ezdrasza (= 4. Ezdrasza )
i Modlitwy Manassesa , w języku greckim znalazły się w jakimś manu-
skrypcie Septuaginty . Jednakże nie zaliczono ich do kanonu Biblii hebraj-
skiej, określonego przez rabinów prawdopodobnie ok. połowy II w. n.e.,
wyraźnie oddzielając je od Kitwei ha-kodesz ( Pism świętych ). Nie zna-
czy to, że rabini skazywali wszystkie znane wówczas pozabiblijne księgi
na swoistą banicję. Wczesny zakaz czytania dotyczył tylko tych sfarim
chiconim , które miały jakieś aspiracje religijne, inne natomiast księgi,
tzw. świeckie, nie były przez nich zakazywane. Tak więc dzieła Homera
mogły być czytane, ale już nie najobszerniejsze pismo izraelskiej litera-
tury mądrościowej – Księga Mądrości Syracha . Mimo że podobna do
przypisywanej Salomonowi Księgi Przysłów , musiała być z zasady wyłą-
czona z kanonu, ponieważ powstała, kiedy ustał już – jak uważali rabini
– okres prorocki w Izraelu. Aggeusz, Zachariasz i Malachiasz byli dla
nich ostatnimi prorokami. Natomiast Mądrość Syracha napisana zosta-
ła po hebrajsku przez niejakiego „Jezusa, syna Syracha, syna Elazara”
(50,27) 5 prawdopodobnie ok. 180 roku p.n.e. Nawet w tytule (w greckiej
wersji powstałej w 132 roku p.n.e.) wymienione zostało imię autora – Ben
5 W tekście hebrajskim dosłownie: „Mądre pouczenia i przysłowia wypracowane
przez Symeona syna Jezusa, syna Eleazara, syna Syracha”. Dlatego egzegeci żydowscy
upatrują autora tej księgi w osobie Symeona (I lub II) Sprawiedliwego, wzmiankowanego
przez Tj Joma 6:3, 43c-d i Joma 39a-b oraz Józefa Flawiusza, Antiquitates XII, 157.
APOKRYFY JUDAISTYCZNE – OBCE ELEMENTY W RELIGIJNEJ TRADYCJI...
35
Syrach. To bodaj jedyne pismo mądrościowe starożytnego Izraela niebę-
dące pseudepigrafem. Ale z tego powodu nie mogło być uznane za świętą
księgę, ponieważ powstało po IV w. p.n.e., a tradycja nie przypisała jej
autorstwa jakiejś charyzmatycznej postaci sprzed czasów Artakserksesa I
(465-423 p.n.e.), jak np. Księdze Daniela . Należało zatem obniżyć jej au-
torytet, a przez to siłę oddziaływania, i zdystansować się od niej, ponie-
waż z powodu autorstwa nie wolno jej było traktować – w myśl ideologii
rabinicznej – za księgę świętą. Niektórzy amoraici zakazywali nawet jej
czytania (por. Sanhedrin 100b, Tj Sanhedrin 10:1, 28a). Również z po-
wodu pewnych jej treści, np. zaprzeczania przez Syracydesa możliwości
odpłaty w przyszłym życiu, środowiska rabinów odcinały się od niej, wi-
dząc w tym nawiązywanie do obcego im nauczania saduceuszów. Obce
im też były znajdujące się w niej ślady greckiej gnozy. Niemniej Mądrość
Syracha cytowali niektórzy tannaici i amoraici, jak np. Lewita z Jawne
( Awot 4,4), Josef ben Akiwa czy Raw. Ona też wywarła wpływ na hebraj-
skie modlitwy zwane pijutim . Zasadniczo niechęć do korzystania z niej
przełamano dopiero pod wpływem ucznia babilońskiego amoraity, raw
Josefa, o imieniu Abbaje na początku IV wieku, który ośmielił się zapy-
tać o przyczynę, z której powodu nie można objaśniać Księgi Mądrości
Syracha . Wówczas uczeni żydowscy w Babilonii zdecydowali, że lepsze
jej fragmenty mogą być czytane i objaśniane na podobieństwo wersów
z Pism świętych (zob. Bawa kamma 92b; dotyczy Syr 27,9). Podobnie
postąpiono z Księgą Barucha , którą dopiero później zaczęto czytać (wraz
z Lamentacjami ) w synagogach pierwszego dnia miesiąca aw. Tak więc
częściowo to, co w literaturze żydowskiej uznano u progu rodzącego się
rabinizmu za „obce”, powoli wracało do łask.
Co zatem decydowało o obcości apokryfów dla judaizmu rabinicz-
nego? Jak widać na przykładzie historii Księgi Mądrości Syracha (do-
dajmy: i Ksiąg Hasmonejczyków , czyli Machabejskich ) decydował m.in.
czas ich powstania, który przypadł na okres po ustaniu w Izraelu (zgodnie
z nauczaniem rabinów) charyzmatu prorockiego i bezpośredniej ingeren-
cji Boga w dzieje swego ludu przez charyzmatycznych przywódców. A to
zwykle owym charyzmatykom tradycja judaistyczna przypisywała autor-
stwo ksiąg świętych. Nie mogła zatem powstać w II wieku p.n.e. księga
o boskim autorytecie, ponieważ Bóg przestał mówić do swego ludu przez
szczególnych wybrańców i nie można było od Niego oczekiwać dalszych
bezpośrednich wskazań objawiających Jego wolę. Natomiast w momen-
cie zamykania trzeciej części Kitwei ha-kodesz Izraela autorytatywnymi
interpretatorami Tory mienili się rabini i tylko oni mogli jej nauczać oraz

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin