Śląski Kazimierz - Zagadnienia osadnictwa skandynawskiego.pdf - Ś - StarszyPan

Kazimierz Śląski

ZAGADNIENIE ŚREDNIOWIECZNEGO

OSADNICTWA SKANDYNAWSKIEGO W

STANACH ZJEDNOCZONYCH I KANADZIE

W literaturze naukowej, a zwłaszcza pseudonaukowej, istnieje kilka „żelaznych" tematów,

wokół których na przestrzeni dziesięcioleci narastała wielotomowa literatura. Należy do nich na

przykład zagadnienie Atlantydy, potworów morskich, życia na Marsie, biblijnego potopu, a także

sprawa odkrycia Ameryki. Od chwili odkrycia dróg, wiodących do Nowego Świata, pojawiały się

różne próby zakwestionowania pierwszeństwa Krzysztofa Kolumba. Przez kilka stuleci opierały

się one na mniej lub więcej fantastycznych domysłach, rozważanych głównie wśród wąskich krę-

gów ówczesnych intelektualistów. Zasadniczą zmianę spowodowało udostępnienie w pierwszej

połowie XIX w. wymownych źródeł, odnoszących się do wypraw żeglarzy skandynawskich.

Publikacje te pojawiły się w dobie ogólnego rozwoju środków masowego przekazu, a zarazem

zbiegły się ze wzrostem zainteresowania podaniami, cechującym epokę romantyzmu. Nic więc

dziwnego, że dyskusje na .owe tematy przeniosły się rychło z gabinetów naukowców na łamy

prasy i publicystyki. Treść sag o V'inlandzie odnosi się niedwuznacznie do ziem Ameryki

Północnej, toteż dostarczały one wyśmienitej broni obozowi „antykolumbistów". Mimo po-

dejmowanych przez nich ataków nie powiodło się im na razie uszczuplić sławy Krzysztofa

Kolumba. Czterechsetletnia rocznica jego pierwszej wyprawy, obchodzona uroczyście na całym

świecie w 1892 r. wykazała, że opinia publiczna przyznaje mu 'nadal tytuł odkrywcy Nowego

Świata. W oczach większości ówczesnych badaczy podróże Skandynawów pozostały jedynie

epizodem bez dalszego znaczenia. Cóż to za odkrywcy - stwierdzali oni z przekąsem - którzy

ograniczali się jedynie do pobieżnego rozpoznania nowych ziem, a ich odkrycia nie dają się

dokładniej zlokalizować!

Najbardziej zagorzi zwolennicy Leifa Eirikssona i jego następców nie znajdowali na razie

odpowiedzi na podobny zarzut, gdyż z treści sag wynikało istotnie, że pobyt ich bohaterów na

ziemi amerykańskiej ograniczył się do kilku speszonych .tam lat, po których wracali wszyscy do

ojczyzny, zrażeni istniejącymi warunkami. Jedynym skutecznym argumentem byłoby wykrycie

śladów trwałego osadnictwa skandynawskiego W Ameryce hasło to znalazło szczególnie silny

oddźwięk w Stanach Zjednoczonych. W pierwszej połowie XIX w. społeczeństwo amerykańskie

wyszło już z okresu tworzenia podwalin narodu, lecz pozostało mu jeszcze wyraźne poczucie

młodszości w stosunku do „starej" Europy. Na tym tle zrodził się w nim prawdziwy głód

posiadania także własnych tradycji historycznych, wyrażający się między innymi w snobowaniu

się rodzin, wywodzących się od pierwszych imigrantów ze statku „May-flower", czy też od

kolonistów francuskiej ongiś Luizjany. Nic więc dziwnego, że praktycznych Jankesów ogarnęła

podówczas gorączka poszukiwaczy, w tym wypadku jednak nie złota, lecz zabytków skandynaw-

skich, które przedłużyłyby metrykę białego społeczeństwa w Ameryce o dobre pot tysiąca lat..

Przy zamiłowaniu do sensacji, cechującym ogół Amerykanów, każde znalezisko nabierało

niesłychanego rozgłosu i wywoływało lawinę publikacji, w których zabierali głos zarówno

badacze z prawdziwego zdarzenia, jak i fantaści czy spryciarze, którzy widzieli możność

zrobienia na tym 'businessu” Ani odkrycia starożytnej Troi. ani świątyń egipskich, czy pałaców

asyryjskich nie rozpętały takiej wrzawy i tylu zjadliwych polemik, co powtarzające się

doniesienia o rzekomych odkryciach, związanych z pobytem Skandynawów na

ziemiamerykańskiej.

Wspomnieliśmy już uprzednio o sensacji spowodowanej w 1831 r. znalezieniem w miasteczku

Fali River w stanie Massachusetts szkieletu ze szczątkami metalowego uzbrojenia. Czołowy

ówczesny archeolog duński, Islandczyk C. Ch. Rafn, który zresztą znał to odkrycie tylko z opisu,

wyraził przypuszczenie, że jest to szkielet Thorwalda Eirikssona, co dodało jeszcze oliwy do

ognia. Kimkolwiek był ów tajemniczy nieboszczyk, nie miał on szczęścia, gdyż w 1843 r.

zamienił się w garstkę popiołu wskutek pożaru, który strawił dom, gdzie go przechowywano z

pietyzmem. Zachowały się tylko fragmenty ozdób czy zbroi. W 1886 r. -ukazało &ię spra-

wozdanie Peabody Museum, oparte o analizy S. Knee-landa, wykazujące, że niektóre z tych

ozdób stanowiły prawdopodobnie części pasa i to wykonane 'z mosiądzu. Ponieważ w XI w. stop

ów był jeszcze nieznany w Skandynawii, okoliczność ta przekreślała całkowicie legendę o

'grobie Thorwalda, 'która zdołała już utrwalić się wśród mieszkańców Fali River.

C. Ch. Hafn nie miał jakoś .powodzenia ze swymi odkryciami normańskimi w Ameryce.

Zainteresował się on między innymi tajemniczymi napisami widniejącymi na skale zwanej

Dighton Rock, w pobliżu Fali River. Były one znane już od wielu dziesięcioleci i uchodziły na

ogól za dzieło Indian. Rafn, który sam nie mógł przybyć do Stanów Zjednoczonych, uzyskał od

Towarzystwa Historycznego w stanie Rhode Island kopię napisów i po zbadaniu jej oświadczył,

że na skale znajduje 'się między innymi ipodpis Thorfinna Karl-sefniego. Niestety, okazało się

niebawem, że uczony padł ofiarą przeróbek, jakie wprowadzono przy kopiowaniu napisu i cała

sprawa skończyła się tylko kompromitacją.

Nie zakończyła się natomiast seria komunikatów o odkryciach coraz to nowych skal czy

głazów z tajemniczymi napisami. W liczbie bardziej znanych można wymienić głaz z Bourne w

stanie Massachusetts, z rzekomo runicznym napisem o treści chrześcijańskiej, dalej napis

znaleziony na wybrzeżu rzeki Merrimack, w miejscowości West Newbury, którego tekst ma się

odnosić do 34 rozbitków skandynawskich, zimujących na wyspie, wreszcie głośny kamień z

Yarmouth w Nowej Szkocji. W 1875 r. H. Philiipps, członek Numisma-tic and Antiquarian

Society z Filadelfii wysunął przypuszczenie, że chodzi tu o napis runiczny, który według niego

zawierał zdanie: ,,Harkussen przemawiał do ludzi". Pomysłowy interpretator przypomniał sobie

wówczas, że w opowieści o Thorfinnie Karlsefnim wymieniono członka załogi imieniem Haki i

bez wahania zidentyfikował z nim autora napisu z Yarmouth. Nie mniejszą sensację wywoływał

wspomniany już głaz z Dighton Rock w stanic Massachusetts pokryty napisami, w których

dopatrywano się kolejno liter feni-ckich, greckich i sknndynawskich.

Mnożące się w XIX w. sygnały o coraz to nowych odkryciach tego typu wywołały sprzeciwy

poważniejszych badaczy, którzy nie mogli się zadowolić rozwiązaniami w rodzaju głoszonych

przez H. Philippsa i podobnych mu entuzjastów przed kolumbijskich „odkryć" Ameryki.

Wątpliwości budziło zwłaszcza skupienie znalezisk na terytorium stanów Nowej Anglii, a więc

obszaru, gdzie właśnie spodziewano się znaleźć ślady pobytu Skandynawów. Nie mniej

zastanawiająca była liczebność napisów, przewyższająca znacznie liczbę okazów pisma

pozostawionych na Grenlandii w wyniku pięćsetletniego osadnictwa normańskiego. Odnosiło się

wrażenie, jakoby Wikingowie na ziemi amerykańskiej zajmowali się głównie mozolnym

wykuwaniem napisów na wszelkich nadających się do tego celu głazach.

Już w 1936 r, J. H. Steward rozprawił się stanowczo ze wszystkimi znanymi do tej pory

napisami skalnymi, w tym również i z kamieniem z Dighton, uznając je za objawy erozji skał,

rysunki indiańskie, względnie wytwory epoki kolonialnej. Podobne stanowisko zajął w zasadzie

wybitny archeolog norweski. A. W, Brogger w 1937 r. Poglądy tych badaczy nie wywarły jednak

większego wrażenia na zapalonych poszukiwaczach, którzy nadal odkrywali coraz to nowe,

rzekomo skandynawskie napisy. Szczególnie gorąca dyskusja rozgorzała wokół tzw. kamienia z

Kensingtonu, dlatego omówimy ją obszerniej w dalszych ustępach pracy.

Broń skandynawska znaleziona w Beardmore w Kanadzie

Wieża w Newport

Zwolennikom inskrypcji runicznych przybył nowy sojusznik w osobie inspektora szkolnego,

O. Strandwol-da. W 1948 r. ogłosił on obszerne dzieło, zawierające wykaz i tłumaczenie wielu

napisów skalnych, uznawanych przez niego za staroskandynawskie. Pod wpływem rozgłosu, jaki

zyskała ta praca, napisana przez Skandy-nawa, koła naukowe Stanów Zjednoczonych postano-

wiły wreszcie wyjaśnić ostatecznie sprawę rzekomych śladów pobytu Wikingów w Ameryce,

odwołując się do autorytetu specjalistów europejskich. W tym celu zaproszono J- Brandsteda,

wybitnego archeologa i dyrektora Muzeum Królewskiego w Kopenhadze, aby zapoznał się

naocznie z ważniejszymi zabytkami przypisywanymi Skandynawom, Po odbyciu podróży

naukowej po Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, Brendsted ogłosił w 1951 r. swoją opinię,

popartą wypowiedziami znawców pisma runicznego i filologów: E. Moitkego, H. Andersena i K.

M. Neilsena.

Uczeni ci odnieśli się bardzo krytycznie do pracy O. Strandwolda, któremu E. Moitke zarzucił

wprost brak kwalifikacji i niedostateczną znajomość języków staroskandynawskich. Ocena J.

Brondsteda utrzymana była w bardziej powściągliwym tonie. Uznał on kilka domniemanych

napisów za zjawiska naturalnej erozji, niektóre za rysunki indiańskie, inne wreszcie, wśród nich

głośny napis z Yarmouth, za falsyfikaty, pozostawiając jednak pewne inskrypcje bez oceny. Z

wypowiedzi tych wynika, że dotychczas nie natrafiono na żaden napis, który by można bez

zastrzeżeń przypisać średniowiecznym Skandynawom.

Równie gorąco dyskutowane było zagadnienie zabytków kultury materialnej, związanych z

domniemanym pobytem tych przybyszów na ziemi amerykańskiej. Trudności w ustaleniu

właściwej chronologii takich okazów stwarzają jeszcze szersze pole dla fantazji poszu-kiwaczy-

amatorów. Wiele przedmiotów codziennego użytku nie zmieniło swej zasadniczej formy od śred-

niowiecza po wiek XIX. toteż nawet szczegółowe badania nie potrafią niekiedy ustalić

'bezspornie, czy dany zabytek można przypisać wyłącznie Wikingom, czy też osadnikom

europejskim z okresu kolonialnego. Bezsporne stwierdzenie chronologii obiektu możliwe jest na

ogół tylko wówczas, gdy został on wydobyty z ziemi przy zachowaniu naukowych metod

badawczych. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych, a także w Kanadzie, ogromna większość

odkryć dokonywana bywa na własną rękę przez „miłośników" archeologii, dysponujących

funduszami, ale lekceważących zasady prawidłowej ścisłości naukowej,

Jak trudno w warunkach amerykańskich ustalić autentyczność zabytków archeologicznych,

ukazuje przykład znalezisk z Beardmore w kanadyjskiej prowincji Ontario. Niejaki J. E. Dodd,

poszukując złota na swej działce, napotkał szczególnie twardy karcz, tak iż postanowił wysadzić

go dynamitem. Wybuch odsłonił skałę, w której, według zeznań odkrywcy, tkwił zardzewiały

miecz, a obok niego znaleziono także topór, nieokreślony podłużny przedmiot z żelaza oraz okrą-

gły fragment, nieomal skruszały od rdzy.

Wiadomość o odkryciu, które miało mieć miejsce w 1930 r„ dotarła po dłuższym okresie czasu

do prasy i wówczas zajął się nią kurator Muzeum w Toronto, C. T. Curelly, który uznał okazy za

broń staroskandynawską. Archeologowie: A, W. Brógger i J. Brandsted ustalili. że znalezisko z

Beardmore przypomina najbardziej okazy wschodnionorweskie z końca X lub początku XI w,,

przy czym przedmioty czyniły wrażenie autentycznych.

Tymczasem w 1938 r. wybuchła bomba! Niejaki I. M. Hansen, właściciel domu zamieszkanego

przez Dodda zeznał, że broń z Beardmore wydaje mu się uderzająco podobna do analogicznych

zabytków, jakie otrzymał on Jeszcze w 1928 r. na przechowanie z rąk pewnego porucznika

norweskiego, Johana Blocha. Hansen, nie mając dla nich pomieszczenia, pozostawił je, jak twier-

dził, w piwnicy domu, w którym osiedlił się następnie J. Dodd. Według wypowiedzi Hansena

porucznik Bloch przywiózł owe przedmioty ze swej ojczyzny, ale ponieważ wywóz obiektów

muzealnych z Norwegii był zabroniony, utrzymywał tę okoliczność w tajemnicy. Zgon Blocha w

1936 r. skłonił obecnie Hansena do złożenia powyższych wyjaśnień bez obawy zaszkodzenia,

swemu byłemu znajomemu. Wścibscy dziennikarze wyszperali ponadto, że ojciec Blocha był

zbieraczem starożytności i posiadał kolekcję broni skandynawskiej, a sam porucznik

wyemigrował do Stanów po jakimś konflikcie z rodziną.

Podejrzane wydały się również wypowiedzi znalazcy, J. Dodda. których szczegóły różniły się

od siebie. Podniecona opinia publiczna pomawiała go teraz o świadome podrzucenie zabytków

przy okazji wysadzania skały. Także w świecie naukowym rozwinęła się gorąca polemika. C.

Curelly (1941 r.) podtrzymywał swój pogląd o autentyczności okazów z Beardmore. Natomiast

geolog T. L. Taunton, biorąc pod uwagę silne zakwaszenie gleby, wykluczał możliwość, aby

mogły one zachować się w tak dobrym stanie przez 1000 lat 1 . Sekundował mu O. C. EUiott

(1941 r.) podkreślając, że przedmioty żelazne wykopane po dłuższym pobycie w ziemi

musiałyby ulec krańcowemu zniszczeniu przez rdzę w okresie kilku lat, kiedy J. Dodd

przechowywał je bez odpowiedniej konserwacji. Mimo częściowego odwołania zeznań przez

Hansena okoliczności odkrycia z Beardmore pozostają na tyle podejrzane, że trudno uważać ową

broń za pozostałość grobu skandynawskiego z X - XI w.

Na obszarze Stanów Zjednoczonych i Kanady znaleziono jeszcze kilkadziesiąt innych

przedmiotów rzekomo pochodzenia staroskandynawskiego. autentyczność ich budzi jednak

poważne zastrzeżenia. J. Brondsted podczas swego pobytu w Ameryce w 1948 r. przeprowadził

badania okazów z dotychczasowych znalezisk. Nowożytne pochodzenie większości z nich nie

ulega, jego zdaniem, wątpliwości. Wyróżnił jednak grupę przedmiotów, które znaleziono w

okolicznościach zdających się wskazywać na dawny wiek zabytku. Należą tu między innymi:

topór w typie skandynawskim z XIV w., znaleziony w 1894 r. w Erdahl w stanie Minnesota, rze-

komo pod starym karczem o lYa stopy ipod ziemią, krze-siwko z Climax w stanie Minnesota,

wydobyte w 1871 r. z głębokości 2 stóp spod warstwy węgla drzewnego i popiołu, wreszcie dwa

żelazne narzędzia ciesielskie o typie znanym z Danii od 'średniowiecza do czasów nowożytnych,

znalezione w 1908 r. pod ziemią w pobliżu Prince Albert w prowincji Saskatchewan w Kanadzie.

Obok tego istnieje druga grupa znalezisk, których pochodzenie sprzed wieku XV wydaje się

dość prawdopodobne, jednakże okoliczności, w jakich dokonano ich odkrycia, nie wykluczają

możliwości późniejszego przywiezienia ich z Europy. W zakończeniu swego sprawozdania J.

Brendsted stwierdził, że nie mógłby ze stuprocentową pewnością uznać żadnego z opisanych

przedmiotów za zabytek pozostawiony przez średniowiecznych Skandynawów.

Już po ukazaniu się sprawozdania J. Brendsteda, H. R. Holand opublikował dane o dwóch

dalszych okazach toporów, wysiadających na średniowieczną broń skandynawska. Jpdcn z nich,

według zeznania 92-letniego starca E.O. Estridsena, który był ongiś naocznym tego świadkiem,

został wyłowiony około 1870 r. z wód jeziora Cormorant w stanie Minnesota, ów staruszek,

będący podówczas chłopcem, należał do pierwszej grupy osadników europejskich, jaka zapuściła

się w te strony.

Drugi topór żelazny, znaleziony w 1878 r. w Republic w stanie Michigan, osadzony był na

bardzo zmurszałym stylisku. Badania drewna przeprowadzone w 1937 r. na uniwersytecie w

Harward wykazały, że ową rękojeść sporządzono z jodły subarktycznej, która występuje tylko w

regionach dalekiej północy, a nie jest znana ani w Stanach, ani w południowej Kanadzie.

Rozkład tkanki drewna nasuwał przy tym przypuszczenie, że musiało ono spoczywać przez

kilkaset lat w wodzie.

Do jakiego stopnia konieczna jest ostrożność w ocenie tego rodzaju zabytków, wskazuje przykład

żelaznych ostrzy halabard o kształtach w stylu XIV w., znajdowanych niejednokrotnie na

obszarach północnych Stanów, Nawet tak wytrawny badacz, jak J. Brendated skłonny był uznać

niektóre okazy za autentyczne wyroby średniowiecza europejskiego. Tymczasem jednak w 1954

r. archeolog R. W. Breckenridge, badając ową broń zwrócił uwagę na dwie zaskakujące

okoliczności. Ogromna większość znalezisk pochodziła ze stanu Minnesota i przyległych

obszarów, a co dziwniejsze, wszystkie halabardy miały odłamane ostre zakończenie tasaka. Po

Śląski Kazimierz - Zagadnienia osadnictwa skandynawskiego.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: