Wersyfikacja1) dział teorii literatury obejmujący naukę o budowie rytmicznej wersów (metryka) i strukturze kompozycyjnej utworów poetyckich (strofika).2) zasady oraz technika tworzenia wierszy.
Metryka, nauka o rytmicznych formach wiersza regularnego, tzw. numerycznej organizacji rytmiczno-ilościowej mowy wiązanej. Tradycyjnie utożsamiana z wersyfikacją.
Wiersz (także: mowa wiązana, oratio vincta) – sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy; utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.
Na budowę wiersza składają się:
· liczba strof
· liczba wersów w strofie
· liczba sylab (zgłosek) w każdym wersie
· rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech )
Ze względu na strofikę wyróżniamy wiersz:
· stroficzny – zbudowany z wyraźnie zaznaczonych strof, np. epigramat, fraszka
· stychiczny (ciągły) – zbudowany z wersów ciągłych, bez podziału na strofy, np. Pan Tadeusz
· biały – bezrymowy
· sylabiczny
o jednakowa liczba sylab w każdym wersie
o stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers
o średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
o regularne rymy żeńskie
· sylabotoniczny
o bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny
o jednakowa liczba sylab w wersie
o jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsca
· toniczny - Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.
· wolny (intonacyjny, zdaniowy);
o rym tworzą powtarzające się wersy
o długość wersów nie jest jednakowa
o intonacja wierszowa zamiast składniowej (stąd często stosowana przerzutnia)
o fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi
o często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi)
o nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe – białe)
o poezja współczesna wykorzystuje najczęściej wiersz wolny
· nieregularny – utwór rytmicznie rozmaity; najważniejszą cechą kompozycji jest jej nieregularność, stosowana w celu zaskoczenia odbiorcy
· graficzny - słowa bądź wersy tworzą ilustrację związaną z ruchem w sztuce "arte prowera"; wiersz tworzy: krzyż , słowo, ilustrację, myśl
· poezja konkretna - Apollinaire (francuski poeta) nazwał swoje wiersze poezją konkretną; wersy tworzą ilustrację np. wieży Eiffla
· carmina figurata - powstał na kanwie zabawy literackiej, rodzaj artystycznej rozrywki, w dobie staropolskiej tuż po zakończeniu antyku; wersy układały się na kształt przedmiotu, zjawiska o którym mówił utwór
· gobelinowy - związany z literaturą XX wieku, obrazek kolażowy; Stanisław Czycz wprowadzał znaki graficzne: nuty, pięciolinie, słowo; nie trzeba ich czytać chronologicznie
Trypodia (gr. tripodía - człon trzystopowy) - typ wiersza złożonego z trzech identycznych stóp w każdym wersie.
Jedenastozgłoskowiec - format wiersza sylabicznego, w której w każdym wersie występuje jedenaście sylab. W poezji polskiej średniówka występuje w nim przeważnie po sylabie piątej, bardzo rzadko po czwartej lub szóstej. Jako format wiersza sylabotonicznego przeważnie w postaci bezśredniówkowej.
Powagą zdziwi a świeżością znęca —
Zda się, że lato oglądasz przy wiośnie,
Że kwiat młodego nie stracił rumieńca,
A razem owoc wnet pełni dorośnie.
Nie tylko licem nikt jej nie mógł sprostać
(...)
Twarzą podobna i równa z postawy,
Sercem też całym wydawała męża.
Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy
Gardząc, twardego imała oręża;
Często, myśliwa, na żmudzkim rumaku,
W szorstkim, ze skóry niedźwiedziej kirysie...
[Grażyna A.Mickiewicz]
Trzynastozgłoskowiec - format wiersza sylabicznego, w którym w każdym wersie występuje trzynaście sylab. W każdym wersie po 7. sylabie występuje średniówka.
Znane dzieła pisane trzynastozgłoskowcem:
· Adam Mickiewicz - Pan Tadeusz
· hrabia Aleksander Fredro - Śluby panieńskie (13-zgłoskowiec we fragmentach prezentujących światopogląd postaci)]
Wiersz biały, bezrymowy, pozbawiony wyrazistego związania wersów, rymów, po raz pierwszy pojawił się w Odprawie posłów greckich J. Kochanowskiego w pieśni o inc.: “O białoskrzydła, morska pławaczko, / Wychowanico Idy wysokiej”. Kunsztowny, brakuje w nim regularnej powtarzalności, klauzule wyznaczane są przez sygnały intonacji i akcent paraksytoniczny, nawiązując w ten sposób do wiersza antycznego. Wierszem białym pisał swoje satyry K. Opaliński, wykorzystywał go także J. Słowacki np. w Balladynie.
Wiersz sylabiczny, rodzaj wiersza regularnego, w którym podstawę rytmu tworzą: stała liczba sylab w wersie, stały akcent żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Najczęściej stosowane rozmiary wersów to: 8-zgłoskowiec, np. Pieśń świętojańska o Sobótce J. Kochanowskiego, 11--zgłoskowiec (5+6), np. Beniowski J. Słowackiego, 13-zgłoskowiec (7+6), np. Wojna chocimska W. Potockiego i Pan Tadeusz A. Mickiewicza.
Wiersz asylabiczny, średniowieczny, najstarszy system wiersza polskiego, w którym liczba sylab w wersie nie była określona, ważnym wyznacznikiem zakończeń wersów (klauzuli) były rymy; wiersz intonacyjno-zdaniowy, w którym podział na wersy przebiegał zgodnie z podziałem na zdania lub na samodzielne jednostki składniowe, wykorzystywał intonację zdaniową, wykluczał przerzutnię.
Wiersz sylabotoniczny, rodzaj wiersza regularnego, w którym podstawę rytmu tworzą: stała liczba sylab oraz stałe miejsce sylab akcentowanych; jednostką rytmu jest stopa, czyli dwie, trzy lub cztery sylaby zgrupowane wokół jednej sylaby akcentowanej; najczęściej stosowane stopy to: jamb, np. Znad ciemnej rzeki Staffa; trochej, np. Jakże ja się uspokoję Wyspiańskiego; amfibrach, np. I oczy… wilgotne Broniewskiego; daktyl (–’––); peon III (–––’–), np. Elegia o chłopcu polskim Baczyńskiego. Wiersz sylabotoniczny w liryce jest typowy dla XIX w., obecny najczęściej w krótkich utworach lirycznych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim stylizowanych pieśniowo, np. w poezji W. Pola, T. Lenartowicza, M. Konopnickiej.
· jamb
'
- -
· trochej
· daktyl
- - -
· amfibrach
· anapest
· peon III
- - - -
Wiersz toniczny, rodzaj wiersza regularnego, opartego na równej ilości zestrojów akcentowych w każdym wersie, przy równoczesnej zmiennej liczbie sylab oraz różnym rozmieszczeniu akcentów. Wzorem wiersza tonicznego jest młodopolski tomik wierszy Księga ubogich J. Kasprowicza, np. w strofie: “Umiłowanie ty moje! (8 zgł., dwa zestroje akcentowe) / Kształty nieomal dziecięce! (8 zgł., trzy zestroje akcentowe) / Skroń dotąd nie pomarszczona (8 zgł., trzy zestroje akcentowe) / Białe, wąziutkie ręce” (7 zgł., trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy; stosowali wiersz toniczny m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.
Na przykład w "Księdze ubogich" Jana Kasprowicza, w strofie:
Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)
Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)
Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)
Białe, wąziutkie ręce (trzy zestroje akcentowe)
Wiersz zdaniowy - typ wiersza, należący do systemu nienumerycznego, zbudowany na zasadzie, że jednostkę budowy wersu stanowi zdanie.
Wiersz intonacyjno-zdaniowy to najstarszy system wersyfikacyjny w poezji polskiej. Ukształtował się w średniowieczu. Jako system opisała go Maria Dłuska.
W wierszu intonacyjno-zdaniowym każdy wers jest osobnym zdaniem lub samodzielną składniowo cząstką zdania. W klauzuli wersu występują rymy (czasem też pojawiają się rymy wewnętrzne, choć nie stanowią ogniwa systemu). Ten model wiersza określa polską lirykę średniowieczną.
Na jego bazie powstał sylabizm, który ostatecznie stał się bardziej popularny i w XVI wieku stał się, za sprawą ...
zmordulec