TRAKTAT KRAKOWSKI Z R. 1525
(Corpus iuris Polonici, t. IV/1, wydał O. Balzer, Kraków 1910, s. 144—
159.)
W imię Trójcy Świętej i niepodzielnej. My, Jerzy, z łaskiBożej margrabia brandenburski1, książę na Śląsku raciborskii karniowski, w Prusiech szczeciński, pomorski, kaszubski, wen-dejski itd., burgrabia norymberski i książę Rugii, oraz Fryderykz tejże łaski książę legnicki2 i brzeski oraz starosta DolnegoŚląska, zeznajemy oraz oznajmiamy wszem i każdemu z osobnakto tę ugodę i układ będzie widział, słyszał lub czytał, że z niżejpodanych względów, które skłoniły nas jako chrześcijańskichksiążąt, obmyśliliśmy, omówili i ułożyli tę oto ugodę i układmiędzy Najjaśniejszym i Najdostojniejszym księciem i panem,panem Zygmuntem, królem Polski i Jego Królewskiej Mościdziedzicami i następcami, królami Królestwa Polskiego z jednejstrony, a Jaśnie Wielmożnym księciem i panem, panem Al-brechtem 3, margrabią brandenburskim, wielkim mistrzem Za-
1 Jerzy margrabia brandenburski był rodzonym bratem Albrechtaostatniego mistrza Zakonu krzyżackiego i pierwszego księcia w Pru-siech.
2 Fryderyk II książę legnicki był po raz pierwszy ożeniony z Elżbietącórką Kazimierza Jagiellończyka, zaś po raz wtóry wszedł w związkimałżeńskie z Zofią, siostrą księcia Albrechta. Dlatego w tekście trak-tatu krakowskiego książęta ci będą się określać jako brat (margrabiaJerzy), wuj i szwagier (Fryderyk, książę legnicki).
3 Albrecht — z anspachskiej linii Hohenzollernów, syn Fryderykaksięcia anspachskiego i Zofii Jagiellonki, siostry króla Zygmunta Sta-rego, urodzony w r. 1490, urząd wielkiego mistrza piastował od r. 1510;zmarł w r. 1568.
konu Teutońskiego Prus oraz jego rycerskim zakonem, ziemia-nami i mieszkańcami miast z drugiej strony.
Pierwszym i zasadniczym względem było dla nas to, żewszystkie nieporozumienia, wojny, spory i konflikty międzyJego Królewską Mością a panem Mistrzem i mieszkańcami jegoziem stąd się zrodziły i wypłynęły, że po dotąd nie istniał jedendziedziczny książę, jako rządca wszystkich ziem pruskich; rze-czonymi Prusami rządziły głowy różnych dostojników4 i dla-tego mieszkańcy tych ziem w zgubnych dla siebie wojnach wal-czyli ze sobą na śmierć i życie i wszczynali bitwy, w którychpolało się wiele krwi chrześcijańskiej i bardzo wiele wyrzą-dzono szkód mieszkańcom, sierotom i wdowom.
Podobnież wzięliśmy pod uwagę następującą okoliczność:Wspomniany pan Mistrz, brat nasz, siostrzeniec i szwagier,w minionym okresie będąc na urzędzie mistrza zabiegał i trudziłsię różnorodnie u wszystkich stanów chrześcijańskich władców,a mianowicie u papieży i u Cesarskiego Majestatu, w ŚwiętymCesarstwie Rzymskim i u elektorów cesarstwa, a takżeu szlachty niemieckiej. Zwracał się do nich bardzo częstoi z dużym nakładem starań w nadziei, że oni przypilnują, abyowe niezgody, spory i nieporozumienia zostały ułagodzone i do-prowadzone do zgody 5, a to stosownie do treści spisanego po-koju wieczystego 6, ongiś sporządzonego przez NajjaśniejszegoKróla świętej pamięci króla Kazimierza 7 i stosownie do cztero-letniego rozejmu 8, ustanowionego w Toruniu przez posłów JegoCesarskiej Mości9 i Jego Królewskiej Mości króla Węgier10,
4 Jest to aluzja do struktury organizacyjnej Zakonu, w którym najwyższą władzę sprawowała kapituła generalna: zgromadzenie komturówi wybitniejszych rycerzy.
5 W rzeczywistości w. mistrz Albrecht zabiegał o stworzenie wielkiej koalicji przeciwko Polsce.
6 pokój wieczysty — traktat toruński z r. 1466.
7 — Jagiellończyka.
8 czteroletni rozejm między Polską i Zakonem został zawarty w Toruniu w dniu 4 kwietnia 1521 r.
9 — cesarza Karola V.
10 — Ludwika Jagiellończyka (panował w latach 1516—1526).
w obecności legata Jego Świątobliwości11 papieża Leona X.Sprawa ta pozostała jednak aż dotąd nie załatwiona z powodutoczących się wojen i innych rozmaitych bardzo poważnychspraw, którymi aż dotąd pochłonięci byli Jego Cesarska Mośći Najjaśniejszy Pan, król Węgier.
Wzięliśmy wreszcie pod uwagę, że tego rodzaju ustanowionynajlepszy rozejm w ciągu kilku dni dochodzi do kresu i swegoostatecznego terminu 12. Wobec tego, gdyby sprawy pozostałynie załatwione, należałoby obawiać się, że Jego Królewska Mośći Królestwo Polskie oraz Mistrz i ziemie pruskie na nowo po-wrócą do większych zmagań i walk oraz przelewu krwi ludzkiej,na wielką szkodę całej chrześcijańskiej społeczności. Przeto dlazapobieżenia tego rodzaju nieszczęściom i klęskom, zabiegali-śmy usilnie o pokój, aby na przyszłość wieczysty pokój chrze-ścijański mógł nastać i trwać obustronnie miedzy Jego Królew-ską Mością i tegoż dziedzicami i następcami, królami Polski,a mistrzem Prus i jego ziemiami. Nadto wzięliśmy pod uwagęi tę okoliczność: właśnie teraz wielebny pan Statilius, proboszczwesprymski, przybył jako wysłannik pokojowy i poseł Najja-śniejszego Króla Węgier, rzeczonego arbitra rozejmu, do JegoKrólewskiej Mości króla Polski i do mistrza Prus, brata na-szego, siostrzeńca i szwagra, i prosił, aby się chętnie, łaskawiei życzliwie poddali sporządzonej przez nas ugodzie i temu ukła-dowi.
Toteż my, jako jednacze i odnowiciele pokoju, z wyżej wy-mienionych przyczyn i względów, za obustronną zgodą uczyni-liśmy i postanowili między Jego Królewską Mością i panemMistrzem następujące artykuły, które uznaliśmy za zdążającezbawienną drogą do pokoju, jako godne chrześcijan i odpowied-nie, oraz — jak to mieści się poniżej — ułożyliśmy je i spo-rządzili.
1. Wszystkie spory, które powstały w czasie tych wojenmiędzy Jego Królewską Mością, panem Mistrzem, książętami
11 Legatem papieskim był wówczas Zachariasz Ferreri, biskup gar-dyjski.
12 Ostateczny termin rozejmu upływał 10 kwietnia 1525 r.
mazowieckimi13, biskupami warmińskim 14 i chełmińskim 15,jako też wszystkimi innymi i ich poddanymi, mają być mocąniniejszej ugody usunięte i żadnej ze stron nie mają być źlewypominane.
2. Należy zwrócić wzajemnie zagarnięte w czasie tych wojenmiejscowości, zamki i miasta wraz ze wszystkimi przynależno-ściami i przyległościami, a to wraz z armatami w tym stanie,w jakim je zastano w chwili pierwszego zajęcia zamków i miast;podobnie należy oddać strzelby zwane hakownicami16, a tow tym stanie, w jakim znajdują się u obecnych urzędników.Jeśliby zaś brakło jakiejś armaty, należy pod przysięgą wypytaćurzędników i ci zaprzysiężeni winni zeznać, ile ich tam znaleźli.Co się zaś tyczy strzelb, znajdujących się w zniszczonym gro-dzie pasłęckim, należy je zwrócić bez pomniejszenia do rąknajdostojnieszego pana margrabiego Albrechta.
3. Wszyscy i każdy z szlachty, mieszczan i chłopów winnibyć zwolnieni od wszelkiego przyrzeczenia i przysięgi, mocąktórych w ciągu obecnych wojen lub od tego czasu odstąpiliod swoich i poddali się obcym panom oraz wobec nich zobo-wiązali, i za takich mają być uważani.
4. Co się tyczy omieszkanych 17 powinności, to jego Królew-ska Mość i Książę z Prus winni w swej łaskawości darowaćtym, którzy ich zaniedbali, a majątki ich czy posiadłości zwró-cić. Nadto obie strony mają zwrócić dobra nieruchome tych,którzy na mocy wyroku ponieśli karę za popełnioną zbrodnię;ojcowska zbrodnia wcale nie ma szkodzić dzieciom na honorzeani w czymkolwiek u kogokolwiek ujemnie przesądzać.
5. Jego Królewska Mość winien przebaczyć fakt tchórzli-
13 książęta mazowieccy — Stanisław (zm. 1524) i Janusz (zm. 1526),synowie Konrada III Rudego.
14 biskup warmiński — Maurycy Ferber.
15 biskup chełmiński — Jan Konopacki.
16 hakownice (przepis traktatu używa wyrażenia niemieckiego Ho-kenbuchs) — są to strzelby wielkiego kalibru, które były opatrzone ha-kami służącymi do oparcia o jakąś stałą podporę.
17 omieszkany — zaniedbany, spóźniony.
wego odstępstwa mieszkańcom Nowego Miasta18, a podobniemargrabia Albrecht mieszkańcom Dąbrówna 19 i Olsztynka20,tudzież wszystkim miastom.
6. Co się tyczy dóbr i jurysdykcji osób duchownych, książęPrus winien na żądanie duchownych każdemu wymierzyć spra-wiedliwość, jak tego wymaga chrześcijański obowiązek, prawośći słuszność. Następnie majątki, dochody i czynsze należące dobiskupstwa warmińskiego albo należące do warmińskich du-chownych a znajdujących się pod władzą księcia Prus, mająbyć z kolei w całości zwrócone. Jeśliby zaś książę lub jegoszlachta swym proboszczom lub innym, do których ma należećduszpasterstwo, chcieli nadać beneficja kościelne21, tym —zgodnie ze starym zwyczajem — biskup winien udzielać inwe-stytury 22.
7. Jeśliby panowie biskupi byli w stanie na pewno wykazać,że przebywający na ziemiach pana księcia duchowni zachowująsię nie po chrześcijańsku, wbrew porządkowi i ustawom po-wszechnego świętego Kościoła chrześcijańskiego, książę panwraz z panami biskupami winien udzielać pomocy, aby popra-wiono należną karą tego rodzaju wykroczenia.
8. O ile jakiś z mieszczan lub chłopów wymknął się spodswego pana i uciekł bez jego woli w okresie na dwa lata przedostatnio prowadzoną wojną aż po dzień dzisiejszy, należy go nażądanie zwrócić bezpośrednio swoim panom, i od tej chwiliżadna ze stron nie może zatrzymywać poddanych drugiejstrony. Natomiast należy skierować i wypuścić do swych panów
18 W dniu 21 stycznia 1521 r. mieszczanie Nowego Miasta poddali się bez walki w. mistrzowi Albrechtowi, a nawet sami mieli go prosić o zajęcie ich miasta przez wojska krzyżackie.
19 Zaraz z początku wojny między Polską a Zakonem, już w pierwszych dniach stycznia 1520 r. miasto poddało się bez walki wojskom polskim, dowodzonym przez hetmana Mikołaja Firleja.
20 Olsztynek został zajęty przez wojska polskie w dniu 10 stycznia1520 r.
21 beneficjum kościelne — urząd kościelny połączony trwale z uposażeniem.
22 inwestytura — formalny akt wprowadzenia w urząd.
drogą publicznego mandatu 23 tych, których jedna ze stron upro-wadziła siłą.
9. Winien pan margrabia Albrecht złożyć przysięgę JegoKrólewskiej Mości i Królestwu Polskiemu, jako swemu przyro-dzonemu i dziedzicznemu panu, oraz okazywać się na przyszłośćposłusznym Jego Królewskiej Mości we wszystkim, jak z prawanależy księciu wasalnemu względem swego dziedzicznego pana.Powinien też margrabia Jerzy w imieniu własnym i swychbraci dotknąć proporca chorągwi24. Podobnie w przeciągu rokumargrabiowie Kazimierz i Jan25 winni swymi opieczętowa-nymi listami uznać i przyjąć niniejszą umowę.
10. W zamian Jego Królewska Mość winien jest nadaćw prawowite i dziedziczne lenno margrabiemu Albrechtowijako księciu w Prusiech poniżej wymienione ziemie 26, miasta,zamki i wsie, a mianowicie: trzy miasta królewieckie wrazz zamkiem, Lochstet, Wargi, Girmo, Pupki, Rudawy, Szaki,Kaimy, Kremity, Wałdowo, Tapiawa, Tapelawki, Norkity,Wystruć, Alembork, Wąstrów, Gierdawy, Wegorzewo, Norden-bork, Labiawa, Łaukiszki, Tylża, Ragneta, Rosity, Windenburg,Kłajpeda, Pokarmin, Krzyżbork, Frydląd, Domnowo, Barciany,Giżycko, Bałga, Świętomiejsc, Cynty, Górowo, Iławka, Barto-szyce, Szestno, Mrągowo, Ryn, Kętrzyn, Ełk, Pisz, Pasłęk, Mi-łakowo, Młynary, Morąg, Pasym, Szczytno, Ostród, Olsztynek,Nidzice, Działdowo, Dąbrówno, Iława, Szępopel, Przesmark,Liwski Młyn, Zalewo, Prabuty, Kwidzyn, Tyrbark, Lubiatów,
23 mandat — urzędowy nakaz.
24 dotknąć proporca chorągwi — było to symboliczne dopuszczenie do objęcia władzy lennego księcia na wypadek bezpotomnej śmierci księcia Albrechta i jego męskich potomków.
25 Kazimierz i Jan byli rodzonymi braćmi księcia Albrechta i margrabiego Jerzego; pierwszy — Kazimierz zmarł w r. 1527, drugi — Janjuż w r. 1526.
26 zi...
ptwod