WCZESNA EPOKA ZELAZA.doc

WCZESNA EPOKA ŻELAZA (OKRES HALSZTACKI)- VIII-V w a.C.

okres halsztacki C- 800-600 a.C.

okres halsztacki D- 600-400 a.C.

SCYTOWIE

Chronologia

·         przybyli z Centralnej Azji, zmiany klimatyczne?

·         Wypierają Kimmerów

·         VI w a.C. stepy nadczarnomorskie,

·         III w. a.C.- utrata pozycji, wyparci na Krym przez koczowniczych Sauromatów, Sarmatów

Centralna Azja

·         k ałdy-bielska- Tuwa, kurhan w Arzan (wielki, pochówki koni i ludzi, szkielet drewniany), gliniane miniatury wozów

·         k pazyrykska- kurhany (świetnie zachowana organika), wielkie maty- przedstawienia zwierząt, tatuowanie ciała (motywy animalistyczne), pochówki koni,

·         k tagarska- grociki, miecze podobne do akinakesów

Zabytki

·         akinakesy- sercowaty jelec, krótki, dwusieczny,

·         trójgraniaste groty

·         żelazny rząd koński-wędzidła, pobocznice etc.

·         styl zoomorficzny

·         (tzw. triada scytyjska)

·         goryt- połaczenie kołczanu i pojemnika na łuk

·         złote aplikacje stroju

·         łuki refleksyjne (kompozytowe)

·         aplikacje strojów/tarcz

·         wiele przedmiotów przez rzemieślników greckich na zamówienie

·         pancerz- łuski naszyte na kaftan

Ceramika

·         ręcznie lepiona,

·         też grecka

Obrządek pogrzebowy

·         inhumacja, kurhany, na wznak, głowa na zachód, konie

·         kamienne stele na kurhanach- tzw. kamienne baby, męskie figurki, w rękach akinakesy/rytony

·         wielki kurhan różanowski

Podział na Scytów królewskich (koczowników) i oraczy (rolników)-Herodot, „Dzieje”

Scytowie królewscy- stepy nadczarnomorskie, hodowla bydła, koni, owiec, brak osad, handel z koloniami greckimi (Chersonez, Olbia)

Scytowie oracze-

·         bardziej na północ, lasostep,

·         rolnictwo, handel z królewskimi,

·         podbici przez Scytów? przejęli ich kulturę?

·         duże ufortyfikowane osady

·         inhumacja, pochówki koni, brak kurhanów,

·         szpile, kolczyki goździkowate

·         ceramika- źródła w kult. zrębowych, wyrób miejscowy

KULTURA SCYTOTRACKA

obszar  Tracji,

najpierw obce elementy (np. groby) potem Scytowie i Trakowie wymieszali się

KULTURA ŁUZYCKA W EPOCE ŻELAZA

Chronologia

VIII-V w. a.C.

brak większych zmian, na zachodzie (tam gdzie przedłużycka) powstają warowne grody- zagrożenie kimeryjskie?

Grupa śląska- VIII- ok. VI w. (do początku HD)

gł. Górny Śląsk, Małopolska, b. zyskuje na znaczeniu

silny wpływ k. halsztackiej,

Ceramika

·         naczynia malowane,

·         wzory geometryczne (wpływy halsztackie),

·         dużo motywów solarnych (np. tryskelion),

·         wzory antropomorficzne, zoomorficzne

Gospodarka-

·         silne kontakty z południem,

·         kontrola nad handlem bursztynem (Brama Morawska!),

·         przewaga rolnictwa, hodowla

Upadek-nagły, Scytowie na południu- upadek handlu, najazd Scytów przez Bramę Morawską

Grupa wschodniowielkopolska- rozkwit w HD

przejęli handel bursztynem?

Ceramika

·         inkrustacja białą masą

Biskupin-

·         chronologia: HD (ostatnie badania dendrochronologiczne- lata 30. VIII w.), półwysep czy wyspa?

·         obwarowania- konstrukcja izbicowa (drewniane skrzynie, w środku kamienie/ziemia), szerokość 3-4 m., wieżyczka wymysłem rekonstruktorów, zachowała się brama- znamy minimalną wysokość wałów

·         zabudowa- ulica okrężna, placyk przed bramą, domy techniką sumikowi łątkową, ponad 100 domów, 3 izby w domu,

·         falochron- kra, fale, poziome belki, pionowe słupy pod kątem

·         dlaczego opuszczony? zmiany klimatyczne, wyjałowienie gleb, podniesienie się poziomu jeziora, zagrożenie kimeryjskie

KULTURA HALSZTACKA

Chronologia

do V w. a.C.

okres halsztacki C- 800-600 a.C.

okres halsztacki D- 600-400 a.C.

Geneza

·         skokowa zmiana w niektórych grupach pól popielnicowych,

·         wpływ ludów stepowych-najazdy- Kimerowie?

Obszar

·         zachodniohalsztacka wschodnia Francja, dorzecze górnego i środkowego Renu górnego Dunaju,

·         wschodniohalsztacka środkowy Dunaj,

·         południowo-wschodnio-halsztacka dorzecze Drawy i Sawy

·         daleko idąca unifikacja

Stanowisko Hallstatt

·         górna Austria, kopalnia soli,

·         bogate cmentarzysko, płaskie, birytualne (szkieletowy, ciałopalny-przeważa jamowy),

·         na styku wschodniohalsztackiej i zachodniohalsztackiej,

·         dużo importów greckich/etruskich

Obrządek pogrzebowy

·         pojawia się szkieletowy,

·         „groby książęce”- podkurhanowe, wozy czterokołowe, oporządzenie konne (wpływ koczowników), komory drewniane,

·         wschodniohalsztacka- kurhany, ale zmarli najczęściej paleni, przewaga popielnic

Ceramika

Ø      zachodniohalsztacka-

·         grafitowanie, wyświecanie (naśladowanie naczyń metalowych)

·         ornament geometryczny,

·         rycie, czasem malowanie

Ø      wschodniohalsztacka-

·         motywy zoomorficzne, antropomorficzne,

·         malowanie (całe na czerwono, wzór najczęściej czarny- wpływy śródziemnomorskie), rycie,

·         rzadziej grafitowanie,

·         ornament plastyczny (najczęściej głowy zwierząt np. byków),

·         naczynia ceramiczno-metalowe

Hallstatt C

·         żelazne miecze- wyraźny sztych, zwęża się w środku głowni, długie,

·         pochwy z trzewikami o rozchylonych wąsach

·         melonowate bransolety,

·         siekierki z występami

Hallstatt D

·         zapinki (typowe dowieszanie dzwoneczków)- bębenkowe, wschodnioalpejskie, z ozdobną nóżką,

·         brak mieczy

·         krótkie ozdobne sztylety z antenowatą głowicą, pięknie zdobione pochwy

·         siekierki z tulejką

·         situle

KULTURA POMORSKA

(grobów skrzynkowych, urn twarzowych, wejherowsko-krotoszyńska)

Chronologia

HD, LTA, LTB, część LTC1

600-220 a.C.

Geneza

·         grupa kaszubska kultury łużyckiej (do końca epoki brązu.)

·         w grupę wielkowiejską (urny domkowe)

·         w kulturę pomorską

Obrządek pogrzebowy

·         kremacja,

·         groby skrzynkowe (komora kamienna, nakryta, czasem wybrukowana),

·         popielnice, przystawki,

·         groby zbiorowe (jednoczasowe?),

·         ubogie wyposażenie,

·         groby kloszowe (naczynie na popielnice- różne konfiguracje- we wschodniej części- Mazowsze, Podlasie),

·         popielnice twarzowe (najpierw realistyczne, potem schematyczne, kolczyki, pektorały na popielnice

Zabytki

·         szpile z tarczką, z wiosłowatą główką,

·         zapinki- piekary wielkie (soczewkowaty kabłąk, długa sprężyna, tarczka, cięciwa okręcona wokół kabłąka), kowalowickie (?)

·         dużo smuklejsze,

·         mało żelaza (importy, też przetwarzane na miejscu)

Ceramika

·         inna niż łużycka, w okresie lateńskim prawie identyczna jak łużycka,

KULTURA KURHANÓW ZACHODIOBAŁTYJSKICH

Chronologia:

·         I faza IV-V okres epoki brązu 1000?-700 a.C.

·         II faza koniec do końca HD 700-400 a.C.

·         III faza LTA-okres przedrzymski 400- nawet I w p.C. (przekształcenia od I w. a.C.)

Geneza-

·         ludność przybyła z terenów naddnieprzańskich,

·         w IV okresie epoki brązu. pierwsze stałe osady.

·         Bałtowie

Osiedla-

·         nieduże, obronne (wzniesienia, palisady, fosy),

...