PRAWO KONSTYTUCYJNE
OPRACOWANE ZAGADNIENIA NA EGZAMIN
1. POJĘCIE KONSTYTUCYJNYCH ZASAD USTROJU RP
2. ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO RP
- republikańska forma rządów
- zasada demokratycznego państwa prawa (sprawiedliwość, równość, wolność obywateli; opiera się na prawie i podziale władz)
- zasada zwierzchnictwa narodu
- zasada reprezentacji politycznej
- zasada trójpodziału władz (prawodawcza, wykonawcza, sądownicza)
- zasada legalizmu
- zasada pluralizmu politycznego
3. ZASADY USTROJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO RP
4. PODSTAWOWE ELEMENTY ZASADY DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO
- zasada suwerenności narodu
- - II - wolności i równości wobec prawa
- - II - konstytucjonalizmu
- - II - podziału władzy
- - II - legalizmu – prawo stanowi podstawę i granicę wszystkich działań państwa; oznacza trwałość i przewidywalność roztrzygnięć państwowych
- zasada opowiedzialności państwa za błędne działania
- zakaz podejmowania przez państwo działań ponad potrzebę
- prawo do sądu
- istnienie systemu instytucji samorządowych
Zasady wg Trybunału Konstytucyjnego:
- zasada ochrony życia ludzkiego w każdej fazie jego rozwoju
- zasada zaufania obywateli do państwa, a tym samym i prawa przez nie stanowionego oraz zasada bezpieczeństwa prawnego obywateli, co zapewnia m.in. vacatio legis. Z zasadą tą wiąże się zasada ochrony praw nabytych
- zasada niedziałania prawa wstecz
- zasada dostatecznej określoności dotycząca regulacji prawnych zezwalających organowi państwowemu na ingerencję w sferę praw i wolności jednostki
- skierowany do organów państwowych zakaz stanowienia aktów normatywnych niezgodnych z aktami wyższego rzędu oraz nakaz działania „wyłącznie w granicach (…) prawem określonej kompetencji”
- zasada „dochowania ustawowego trybu” uchwalania ustaw
- zasada domniemania niewinności
- zasada sprawiedliwości społecznej
- zasada proporcjonalności, czyli zakaz nadmiernej ingerencji przez państwo w prawa i wolności jednostki
- zasada praworządności, rozumiana w sposób formalny jako zgodne z prawem funkcjonowanie państwa lub w sposób materialny wg którego nie tylko państwo powinno trzymać się prawa, lecz samo prawo powinno odzwierciedlać pewne wartości
5. ZASADY PRAWORZĄDNOŚCI I LEGALNOŚCI
6. POJĘCIE NARODU W OBOWIĄZUJĄCYM PRAWIE KONSTYTUCYJNYM
7. TREŚĆ PRAWNA ZASADY ZWIERZCHNICTWA NARODU
1) Demokracja - forma państwa rozumiana jako konstytucyjnie określony sposób życia politycznego i społecznego, opierający się na zasadzie równości i wolności członków zbiorowego podmiotu suwerenności, w którym mają oni bezpośredni lub pośredni wpływ na podejmowanie decyzji państwowych, legitymację i kontrolę działalności organów państwowych.
A. rodzaje demokracji
- ze względu na sposób sprawowania władzy
bezpośrednia - władzę sprawuje ogół jednostek jako podmiot suwerenności
przedstawicielska - sprawowanie władzy przez przedstawicieli wybieranych przez podmiot suwerenności
- ze względu na system rządów przyjęty w państwie demokratycznym:
parlamentarną - parlament ma istotny wpływ na władzę ustawodawczą i wykonawczą
prezydencjalną - charakteryzuje ją silna separacja władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz silna pozycja prezydenta
- podział ze względu na formę państwa:
pluralistyczna - gwarancje praw jednostki są szeroko rozbudowane (zwłaszcza prawa polityczne). Wolne wybory, gwarancje praw politycznych, wolna gospodarka to jej główne cechy.
centralistyczna - w drodze procedur demokratycznych ustalana jest jednolita działalność państwa, w którym raczej nie ma miejsca na pluralizm.
- podział ze względów historycznych:
antyczna - głownie grecka
nowożytna - po XVI w.
Elementami demokracji są:
a) sprawowanie bezpośrednio lub pośrednio władzy przez naród
b) posiadanie przez członków narodu praw i wolności gwarantującym im równy udział w sprawowaniu władzy oraz równość wobec prawa
c) podejmowanie przez naród decyzji większością głosów ale z poszanowaniem praw mniejszości
d) związanie wszystkich organów państwowych wolą narodu i prawem stanowionym pośrednio lub bezpośrednio przez członków narodu.
e) podleganie organów państwowych kontroli ze strony narodu
B. Demokratyczne sposoby podejmowania decyzji.
Głosowanie - forma podjęcia decyzji jawna lub tajna mogąca przybrać różne formy (podniesienie ręki, okrzyk, znak na karcie do głosowania)
jednomyślność - zgodność ta sprowadza się do nie zgłoszenia sprzeciwu. Głos wstrzymujący uważa się za nie wyrażający sprzeciwu.
większość - decyzję podejmuje się większością ważnych głosów oddanych przez uprawnionych.
- większość względna - gdy za przyjęciem rozwiązania głosowało więcej osób niż za przyjęciem jakiegokolwiek innego rozwiązania.
- większość bezwzględna - gdy dla ważności decyzji wymaga się więcej niż połowy ważnie oddanych głosów.
- większość kwalifikowana - każda szczególna forma większości większa od połowy
Quorum - absolutna matematycznie określona liczba członków podmiotu zbiorowego, których obecność podczas głosowania jest potrzebna, aby decyzje w nim podjęte były ważne i wywierały skutki prawne.
Frekwencja absolutna - matematycznie określona liczba członków podmiotu zbiorowego suwerenności, których udział w głosowaniu jest konieczny, aby podmiot ten mógł podejmować decyzje.
Losowanie - przypisanie znaczenia znakom umownym, wybranym przypadkowo spośród różnych znaków tego samego rodzaju.
8. ŹRODŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO
Źródłem prawa jest każdy akt prawotwórczy, czyli zawierający chociaż 1 normę generalną lub abstrakcyjną, mogącą być podstawą rozstrzygnięć indywidualnych. Źródłami prawa konstytucyjnego są takie źródła, które zawierają normy prawne dotyczące ustroju państwa i są zaliczone do tejże gałęzi. Są to nie tylko normy zawarte w konstytucji, ale także normy zawarte w niższych aktach normatywnych. Łączy je to, iż przedmiotem ich regulacji są instytucje i zasady polityczno-społeczno-gospodarczego ustroju. System źródeł prawnych składa się z określonych elementów (systemy normatywne) i ich grup (akty prawa międzynarodowego i wewnętrznego, miejscowego i ogólnopaństwowego, ustawowe i podustawowe, powszechnie obowiązujące i wewnętrznie obowiązujące). System źródeł prawa ze względu na swą ważność normowany jest w konstytucji (III rozdz. konstytucji RP). Istnieją dwie zasady systemu źródeł prawa – zasada nadrzędności konstytucji oraz zasada hierarchicznej struktury systemu źródeł prawa. Ta druga mówi o: akty niższych szczebli służą realizacji norm aktów wyższych szczebli; normy wyższej rangi są ogólniejsze, normy niższe je konkretyzują; zakaz tworzenia aktów sprzecznych z aktami wyższymi; nadrzędna pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa.
9. PRECEDENS, ZWYCZAJ KONSTYTUCYJNY I KONSTYTUCYJNE PRAWO ZWYCZAJOWE
Precedens – jednorazowe, świadome rozstrzygnięcie przez naczelny organ państwowy sprawy związanej ze stosowaniem przezeń konstytucji, przy czym isnieje przypuszczenie, że w przyszłości znajdzie ono podobne zastosowanie.
Zwyczaj konstytucyjny – stała praktyka naczelnych organów państwowych dotycząca pewnych zagadnień z zakresu stosowania konstytucji (np. za czasów Małej Konstytucji obsadzanie resortów prezydenckich).
Prawo konstytucyjne – całokształt norm prawnych dotyczących ustroju państwowego, czyli takich, których przedmiotem regulacji są podstawowe instytucje oraz zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.
10. FUNKCJE I CECHY PRAWNE KONSTYTUCJI
Funkcje konstytucji – zespół skutków społecznych, jakie stale w danej społeczności, w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywołane są istnieniem konstytucji. Funkcje te wzajemnie się przenikają, nie można też uważać jednej funkcji za nadrzędną w stosunku do drugiej. Funkcje konstytucji:
- funkcja prawna – polega na możliwości pełnienia przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych, które są przez nią regulowane
- funkcja stabilizacyjna
- funkcja programowa – konstytucja musi być otwarta na przyszłość i wyznaczać cele
- funkcja integracyjna – stymulowanie identyfikacji obywateli z państwem, u którego podstaw leży konstytucja
- funkcja organizatorska – konstytucja określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego struktury wewnętrznej
- funkcja wychowawcza – ma dwojaki cel: upowszechniania jednych wartości, zasad i idei, a jednocześnie stymuluje przyjmowanie innych
Cechy konstytucji:
- najwyższa moc prawna
- nadrzędna pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa
- żaden inny akt prawny nie może posiadać tej samej nazwy
- inne nazwy konstytucji to: ustawa zasadnicza, karta konstytucyjna, ustawa rządowa
- treścią są podstawowe zasady ustroju państwa, podmiotu władzy w państwie i sposobu sprawowania przezeń władzy oraz gwarancji praw i wolności jednostki, jej obowiązków oraz jej statusu w państwie
- ma formę pisemną
- ogłasza się ją w Dz. Ustaw
- zmiana i uchwalenie charakterystyczne tylko dla niej
- systematyka konstytucji – ogólna i szczegółowa
11. PRZEDMIOT (MATERIA) KONSTYTUCJI
Przedmiotem konstytucji są podstawowe zasady ustroju państwowego, podmiotu władzy w państwie i sposobów sprawowania przezeń władzy, gwarancje praw i wolności jednostki, jej obowiązków oraz statusu w państwie. Konstytucje z XVIII i XIX wieku zawierały mało treści ograniczając się w zasadzie do wskazania suwerena, formułując zasadę podziału władz i gwarantując stosunkowo mało rozbudowany katalog praw i wolności jednostki. Ustrój społeczno gospodarczy był w nich regulowany w sposób dalece niepełny. Jednak już pod koniec XIX w. do konstytucji zaczęto włączać postanowienia dotyczące ustroju społeczno-gospodarczego oraz mające na celu przeciwdziałanie nadużywaniu wolności działalności gospodarczej oraz ograniczenie prawa własności. Po I Wojnie Światowej zaczęto rozszerzać katalog praw o prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne. Wprowadzono także nowe obowiązki konstytucyjne jak np. obowiązek nauki. Konstytucje po II Wojnie Światowej poszerzają zakres zasad ustroju politycznego o takie elementy jak regulacja działalności partii politycznych, a także szczegółowiej regulują ustrój społeczno-gospodarczy, np. przepisy o budżecie i finansach, rozbudowują postanowienia dotyczące gwarancji konstytucji, np. sądownictwo konstytucyjne. Poza tym konstytucje niektórych państw zaczęły dopuszczać przekazywanie części zadań organów państwowych organizacjom między - i ponadnarodowym.
12. NAJWYŻSZA MOC PRAWNA KONSTYTUCJI
Moc prawna określa wzajemny stosunek między aktami prawnymi (oraz zawartymi w nich normami) i zazwyczaj łączy się ją z siłą derogującą aktu tzn. możnością zmiany przezeń innych aktów oraz odporność jego samego na zmianę przez inne akty. Moc obowiązująca wyraża stosunek aktu prawnego do jego adresatów. Moc obowiązująca wszystkich aktów jest taka sama. Nadrzędna pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza:
- zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z konstytucją. Żadna norma niższej rangi nie może być sprzeczna z normami konstytucji.
- nakaz wydawania aktów prawnych rozwijających postanowienia konstytucji. Ponieważ konstytucja zawiera jedynie normy o podstawowym charakterze i wymagają one uzupełnienia oraz konkretyzacji w normach niższego rzędu, przede wszystkim ustawowych, to dla organów prawotwórczych wynika z tego obowiązek wydawania aktów prawnych rozwijających postanowienia konstytucji. Powinny to czynić nie tylko wtedy gdy konstytucja formułuje taki nakaz wyraźnie lecz zawsze kiedy okazuje się to konieczne dla realizacji jej norm. Nadrzędna pozycja konstytucji może wynikać bezpośrednio konkretnych z jej przepisów np. preambuła Konstytucji RP z 2.IV.1997 r. art.8 ust.1 : „Konstytucja jest najwyższym prawem RP”.
- przysięga na wierność konstytucji. Składana przez piastunów naczelnych organów państwowych.
Najwyższa pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa implikuje szczególny tryb jej uchwalania, różny od wszystkich innych aktów normatywnych. Historycznie wykształciły się następujące typy uchwalania konstytucji:
Konstytucja oktrojowana – nadana przez monarchę traktowanego jako podmiot władzy np. Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 r.
Referendum konstytucyjne. Już J.J. Rousseau sformułował postulat uchwalania konstytucji w drodze referendum. Uchwalenie konstytucji w referendum wzmacnia znaczenie społecznego konsensusu, który powinien leżeć u podstaw, aby zapewnić jej trwałość. Konsensus będący przesłanką konstytucji nie powinien więc być jednorazowy, związany tylko z jej uchwaleniem, ale powinien być trwały. Pierwszą konstytucją uchwaloną w drodze referendum była Konstytucja Jakobińska z 1793 r. Referendum konstytucyjne może być poprzedzone powierzeniem opracowania konstytucji specjalnie w tym celu demokratycznie wyłonionemu organowi (konwent) lub parlamentowi działającemu jednak w szczególnym trybie. Jednak bez względu na to w jaki sposób postał podmiot, powinien on zapewnić narodowi swobodę wyrażania poglądów i wpływ nie tylko na koncepcję i zasady konstytucji, ale również na poszczególne jej postanowienia. Chodzi o to, aby naród był ustrojodawcą nie tylko w sensie podmiotowym ale i przedmiotowym. Rzeczywisty wpływ narodu na kształt konstytucji ma zapewnić publiczna debata oraz jawność prac związanych z jej przygotowaniem w organie opracowującym jej projekt, a także możliwość zgłaszania przez obywateli własnych wniosków i propozycji.
Uchwalenie konstytucji przez przedstawicieli wybranych przez naród. Suweren może wybrać reprezentantów do specjalnie przez siebie powołanego organu, któremu powierza uchwalenie konstytucji (Konstytuanta), albo zadanie to nakłada na swoich przedstawicieli w parlamencie lecz działających w szczególnym trybie. Możliwe są różne rozwiązania pośrednie pomiędzy wyżej scharakteryzowanymi rozwiązaniami modelowymi np. Konstytucja 3 Maja została uchwalona przez Sejm Wielki w skład którego wchodzili posłowie w podwójnej liczbie.
Wejście w życie konstytucji i nabycie przez nią mocy obowiązującej może być różnie określany przez ustrojodawcę:
Konstytucja może zacząć obowiązywać zaraz po jej uchwaleniu i publikacji w oficjalnym państwowym organie publikacyjnym. (polska Konstytucja z 1935r.)
Konstytucja może wejść w życie po okresie vacatio legis (polska Konstytucja z 1997r. weszła w życie po 3 miesiącach od dnia jej ogłoszenia).
Wejście w życie może być uzależnione od pewnych zdarzeń np. ratyfikacja przez kraje federalne w państwie federalnym.
Może się zdarzyć że tylko część konstytucji wejdzie w życie z dniem jej ogłoszenia. Reszta zacznie obowiązywać po spełnieniu określonych warunków.
Wejście w życie może być uregulowane w samej konstytucji lub w specjalnie w tym celu wydanej ustawie konstytucyjnej, albo też konstytucja formułuje jedynie pewne ogólne założenia, a szczegóły określane zostają w ustawach zwykłych (Konstytucja Marcowa).
13. SAMOISTNE STOSOWANIE KONSTYTUCJI
14. TRYB ZMIANY KONSTYTUCJI RP
Przez zmianę konstytucji we współczesnej nauce prawa rozumie się uchylenie lub nadanie odmiennej niż dotychczas obowiązującej treści wszystkim lub tylko niektórym postanowieniom konstytucji, a także wydanie nowych norm konstytucyjnych w przewidzianym dla zmiany konstytucji trybie. Już E. Sieyes odróżniał uchwalanie konstytucji od jej zmiany i twierdził że stosownie do tego powinno się powierzyć obie te kompetencje odmiennym podmiotom. Wyróżniamy:
Tryb zmiany
Niektóre konstytucje przewidują dwa tryby zmiany, w zależności od tego czy chodzi o zmianę całkowitą czy częściową. Z reguły dla dokonania tej pierwszej potrzebne jest przeprowadzenie referendum, a tej drugiej dokonać może parlament lecz w szczególnym trybie. Konstytucja RP należy do grupy ustaw zasadniczych nie rozróżniających zmiany całkowitej od częściowej. Art. 235 stanowi, że zmiana Konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w szczególnym trybie. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje tu:
- co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów
- Senatowi
- Prezydentowi RP
Pierwsze czytanie może się odbyć nie wcześniej niż 30 dnia od przedłożenia Sejmowi projektu ustawy. Jeżeli projekt dotyczy rozdziałów I, II, XII uchwalenie przez Sejm ustawy może odbyć się nie wcześniej niż 60 dnia po pierwszym czytaniu. Ustawę Sejm uchwala większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów a Senat bezwzględną większością głosów przy quorum wynoszącym połowę ustawowej liczby posłów. Senat ma na jej uchwalenie 60 dni. Jeżeli zmiana dotyczy rozdziałów I, II, XII podmioty którym przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej mogą zażądać w terminie 45 dni od uchwalenia ustawy przez Senat przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Z wnioskiem zwracają się do Marszałka Sejmu, który zarządza przeprowadzenie referendum w ciągu 60 dni od złożenia wniosku (za ustawą musi opowiedzieć się większość głosujących). Po jej zatwierdzeniu Prezydent ma 21 dni na jej podpisanie od momentu przedstawienia mu ustawy do podpisu. Prezydent nie ma w tym wypadku prawa weta. Zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP. Częstotliwość zmian konstytucji jest w poszczególnych krajach zróżnicowana i zależy od wielu czynników:
- zależy od zakresu jej regulacji. Im jest on węższy tym trwalsza jest konstytucja.
zależy od stopnia ogólności jej sformułowań. Im jest on większy tym są one rzadsze. Cechą każdej konstytucji jest używanie przez nią pojęć o dużym stopniu abstrakcji, klauzul generalnych itp.
zależy od roli sądu konstytucyjnego lub najwyższego. Im sąd dokonujący wykładni jej postanowień jest bardziej aktywny, tym łatwiej jest uniknąć konieczności przeprowadzania zmian konstytucji, gdyż można zmienić znaczenie przypisywane jej normom.
zależy od stopnia, w jakim przystaje ona do rzeczywistości. Im jest on niższy tym rzadziej jest ona zmieniana. Chodzi tu o to że konstytucja nie przystająca do rzeczywistości nie stanowi podstawy ustroju państwowego, a jedynie swego rodzaju ozdobę np. Konstytucja PRL. Nie wymaga więc zmian.
15. TRYB PRZYGOTOWANIA I UCHWALENIA NOWEJ KONSTYTUCJI RP
Wg ustawy konstytucyjnej z dn. 23.04.1992 nowa konstytucja zostanie uchwalona przez obie izby parlamentu połączone w Zgromadzenie Narodowe, a następnie Naród w referendum konstytucyjnym zdecyduje o jej przyjęciu lub odrzuceniu. Prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie przedstawienia Zgromadzeniu Narodowemu projektu nowej konstytucji przyznano Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego w liczbie 46 posłów wybranych przez Sejm i 10 senatorów wybranych przez Senat; grupie 56 członków Zgromadzenia Narodowego oraz Prezydentowi RP. Ustawa konstytucyjna ustanowiła zasadę 2 czytań projektu nowej konstytucji. W drugim czytaniu konstytucję uchwala Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów przy quorum co najmniej ½ ogólnej liczby członków. Prezydent w ciągu 14 dni od uchwalenia konstytucji miał zarządzić referendum.
16. SYSTEMY GWARANCJI ZGODNOŚCI PRAWA Z KONSTYTUCJĄ
Gwarancje zgodności prawa z konstytucją to ogół rozwiązań i instytucji ustrojowych służących zapewnieniu realizacji norm konstytucyjnych. Istnieje podział na gwarancje bezpośrednie, które zostają stworzone celowo po to aby zapewnić przestrzeganie konstytucji (sądownictwo konstytucyjne i instytucje odpowiedzialności konstytucyjnej) oraz gwarancje pośrednie, dla których funkcja zapewnienia realizowania nadrzędności konstytucji w systemie prawa jest jedną z wielu przez nie wypełnianych (zasada podziału władz, zasada jawności działania organów konstytucyjnych). Istnieje również podział na gwarancje materialne obejmujące zasady ustroju państwowego lub podstawowe mechanizmy systemu politycznego zabezpieczające przestrzeganie konstytucji oraz gwarancje formalne (instytucjonalne) w skład których wchodzą instytucje prawne zabezpieczające nadrzędność konstytucji i urzeczywistnienie jej norm, a także zapewniające prawidłowość procesu prawotwórczego i procesu podejmowania decyzji państwowych, np. instytucje kontrolujące legalność działań państwa w stosunku do jednostki.
17. AMERYKAŃSKI I EUROPEJSKI SYSTEM KONTROLI KONSTYTUCYJNOŚCI PRAWA
Mówiąc o kontroli konstytucyjności prawa ma się zwykle na myśli kontrolę konstytucyjności ustaw, co w warunkach hierarchicznej budowy systemu prawa zapewnia zgodność całego prawa z konstytucją. Do podstawowych systemów kontroli konstytucyjności prawa należą:
System pozaparlamentarny:
Powstał on jako pierwszy i jest związany z konstytucją USA. Kontrolę konstytucyjności prawa powierzono tu władzy wykonawczej i ustawodawczej (w myśl zasady nemo iudex in propria causa). Powstały więc dwa podsystemy:...
Neutralize