- zazwyczaj dzieło literackie traktowano dualistycznie: heglizm – uzmysłowienie idei, pozytywizm – wytwór ducha ludzkiego, wyrażający myśli, uczucia pięknym słowem;
- ujęcia dualistyczne ciążą ku psychologizmowi albo idealizmowi obiektywnemu;
- dzieło literackie to: przedmiot idealny (Waldemar Conrad), obiektywizacja ducha (Hartmann), przedmiot czysto intencjonalny (Roman Ingarden);
- utwór literacki to całość złożona ze słów. Słowa – byty cielesne, znaczące, wyposażone semantycznie (Tadeusz Kotarbiński);
- w nowszej nauce o literaturze – akcentowany jest strukturalny charakter dzieła literackiego;
- dzieło sztuki według Kazimierza Wóycickiego to wyodrębniona, zamknięta w sobie całość, zespół elementów powiązanych przez pewne stosunki, każdy element ma sens dopiero w połączeniu z innymi.
Kleiner – 4 warstwy w dziele literackim:
- treść psychiczna domagająca się uzewnętrznienia;
- ogólna koncepcja tematyczna;
- struktura utworu (fabuła i gatunek literacki);
- forma zewnętrzna – słowne ukształtowanie całości.
Ingarden:
1) warstwy w dziele literackim:
– warstwa brzmień słownych,
– znaczeniowa, zbudowana z sensów zdań,
– uschematyzowanych wyglądów,
– przedmiotów przedstawionych;
2) związek między warstwami daje jedność strukturalną dzieła;
3) uporządkowanie następstwa części dzieła => właściwości kompozycyjne i dynamiczne;
4) dzieło literackie trzeba przeciwstawić jego konkretyzacjom;
5) dzieło jest tworem schematycznym, zawiera miejsca niedookreślenia;
6) w konkretyzacjach dokonuje się wypełnienie miejsc niedookreślenia;
Ale Ingarden np. przecenia czynnik brzmieniowy, a nie docenia „napisowego”.
Dzieło literackie jako tekst literacki to – s. 82 – swoisty sekwencjonalny układ językowych znaków brzmieniowych lub napisowych oraz związanych z nimi schematów znaczeniowych wyrazów i zdań.
Znaki brzmieniowe to zespół cech fonemicznych (pozwalają odróżniać wyrazy) i delimitacyjnych.
Funkcje schematów znaczeniowych:
1) funkcje zasadnicze:
– przedstawiająca – przekazuje informacje o cechach, stanach, czynnościach przedmiotów zewnętrznych wobec podmiotu wypowiedzi i o samym podmiocie (wtedy to funkcja autoprezentacyjna),
– wolicjonalna – przekazuje postulaty i życzenia podmiotu wypowiedzi;
2) funkcje uboczne:
– kontaktywna – nawiązuje i podtrzymuje kontakt podmiotu z odbiorcą wypowiedzi,
– wyróżniająca – ujawnia przez styl wypowiedzi (zazwyczaj niezamierzony) – stałe cechy osobowości podmiotu (wiek, płeć itp.),
– autoteliczna (poetycka) – zwraca uwagę na jakość i układ znaków językowych zwykle przez ich niezwykłość / uporządkowanie naddane.
Obok płaszczyzny znaków językowych i płaszczyzny znaczeń wyrazów i zdań są wyższe układy znaczeniowe, związane z rekonstrukcją odbiorcy. Na sferę wyższych układów znaczeniowych składają się:
1) ujęcia przedmiotów przedstawionych, stanowiące drobne całości:
– bezpośrednio dane ucechowanie zewnętrzne i wewnętrzne,
– dziania się (przeżycia), stan i wypowiedzi,
– związki logiczne między przedmiotami,
– ujęcia mieszane;
2) jedno- / wieloprzedmiotowe sekwencje, oddzielone zmianą występujących przedmiotów;
3) sekwencje integrują się w:
– zawartość zdarzeniową / fabułę – ciąg dziań się i stanów,
– przedmioty przedstawione,
– całościowy obraz świata przedstawionego,
– zespół uogólnień poznawczych i postulatywnych wyrażonych bezpośrednio,
– nadrzędny podmiot literacki,
– osobowość czytelnika uobecnioną w utworze;
4) uogólnienia o charakterze poznawczym / postulatywnym – ideologie, tezy, tendencje.
Fabułę charakteryzuje jej stosunek do prawdopodobieństwa życiowego, sposób motywacje zdarzeń i stopień ich przewidywalności, ilość wątków, więź kompozycyjna i problemowa, ciągłość i przerywalność narracji, czas i miejsce zdarzeń.
O konstrukcji postaci literackiej decydują – stosunek do prawdopodobieństwa życiowego, koncepcja osobowości, motywacja cech charakteru, stopień przewidywalności itp.
Świat przedstawiony cechuje stopień i kierunek transformacji w stosunku do naturalnego świata, wymiary czasowe i przestrzenne, statyczność / dynamiczność, hierarchia wartości.
Składniki sfery wyższych układów znaczeniowych – rzeczywistość przedstawiona.
Wyglądy (obrazowość bezpośrednia) w dziele literackim:
– znaczenie każdego zdania jest potencjalnym bodźcem dla powstania u odbiorcy wyglądu wyobrażeniowego,
– przedstawienia wyobrażeniowe to treści przeżyć, które towarzyszą konkretyzacjom dzieł literackich.
Struktura dzieła literackiego:
– składniki każdej płaszczyzny wzajemnie się określają,
– płaszczyzna brzmieniowo-napisowa to materialny znak płaszczyzny znaczeń,
– analogie między właściwościami płaszczyzn.
Treść i forma:
– s. 95 najpierw trzeba poznać budowę dzieła literackiego, a potem dopiero można się zastanawiać, co w nim nazwać treścią, a co formą;
– treść – między ideą a streszczeniem, akcją, fabułą. Reszta to forma;
– forma wewnętrzna – od Plotyna – ukryta zasada, siła kształtująca od wewnątrz, przejawiająca się w zespoleniu treści i zewnętrznego kształtu;
– zawartość – ogół składników poszczególnych płaszczyzn; struktura – stosunki zachodzące między nimi, forma zewnętrzna – płaszczyzna znaków językowych, treść – najważniejsze składniki zawartości fabularnej / dyskursywnej;
– nie da się stworzyć wyczerpującej monografii dzieła literackiego.
Katullus