Blaise
PASCAL
myśli
przekład
TADEUSZA ŻELEŃSKIEGO (Boya)
w układzie
JACQUES CHEYALIERA
przygotował do druku
MIECZYSŁAW TAZBIR
,43'attostytufui
•j
Wydawniczego! 1
" :!94919&9|
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
II mu HiłiiMiłu""' —••-•-•-- — —
INSTYTUT WYDAWNICZY PAX
WARSZAWA 1989
OD REDAKCJI1
Myśli Pascala w układzie Jacąues Cheva-
liera2 ukazują się w Polsce po raz pierwszy.
Zasady, na których ten układ oparto, tłumaczy
zamieszczona poniżej przedmowa wydawcy.
Mamy nadzieję, iż przemówią one w tej postaci
jeszcze silniej do czytelnika i staną mu się
jeszcze bliższe.
Wydanie niniejsze zawiera dawny przekład
Tadeusza Żeleńskiego (Boya) według wydania z
roku 1953.3 Oprócz przestawienia kolejności
fragmentów według wydania Che-valłera
uwzględniono zmiany, jakie od czasu ukazania
się wydania Brunschvicga, na którym opierał
się tłumacz, wprowadzili do tekstu filologowie
francuscy, oraz warianty zawarte w wydaniu
Chevaliera. Pozostałe nie-
1 Z przedmowy do wydania III, IW PAK,
Warszawa 1958.
2 Pascal Oeumes completes, texte etabil et
annote par Jacąues Chevalier, Bibliotheąue de la
Pleiade, © Librałrie Gallimard, (b.m.) 1954, s.
1081—1358.
8 Blaise Pascal, Myśli oraz Rozprawa o na-
miętnościach milości. Rozprawa o kondycji moż-
nych. Modlitwa o dobry użytek chorób, prze-lożył
Tadeusz Żeleński (Boy), wstęp napisała Stefania
Skwarczyńska, IW PAK, Warszawa 1953.
'niOIUOJ, M. 8U20IJB.IO ApBpJBZ
Aa pusiod uj pajuud
•SS-n '8*9 'Uiez 'J 686T ntu
[ozoyojjn spua 'J 6861 sizpBdcusn M mirup op
'J 8861 niułaiA\łi Ai BJUBPBHS op oueppo
08 'III "H 'WSJIO jaidBd 'gi/SS^E -Jinjp -5jjv
2IJV 'z§3 09S + 000 OS PBHBN 'mA 3J"BpAM
ZSHVM 'XVd AZOINAiYOAM. iniAiSMI
iuaiujadnzn
6 OD REDAKCJI
wielkie zmiany tekstu przekładu są przeważnie
odbiciem nowszej, trafniejszej lub jaśniejszej
interpretacji oryginału przez komentatorów
francuskich, przy czym niekiedy są one
wynikiem nowego układu Chevaliera. Cytaty z
Pisma Świętego Starego Testamentu, jeśli nie
mają charakteru parafrazy — skorygowano
opierając się na wydaniu Apostolstwa
Modlitwy4, a Nowego Testamentu — na
podstawie przekładu ks. Eugeniusza Dąb-
rowskiego.5 W kilku wypadkach różnice po-
między francuskimi a polskimi tradycjami
interpretacji Wulgaty uniemożliwiły wpro-
wadzenie polskiej wersji tekstu, gdyż zaciem-
niłoby to intencje Pascala. W cytatach tych
zachowano dosłowny przekład tekstu fran-
cuskiego.
Na podstawie nowszych opracowań prze-
robiono w znacznej mierze ł uzupełniono
przypisy (zamieszczone po tekście, na końcu
książki), które nadto wzbogaciły się o ko-
mentarze Chevaliera.
Zamieszczony na końcu tomu skorowidz
analityczny opracowano specjalnie dla niniej-
OD REDAKCJI 7
szego wydania, nie wzorując się na podobnych
skorowidzach francuskich, ubogich i będących
przeważnie wyrazem jednostronnej interpretacji
myśli Pascalowskiej.
Poprzednie polskie wydania Myśli spełniały
z konieczności rolę pism wybranych i za-
wierały szereg tekstów, często niewiele ma-
jących z nimi wspólnego i powstałych w innym
zupełnie czasie. Ponieważ znalazły się one w
Rozprawach i listach", ograniczono się w
tym wydaniu do samych Myśli.
Większość fragmentów, które dotychczas
grupowano w rozdziale pt. „Fragmenty po-
lemiczne", a które były w istocie brulionami i
wariantami Prowincjalek, została również,
zgodnie z koncepcją Chevaliera, usunięta.
6 Blaise Pascal, Rozprawy i listy, przeł. Tadeusz
Żeleński (Boy) i Mieczysław Tazbir, IW PAX,
Warszawa 1962.
4 Pismo święte Starego Testamentu w prze-
kładzie polskim w. o. Jakuba Wujka T. J. Tekst
poprawil oraz wstępami i krótkim komentarzem
opatrzył ks. Stanisław Styś, wydanie drugie
poprawione. Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy,
Kraków 1956. [Numeracja Psalmów według
Wuglaty — przyp. red.].
5 Pismo święte Nowego Testamentu, wstęp,
nowy przekład z Wulgaty, komentarz ks. Eugeniusza
Dąbrowskiego, wydanie szóste poprawione i
uzupełnione, IW PAX, Warszawa 1954.
OBJAŚNIENIE ZNAKÓW I SKRÓTÓW
W nawiasy ( } zostały ujęte zdania skreślone
przez Pascala.
Nawiasy [ ] oznaczają wyrazy nieczytelne,
których interpretacja nasuwa wątpliwości, lub
słowa wprowadzone do tekstu przez
interpretatorów dla wyjaśnienia niektórych
zdań urwanych albo zniekształconych przez
bezsporny lapsus calami.
W odsyłaczach oznaczonych literami a, b itd.
umieszczono fragmenty znane już z wydań
poprzednich, lecz potraktowane przez
Chevaliera jako warianty, natomiast w odsy-
łaczach oznaczonych gwiazdką (*) znalazły się
warianty nie znane, przeważnie skreślone przez
Pascala i dlatego dotychczas nie uwzględniane.
Po numerze porządkowym każdego frag-
mentu następuje numer w nawiasie [ ]
oznaczający stronę rękopisu. Numer ten o-
znaczono gwiazdką (*), jeśli dany fragment nie
jest pisany ręką Pascala lub jego własnoręczne
poprawki nie świadczą, że sprawdzał tekst
podyktowany komuś innemu. Fragmenty,
których nie ma w rękopisie, pochodzą z
pierwszej lub drugiej Kopii i wówczas numer
strony w nawiasie [ ] poprzedzony jest znakiem
C. lub 2 C.
Pozostałe nieliczne fragmenty pochodzą z tak
zwanego rękopisu Guerriera [Ms. Guer-rier], z
wydań Port-Royal [P. R.] z r. 1670 i 1678, z
wydania Bossuta (1779) [wyd. Bos-suta], z tzw.
rękopisu Periera [Ms. Perier] lub ze zbioru V
alianta [Zfa. Valianta].
Liczba w nawiasie ( ) na końcu każdego
fragmentu oznacza jego dawny numer kolejny w
wydaniach Brunschvicga
PRZEDMOWA
11
Jeśli wierzyć temu, co pisze Etienne Pe-rier w
swej przedmowie do Myśli w tzw. wydaniu
Port^Royal (1670), Pascal około trzydziestego
roku życia „porzucił badania matematyczne,
fizyczne i inne nauki świeckie i postanowił zająć
się sprawami poważniejszymi, wyższymi, i
poświęcić się wyłącznie, o ile mu tylko pozwoli
stan zdrowia, studiom nad Pismem Świętym,
pismami Ojców Kościoła i moralnością
chrześcijańską". Zamysł wielkiego dzieła O
prawdziwości religii chrześcijańskiej datowałby
się zatem już od roku 1653. Potwierdza to
zresztą ciekawa wzmianka Bridieugo,
archidiakona Beau-vais, który pisze1: „!MC
Pascal napisał swoje urywki przeciwko ośmiu
wolnomyślicielom z Poitou, którzy wcale nie
wierzyli w Boga; chciał ich przekonać racjami
moralnymi i naturalnymi". Choć jednak idea
przewodnia Apologii była już wykrystalizowana
w czasie rozmowy z panem de Saci, w kilka ty-
godni po słynnej nocy 23 listopada 1654,
uwiecznionej w Pamiątce, nie wydaje się, aby
pierwsze zapiski do tego dzieła, a mianowi-
1 Rękopis 4333 Bibliotheąue Nationale. Cyt. E.
Griselle, Pascal et les pascalins, Fribourg 1908.
cię o cudach, poczynił Pascal wcześniej niż
we wrześniu 1656 r., tj. w sześć miesięcy po
cudzie Świętego Ciernia. Jak twierdzi siostra
Pascala, pani Perier, dopiero w wieku lat
trzydziestu czterech tj. w 1657 r., „zabrał się
na dobre do tego dzieła". Przygotowania po-
chłonęły cały rok. Etienne Perier wyjaśnia te
okoliczności szczegółowo i opisawszy, w jaki
sposób powstawały Myśli, dodaje:
„W ten sposób napisał większą część frag-
mentów; toteż dziwić się nie należy, jeśli się
trafią niedoskonałe, nazbyt krótkie lub nie
dość wytłumaczone, jeśli w nich ktoś znajdzie
wysłowienie mniej stosowne i mniej dworne.
Zdarzało się jednakże, że mając pióro w ręce
nie mógł się pohamować i idąc za swoją
skłonnością rozwijał swą myśl i wykładał nieco
szerzej, aczkolwiek nie z taką siłą i staraniem
umysłu, jak gdy był w dobrym zdrowiu.
Dlatego też najdą się tu myśli szerzej
wyłożone i lepiej spisane i rozdziały bardziej
ciągłe i doskonalsze niż drugie.
Oto w jaki sposób były pisane te Myśli...
Ponieważ znane było, jak Pascal dzieło swe o
religii zamyślił, po jego śmierci wszystko, co w
tej materii był napisał, zebrano z największym
staraniem. Znaleziono wszystko razem zeszyte
w różne pliki, ale bez żadnego porządku, bez
żadnej kolei, ile że. jak już rzekłem, były to
tylko pierwsze próby utrwalenia tych myśli,
które spisywał na małych kawałkach papieru, w
miarę jak mu do głowy przychodziły. A
wszystko to tak było niedoskonałe i tak źle
napisane, że tył-
12
ko z ledwością i z największym trudem od-
czytać się dawało".
Dokładne zbadanie rękopisu i otworów od
igły w poszczególnych kartkach wykazało
jednakże, iż Perier, na którego relacji oparła się
zresztą większość późniejszych wydawców, nie
miał racji: Pascal spisywał notatki do
zamierzonego wielkiego dzieła o prawdziwości
religii chrześcijańskiej na dużych arkuszach. U
góry umieszczał przeważnie mały znak krzyża.
Poszczególne fragmenty lub ich części starannie
oddzielał kreską. Kiedy w r. 1658 —
prawdopodobnie w związku z wykładem w
Port-Royal — przystąpił do porządkowania
notatek, pociął arkusze według kresek
oddzielających poszczególne fragmenty i zaczął
je segregować według tematu.
Na ogólną liczbę 972 fragmentów zdołał
przesortować 382, które podzielił na 27 plików.
Wszelkie prace przerwało jednak w pierwszych
miesiącach 1659 r. znaczne wzmożenie się
dolegliwości polegających na „pewnego
rodzaju wyniszczeniu i ogólnym wyczerpaniu
wszelkich jego sił" (list Carcavie-go do
Huyghensa z 14 kwietnia 1659). Reszta
rękopisu nie została w związku z tym
uporządkowana. Dalszą pracę nad Myślami
podjął Pascal w jesieni 1660 r., o czym wiemy z
relacji jego spowiednika, księdza Beur-rier.
Wszystkie fragmenty, zebrane po śmierci
Pascala przez Gilbertę Perier, przechowane
przez nią na zamku Bien-Assis, przeszły po
śmierci Gilberty (1687) w ręce księdza
13
Ludwika Perier. jej drugiego syna, który
prawdopodobnie w zimie 1710—1711 r., chcąc
je zabezpieczyć, kazał je poobcinać i pona-
klejać zachowując w miarę możności porzą-
dek plików (kolejność pomylił raczej później
introligator) w ogromnym albumie zawiera-
jącym 253 karty in folio o wymiarach 45 X X
28 cm, z napisem na grzbiecie: Myśli Pascala
1711. Ten pierwopis, znajdujący się o-becnie
pod numerem 9202 w Bibliotheąue Nationale,
jest poświadczony przez księdza Ludwika
Perier, kanonika w Clermont, stwierdzającego,
iż tom zdeponowany przez niego 25 września
1711 r. w bibliotece Saint Germain des Pres
„złożony został z jednostronnie zapisanych
arkusików i kartelusz-ków znalezionych po
śmierci JMCi Pana Pascala, wuja mego,
pomiędzy jego papierami i stanowi oryginał
książki Myśli Pana Pascala, wydrukowanej u
Despreza w Paryżu po raz pierwszy w roku
1670, napisany własną jego ręką, wyjąwszy
nieliczne fragmenty, które podyktował
osobom ze swego otoczenia".
Perier pisze poza tym w swej przedmowie,
że „pierwszą rzeczą, jaką uczyniono", kiedy
znaleziono fragmenty Myśli, było „przepisanie
ich takimi, jakie były, i w takim samym
pomieszaniu, w jakim je znaleziono". Kopia
ta, która jest niejako pierwszym i naj-
wierniejszym wydaniem Myśli, oddaje dokładnie
stan, w jakim znajdowały się papiery Pascala
po jego śmierci. Zawiera ona szereg
fragmentów, które widocznie zostały
14
15
zagubione w latach 1662—1711, ponieważ nie
ma ich w rękopisie. Kopią, o której pisze
Perier, jest najprawdopodobniej manuskrypt
przekazany w r. 1731 bibliotece Saint Ger-main
des Pres przez o. Jana Guerrier, benedyktyna,
który otrzymał go od Małgorzaty Perier,
siostrzenicy Pascala. Rękopis ten znany jest
pod nazwą „Pierwszej kopii" (Bi-bliotheąue
Nationale, ms. 9203). W „Drugiej kopii"
przechowywanej również w Biblio-theąue
Nationale (Nr 12449), sygnowanej przez o. Piotra
Guerrier, odtworzono (z paroma
przestawieniami w tekście) strona po stronie
pierwszą kopię.
Zdecydowano bezzwłocznie wydrukować
Myśli w tym stanie, w jakim je znaleziono.
Obraz, jaki wyłonił się z Kopii, zniechęcił
nieco wydawców, mimo to jednak postarali się
o zezwolenie na druk, które nosi datę
27.12.1666 r. W październiku 1668 natychmiast
po „rozejmie" 2 grono przyjaciół Pascala
postanawia, z inicjatywy księcia de Roan-nez,
ogłosić myśli tego, którego pan de Brien-ne
nazywa „nasz święty", nie zamierzając ich
jednak zmieniać czy — jak chciał de Ro-annez
— rekonstruować dzieła Pascala, lecz jedynie
„wyjaśnić je i upiększyć". Powstaje tzw.
„wydanie Port-Royal". Pierwszy, bardzo mały
nakład wydrukowano na podstawie zezwolenia
królewskiego w r. 1669 pod tytułem: Myśli
pana Pascala o religii i niektó-rych jeszcze
spraioach, odnalezione po śmier-
2 W latach 1668—1679 ustała walka z janse-
nistami. (Przyp. tłum.)
ci w jego papierach (Pensees de M. Pascal sur
la religion et sur quelques autres sujets. Qui ont
etę trouves apres są mort parmi ses papiers) w
Paryżu u Guillaume'a Despreza, 1670. Wydanie
to3, doskonałe zresztą pod wielu względami,
obowiązywało przez sto lat. (Na nim też opiera
się edycja Gaziera, z r. 1907.) W r. 1776
ukazało się „wydanie filozoficzne" Condorceta
ogłoszone pod patronatem Woltera i
opublikowane powtórnie przez samego Woltera
w r. 1778 z komentarzami, z których większość
zniekształca myśl Pascala. W r. 1779 Bossut dał
w Dzielach Pascala pełniejsze wydanie Myśli,
lecz nadal w bardzo dowolnym układzie. Andre
(1783), Ducreux (1785), Frantin (1835) próbo-
wali się przeciwstawić koncepcji Bossuta i
odtworzyć pierwotny plan dzieła. Jednakże
dopiero po słynnym memoriale Victora Cousin
O konieczności nowego wydania Myśli Pascala,
złożonym Akademii (1842), mogła się pojawić
edycja oparta na sumiennych badaniach nad
rękopisem, których przedtem nie przedsiębrano.
Ogłosił ją w r. 1844 Fau-gere. Stała się ona
pierwowzorem szeregu wydań współczesnych,
pośród których trzeba wymienić: Haveta (1852,
1887), przez długi czas klasyczne, wydanie
paleograficzne Mo-liniera (1877—1879),
krytyczne — Michauta (1896), w którym
przyjęto układ rękopisu, oraz klasyczne wydanie
Brunschvicga (Ha-
3 Miało ono pięć nakładów. W r. 1678 ukazało się
nowe wydanie „wzbogacone o wiele myśli tegoż
autora".
17
PEZEDMOWA
16
chette, minor — 1897 maior — 1904, trzy tomy w
serii: Grands Ecrwains de la France). Układ
Brunschvicga powtarza się u Vic-tora Girauda
(1928), P. Dieux'go (1927), Hen-ri Massisa
(1929), J. Dedieugo (1937) i F. Strowskiego
...
Neuromanta