SOCJOLOGIA OGÓLNA
1. Współczesne orientacje socjologiczne – tekst Piotra Sztompki
2. Człowiek jako istota społeczna
- „Małe struktury społeczne” rozdział 1 i 2
- „Wielkie struktury społeczne” rozdział 2 i 3
3. Osobowość i świadomość
- J. Szczepański – „Elementarne pojęcia socjologii” str. 104 – 158 (Socjologiczna koncepcja człowieka i osobowości)
- A. Jasińska – Kania – „Socjologiczna koncepcja osobowości” str. 78 - 99 w „Socjologia. Problemy podstawowe ” (red. Z. Krawczyk, W. Morawski)
- J. Kulpińska – „Człowiek jako istota społeczna” str. 55 – 77 w „Socjologia. Problemy podstawowe” (red. Z. Krawczyk, W. Morawski)
4. Więź społeczna – J. Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii” str. 158 – 240
5. Grupy społeczne – J. Turowski „Małe struktury społeczne” rozdział 5 i 6
6. Kulturowe fundamenty organizacji społecznej
- J. Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii” str. 69 – 104
- Z. Bauman – „Nowe czasy, nowe strachy” Gazeta Świąteczna
7. Perspektywa socjologiczna w ujmowaniu państwa, władzy oraz analizie warunków funkcjonowania systemu demokratycznego
- J. Turowski – „Wielkie struktury społeczne” rozdział 5 i 6
- D.H. Wrong – „Problemy definiowania władzy społecznej”
- Społeczeństwo obywatelskie
Najcenniejszym rezultatem badawczym w każdej dyscyplinie nauki, a więc i w socjologii jest teoria. Nie ma nic bardziej praktycznego od dobrej teorii. Teoria to powiązany zbiór pojęć i twierdzeń dostarczający wyjaśnienia zjawisk i procesów w pewnym obszarze rzeczywistości.
Wewnętrzna budowa teorii:
1 składnik – najogólniejsze idee na temat tego czym jest społeczeństwo ludzkie i jak można je badać. Inaczej mówiąc, podstawowe przesłanki ontologiczne dotyczące rzeczywistości społecznej i założenia metodologiczne dotyczące metody socjologicznej. Przykład przesłanki ontologicznej: społeczeństwo to twór analogiczny pod istotnymi względami do organizmu biologicznego (teza organicyzmu – Herbert Spencer) Przykład przesłanki metodologicznej: społeczeństwo należy badać od zewnątrz, tak samo jak każdy przedmiot (jedna z tez pozytywizmu – August Comte i Emile Durkheim). Zbiór takich przesłanek ontologicznych i metodologicznych określających najogólniej przedmiot i metodę socjologii nazywamy orientacją teoretyczno – metodologiczna.
2 składnik – twierdzenia określające prawidłowość, inaczej: zależności, regularności, życia społecznego, które mogą być formułowane na różnych szczeblach ogólności i mieć różny zasięg historyczny. Przykłady: Intensywnej industrializacji towarzyszy szybka urbanizacja. Frustracja wywołuje agresje. Twierdzenia najbardziej ogólne i mające znaczny zasięg historyczny nazywamy zazwyczaj prawami socjologicznym. Socjologowie (idąc za sugestią Roberta. K. Mertona) szczególną wagę przywiązują do teorii średniego rzędu, dokładniej do teorii średniego szczebla ogólności i średniego zasięgu, które dotyczą wyraźnie wydzielonych fragmentarycznych klas zjawisk i procesów, a nie pojedynczych czy konkretnych zdarzeń. Przykład teorii średniego rzędu: teoria ról społecznych, teoria stratyfikacji, inaczej: uwarstwienia, zróżnicowania społecznego, teoria socjalizacji i kontroli społecznej.
3 składnik – to leżący u podstaw zbiór obserwacji empirycznych – danych faktów – stwierdzonych w badaniach socjologicznych. Wartość teorii mierzy się jej zgodnością z faktami, inaczej: jej zdolnością do wyjaśniania faktów, które z jej twierdzeń wynikają. Im więcej faktów jest zgodnych z twierdzeniami teorii i im bardziej są one różnorodne, tym wyższy jest stopień jej uzasadnienia.
Pluralizm teoretyczny w socjologii.
Młode nauki (socjologia) pozbawione są wypracowywanego z czasem uzgodnionego paradygmatu, to znaczy wspólnego i powszechnie uznanego zasobu założeń, pojęć, twierdzeń, wzorcowych wyników badawczych.
Najważniejsze spory:
1. w kwestiach ontologicznych (czym jest społeczeństwo)
- stanowisko naturalistyczne (zjawiska społeczne mają właściwości przyrodnicze – fizykochemiczne i biologiczne)
- stanowisko antynaturalistyczne (zjawiska społeczne cechują treści symboliczne, nasycenie wartościami, związane ze sferą świadomości, języka, kultury)
- stanowisko indywidualistyczne (społeczeństwo to tylko wielość jednostek, pojedynczych ludzi)
- stanowisko holistyczne (społeczeństwo to całość ponadjednostkowa, system niesprowadzalny do prostej sumy swoich elementów)
2. w kwestiach metodologicznych (jak społeczeństwo badać)
- stanowisko pozytywistyczne (socjologia winna stosować identyczne nauki badawcze jak nauki przyrodnicze: obserwacje, eksperymenty, pomiary, formalizacje matematyczne)
- stanowisko humanistyczne (stosowanie nieznanych przyrodoznawstwu sposobów poznania jak introspekcja, analiza własnych przeżyć i stanów psychicznych, empatii – to znaczy wczuwania się w sytuacje innego człowieka po to, aby zrozumieć motywy, racje, intencje jego działania)
- stanowisko redukcjonistyczne (wiedzy społecznej nie można sprowadzić do wiedzy o jednostkach i ich działaniach)
- stanowisko antyredukcjonistyczne, emergentyzmem (uznaje istnienie specyficznych cech i zależności pojawiających się dopiero na poziomie zjawisk społecznych i niesprawdzalnych do najbardziej nawet pełnej wiedzy o jednostkach)
STANOWISKO POZYTYWISTYCZNE – kombinacja organicyzmu, ewolucjonizmu, pozytywizmu – pierwsza połowa XIX w. (August Comte, Herbert Spencer, Emile Durkheim, Vilfredo Pareto)
STANOWISKO HUMANISTYCZNE – kombinacja indywidualizmu, redukcjonizmu i humanizmu – druga połowa XIX w. (Georg Simmel, Max Weber, George H. Mead, Florian Znaniecki)
STANOWISKO DIALEKTYCZNE – (Marks i Engels) ostatecznymi składnikami społeczeństw są ludzie i ich działania, szczególne prawidłowości w zwane „prawami ruchu”, wzorzec naukowości zaczerpnięty jednak nie z nauk przyrodniczych a wypracowując reguły specyficznej metodologii nauk społecznych. Wynikom badań społecznych przypisują wartość poznawczą (diagnostyczną, wyjaśniającą), ale równocześnie podkreślają ich bezpośredni, praktyczny wpływ na świadomość członków społeczeństwa, a zatem także na ich działania (podkreślają funkcje praktyczną, ideologiczną nauk społecznych)
Do najważniejszych orientacji teoretyczno – metodologicznych należą:
- t. konfliktu
- t. wymiany
- t. symbolicznej interakcji
- funkcjonalizm (strukturalny funkcjonalizm)
- nurty subiektywistyczne (np. fenomenologia społeczna, etnometodologia, szkoła dramaturgiczna)
- nurty naturalistyczne (np. socjobiologia, neowolucjonizm)
- socjologia marksistowska i neomarksistowska
Główne orientacje socjologii
1. Funkcjonalistyczna (Kingsley Davis, Wilbert Moor, Talcott Parsons, Robert Merton... współcześni Niklas Luhmann w RFN) – nawiązuje do tradycji organicyzmu (Spencer, Durkheim, Pareto) oraz antropologów społecznych (Alfred Reginald Radcliffe – Brown, Bronisła Malinowski). Społeczeństwo to system wydzielony z całości przyrody, posiadający podsystemy jak: podsystem kulturowy, polityczny, ekonomiczny, które utrzymują całość w równowadze, zaspokajając potrzeby systemu. Zjawisko nierówność społecznej jest niezbędnością funkcjonalną dla utrzymania równowagi i ciągłości społeczeństwa (np. kompetentna kadra na najwyższym szczeblu systemu). Niektóre systemy mogą uniemożliwiać realizacje wymogów funkcjonalnych (potrzeb) i mogą być elementami dysfunkcjonalnymi (np. patologie społeczne). Funkcje uświadamiane to funkcje jawne. Funkcje niezamierzone to funkcje ukryte. Podobną funkcje w systemie mogą pełnić rozmaite elementy czy podsystemy; jeśli pełnią one lub mogą pełnić zamiennie te same funkcje lub dysfunkcje, nazywamy je alternatywnymi lub substytutami funkcjonalnymi (np. rodzina, szkoła, kościół). System i jego podsystemy mają tendencje samoregulacyjne. W centrum zainteresowania funkcjonalizmu leży zagadnienie porządku społecznego, a celem badań jest wyjaśnienie, w jaki sposób wewnętrzne powiązania różnych elementów społecznych przyczyniają się do utrzymania takiego porządku. Współcześnie funkcjonaliści głoszą, że podstawową tendencją systemu społecznego jest postępujące różnicowanie strukturalne jego elementów i podsystemów: instytucji, ról, pozycji społecznych.
2. Teoria konfliktu (Marks, Simml, Weber... współ. Ralf Dahrendorf i Lewis A. Coser) – renesans w latach 60 z powodu krytyki funkcjonalizmu. Zmiana społeczna nie jest niczym patologicznym, lecz normalnym stanem każdego społeczeństwa. Konflikt społeczny jest oparty na braku zgody co do zasadniczych wartości, interesów, celów grupowych i nie jest dysfunkcjonalny czy rzadki, lecz pełni pozytywne funkcje, prowadząc do przekształceń społeczeństwa w kierunku postępowym. Społeczeństwo to podporządkowani i podporządkowujący. Konflikt lub zagrożenie zewnętrzne sprzyjają integracji wewnątrzgrupowej, są więc funkcjonalne (Simml)
3. Teoria wymiany społecznej (George C. Homans, Peter M. Blau... współ. Ralph W. Emerson – „t. analizy sieci”) – nawiązuje do tradycji behawioryzmu. Porzuca perspektywę holistyczną i przyjmuje założenia indywidualistyczne. Społeczeństwo to nie system, lecz sieć międzyludzkich wzajemnych oddziaływań – interakcji. Zachowanie każdego pojedynczego człowieka jest interpretowane jako wyuczona reakcja na zachowanie innych ludzi kierowana dążeniem do maksymalizacji nagród i minimalizacji kar, a całokształt życia społecznego jako swoisty rynek ekonomiczny, na którym dokonują się bezustanne transakcje, w toku których ludzie wymieniają między sobą wartości nagradzające i karzące. Inspiracją dla tej teorii były badania nad psychologią zwierząt (doświadczenia Burrhusa F. Skinnera i Watsona). Wzmocnienia pierwotne (niezależne od epoki). Wzmocnienia wtórne (zrelatywizowane kulturowo i historycznie). Wzmocnienia uogólnione (mające charakter podstawowy stosowane w różnorodnych sytuacjach np. pieniądze prestiż, sława). Zachowanie ludzkie można wyjaśnić przez proste prawidłowości instrumentalnego uczenia się. Wartość otrzymywanej nagrody jest tym mniejsza, im częściej nagroda ta była uprzednio otrzymywana (mówi się tu czasem o prawie malejącej użyteczności krańcowej). Według TWS istnieją dwa poziomy życia społecznego: subinstytucjonalny (wymiana nagród i kar występuje bezpośrednio między partnerami, a nagrody i kary mają charakter wzmocnień pierwotnych) i instytucjonalny (wymiana ma charakter bardziej złożony i następuje za pośrednictwem wielu osób powiązanych w łańcuchy interakcji, a same nagrody i kary przybierają częściej postać wzmocnień wtórnych, czerpiąc swoją siłę nagradzającą lub karzącą z uznanych w danym społeczeństwie norm, wartości, wzorów zachowania.) Istota życia społecznego w obu przypadkach jest oczywiście taka sama.
4. Symboliczny interakcjonizm (Charles H. Cooley, George Mead... współ. Herbert Blumer, Anselm Strauss) – zachowując perspektywę indywidualistyczną, odrzuca się tu obraz człowieka jako biernego organizmu reagującego tylko na bodźce płynące z otoczenia zewnętrznego. Człowiek postrzegany jest jako jednostka aktywna, posiadająca jaźń czyli refleksyjny stosunek do siebie i swoich czynów, selektywnie i twórczo odnosząca się do sytuacji w jakiej się znajduje. Duże pole dowolności i spontaniczności, dlatego te same bodźce nie zawsze wywołają tę samą reakcję. Społeczeństwo nie jest niczym innym jak wytworzoną w procesie wzajemnego dopasowywania działań siatką interakcji – jest wiecznie zmiennym procesem.
5. Teoria działania społecznego (fundamenty w Weberze, Znanieckim. Najwięksi to Parsons, MacIver, Bales, Shils) – bliska symbolicznemu interakcjonizmowi, ale wnika jeszcze głębiej w anatomie poszczególnych działań ludzkich, traktując działanie jako podstawowy, ostateczny składnik życia społecznego. Najważniejszy składnik działania odróżniający je od prostego zachowania uważa się tu znaczenie przepisywane mu przez ludzi działających, przez tych, do których działanie jest skierowane, a nawet bezpośrednio nie zaangażowane w działanie środowisko społeczne. Na działanie składają się z jednej strony motywacje, intencje, interpretacje adresatów działania. Z drugiej strony na znaczenie działania składa się sens kulturowy czy inaczej normatywny, a więc uznane wzory społeczne i reguły nadające pewnym zachowania określoną wymowę. Działania społeczne są instrumentalne, to znaczy stanowią środki dobierane przez ludzi dla osiągnięcia pewnych celów, a co więce, że są subiektywnie racjonalne, to znaczy w myśl wiedzy i uznanych przez działającego wartości prowadzą do uzyskania najwiekszych korzyści przy minimalnych nakładach. Inne typy działań, rozróżniane już przez Webera, to działania kierujące dązeniem do celu bez względu na koszty (na przykład działania bohaterów, męczenników gotowych do największych poświęceń dla sprawy czy idei) działania emocjonalne (afektywne), które tracą znaczenie instrumentalne, a stają się tylko ekspresją stanów psychicznych, i wreszcie działania tradycjonalne, będące realizacją uznanych zwyczajów czy rytuałów bez względu na ch ewentualną skuteczność.
6. Teoria fenomenologiczna (Schultz, Berger, Luckmann) – najbardziej skrajne stanowisko subiektywistyczne. Świat społeczny składa się jedynie z sumy stanów świadomości członków społeczeństwa. Nie ma pozaświadomościowej rzeczywistości. Stany świadomości jednostkowych upodobniają się do siebie, stają się intersubiektywne. Uchwycenie procesu tworzenia się wspólnego obrazu świata – jest wg głosicieli tej teorii głównym zadaniem socjologii.
7. Teoria etnometodologiczna – jednostki w każdym społeczeństwie mają poczucie istnienia jakieś rzeczywistości ponadjednostkowej (faktów społecznych, norm, wartości reguł, wzorów zachowania), która ogranicza ich swobodę, narzuca im ramy działania.
8. „Trzeci pozytywizm” (Wilsona, Wallace, Turner, Lopreato) – ludzie to organizmy biologiczne, społeczeństwo jako formę przystosowania się wyższych gatunków zwierzęcych do warunków środowiskowych, a dzieje ludzkości (historie) jako odmiane ewolucji biologicznej prowadzącej do doskonalszego przystosowania gatunkowego przez wytwarzanie zróżnicowanej organizacji.
9. Socjologia historyczna (także Comte, Marks, Weber, Durkheim)
Marksizm jako orientacja socjologiczna.
We wczesnych pracach Marksa została sformułowana koncepcja człowieka jako istoty społecznej, a także teoria alienacji – wielowymiarowej patologii, której ulega człowiek w systemie wyzysku klasowego. W „Kapitale” Marks przedstawia ogólny model systemu społecznego. Marksizm rozwijał się w kilku nurtach:
- marksistowsko – leninowski
- szkole krytycznej (Adorno, Horkheimer, Habermas, Marcuse)
- kierunku strukturalstycznym (Francja, Althusser, Poulantzas)
Spośród orientacj socjologicznych wymienionych wcześniej marksizm ddziałał najsilniej na teorie konfliktu społecznego oraz nur socjologii historycznej. Założenia marksizmu uszeregowane od największych do podstawowych to: głównie orientacja dialektyczna, także w mniejszym stopniu teoria formacji społeczno – ekonomicznej. Teorie średniego szczebla to przede wszystkim: teoria klas, t. świadomości społecznej, t. alienacji, t. religii, t. państwa. U podstaw (jak u każdej socjologii naukowej) leżą empiryczne badania socjologiczne, przynoszące dane o cechach konkretnych, historycznych społeczeństw oraz o prawidłowościach ich funkcjonowania i rozwoju.
Najbardziej charakterystyczne orientacji dialektycznej jest integrujący i syntezujący charakter. Przedstawia wieloaspektowy i dynamiczny obraz społeczeństwa.
Założenia ontologiczne orientacji dialektycznej (w nawiasach założenia metodologiczne):
1. życie społeczne ma charakter prawidłowy, to znaczy, że występują w nim stałe konieczne zależności (nomotetyczny charakter socjologii)
2. rzeczywistość społeczna ma charakter całościowy (podejście systemowo – funkcjonalne)
3. świat społeczny ma charakter dynamiczny (podejście historyczno – genetyczne)
4. rozwój społeczny nie dokonuje się samorzutnie, u jego podstaw leżą działania jednostek podejmowane w danych warunkach strukturalnych (wyjaśnienia strukturalne)
5. same warunki strukturalne są również tworzone reprodukowane i przetwarzane przez ludzi (wyjaśnienia aktywistyczne)
6. rzeczywistość jest niejednorodna. Nie wszystkie dziedziny życia społecznego są równie ważne. (wyjaśnienia przez czynniki główne)
7. czynnikami przyczynowo pierwotnymi w świecie społecznym są zjawiska i procesy materialne, związane bezpośrednio z życiem ludzi w środowisku przyrodniczym i otoczeniu społecznym (wyjaśnienia materialistyczne)
8. najważniejsze czynniki w życiu społecznym są czynniki ekonomiczne związane z produkcją, wymianą i podziałem dóbr (wyjaśnienia ekonomiczne)
ORIENTACJA DIALEKTYCZNA ZAKŁADA PEWNIEN SZCZEGÓLNY OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA I PEWNĄ SZCZEGÓLNĄ WIZJĘ SOCJOLOGII. SPOŁECZEŃSTWO JEST UJMOWANE JAKO CAŁOŚCIOWY SYSTEM CHARAKTERYZUJĄCY SIĘ SWOISTYMI CECHAMI I PRAWIDŁOŚCIAMI WYZNACZONYMI PRZEZ MATERIALNE WARUNKI ŻYCIA, PANUJĄCE STOSUNKI EKONOMICZNE.
Człowiek istotą społeczną
- koncepcja teologiczna (Kasper Hauser, chłopiec Heski, chłopiec Islandzki, chłopcy Litewscy, dziki z Aveyron, Kellogowie „Małpa i dziecko”)
- koncepcja socjologiczna (w obu przypadkach życie społeczne ma różne znaczenie dla rozwoju jednostki ludzkiej)
Koncepcje pojmowania jednostki ludzkiej:
1. k. abstrakcjonistyczną (Simml, Wiese) – nie ma żadnej charakterystyki jednostki jedynie przyjmuje się, jednostka jest podmiotem działań i zachowań i analizuje się różne formy, w jakich życie społeczne tych jednostek występuje (stosunki społeczne, grupy społeczne, procesy społeczne. Koncepcja ta abstrahuje od postaw ludzi czy motywów ich działania)
2. k. naturalistyczną – jednostka ludzka jest przedstawicielem gatunku, który reaguje na bodźce zewnętrzne poprzez odpowiednie zachowania
3. k. realistyczną (Arystoteles) – jednostka ludzka jest istotą społeczną. 3 założenia:
- jednostka nie mogłaby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdowała się poza ludzkim środowiskiem społecznym.
- człowiek nie jest czymś danym, gotowym ostatecznie określonym
- jednostka tworzy różne rodzaje i formy życia zbiorowego
Jednostka a społeczeństwo:
- teorie linearne (jeden stały kierunek rozwoju ludzkich dziejów, polegający na realizowaniu coraz większej wolności jednostki lub odwrotnie)
- teorie cykliczne (dzieje ludzkie polegają na zmiennym, powtarzającym się przechodzeniu społeczeństw ze stanów indywidualizmu do stanów kolektywizmu, wspólności czy też socjalizacji)
- teoria Hegla – rozwój historyczny, zdążający od stanu braku wolności dla jednostki poprzez stany wolności dla jednego, wolnosci dla kilku od stanu wolności dla wszystkich ludzi
...
wnozcik2007