Biuletyn jezykoznawczy.pdf

SPIS RZECZY – TABLE DES MATIÈRES

A r t y k u ł y

B. Mękarska (Kraków), Odmiany języka perskiego uwarunkowane histo-

rycznie i regionalnie

P. Żmigrodzki (Katowice), Kryteria ewaluacji opisów leksykograficz-

nych

Z. Saloni (Olsztyn), O przypadkach w języku polskim (na marginesie

artykułu Adama Przepiórkowskiego) .

J. P e r l i n (Warszawa), Ile jest aspektów w języku polskim oraz próba

dowodu na fleksyjność opozycji dokonany/niedokonany

B. Wy d e r k a (Opole), Odmiany regionalne czy regiony językowe?

J. S i e r o c i u k (Poznań), Problemy współczesnej dialektologii

I. G r e k-P a b i s o w a (Warszawa), Polski regiolekt północnokresowy na

Litwie i Białorusi dziś

M. O s t r ó w k a (Warszawa), Regiolekt polski na Łotwie

E. K o n i u s z (Kielce), Powstanie i pochodzenie gwarowej polszczyzny wi-

leńskiej w świetle dotychczasowych badań

101

119

W. M a ń c z a k (Kraków), Geneza języka staro-cerkiewno-słowiańskiego 129

T. Z. O r ł o ś ( Kraków), Współczesna czeszczyzna potoczna 137

R e c e n z j e, p o l e m i k i i i n n e

K. P i s a r k o w a (Kraków), Jürgen Trabant, Mithridates im Paradies 145

M. N k o l l o, W. K r a w c z y k (Poznań), Thomas D. Cravens, Comparative

Historical Dialectology: Italo-Romance clues to Ibero-Romance sound

change

179

A. B o g u s ł a w s k i (Warszawa), Przypomnienia metodologiczne. Uzupeł-

nienia

189

J. Wa n i a k o w a (Kraków), Regionalizmy a gwary na przykładzie nazw

roślin

SPIS RZECZY – TABLE DES MATIÈRES

A. G r z e g o r c z y k (Warszawa), Uznanie dla przypomnień metodologicz-

nych Profesora Andrzeja Bogusławskiego

197

A. Ż u ł a w s k a-U m e d a (Warszawa), Rozmowa z prof. W. Kotańskim

o Jego książce Kojiki

199

B i b l i o g r a f i a

K. O z g a (Kraków), Polska bibliografia językoznawstwa ogólnego i indo-

europejskiego oraz języków nieindoeuropejskich za rok 2003 z uzupełnie-

niami za lata poprzednie

205

BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc. LXI, 2005

ISSN 0032–3802

BARBARA MĘKARSKA

Uniwersytet Jagielloński

Kraków

Odmiany języka perskiego

uwarunkowane historycznie i regionalnie

Język perski jest oficjalnym (urzędowym) językiem Iranu – obecnej Islamskiej

Republiki Iranu, wcześniejszego Cesarstwa Iranu (daw. Persji; więc Persja=Iran, ale

język perski jest jednym z języków irańskich). W naukowej klasyfikacji jest to język

nowoperski (od VIII/IX w.) w sekwencji staro-, średnio- i nowoperski. Więc po per-

sku mówiono i pisano na pewno już w VI w. p.n.e, na terenach obecnego Iranu oraz

w centrach władzy od Tygrysu po Indus (okresowo i bardziej na wschód), od Jeziora

Aralskiego do Oceanu Indyjskiego (w Europie odpowiadałoby to obszarowi między

Londynem a Moskwą i od Helsinek do Nikozji).

Kolebką języka perskiego jest prowincja Fārs (w starożytności Pārsa-). Mieszkań-

cy Iranu nazywają swój język fārsi (z akcentem na ostatniej sylabie).

Na tak dużym obszarze, w tak długim czasie (2500 lat), oprócz etapów wewnętrz-

nej ewolucji systemu językowego, musiały powstawać regionalne odmiany języka.

W obserwacji tego zjawiska ważny jest okres od V do XI wieku n.e., kiedy polityczne

i kulturalne centra przesuwały się po terenie Iranu sasanidzkiego a potem w prowin-

cjach podbitych przez Arabów: Ibn al-Muqaffa (VIII w.) rejestruje na terenie wschod-

niego Iranu dwie odmiany: al-fārsiīya (po średniopersku pārsī(g ) – język administra-

cji, literatury, religii), oraz al-darīya (po średnio- i nowopersku darī/dari (dar znaczy-

ło dwór, władza) – język mówiony na dworze w północno-wschodnich prowincjach.

Wiemy, że wyparł on tam język partyjski, ale w Azerbejdżanie wciąż mówiono zbli-

żonym do partyjskiego „pahlawijskim”. Stawianie w pracach iranistycznych znaku

równości między terminami średnioperski i pehlevi / pahlavi wynikało prawdopodob-

nie z nierozpoznania odmian języka okresu średnioirańskiego. Pārsi jest niejedno-

znaczne, gdyż tak nazywano też południowo-zachodnią odmianę/dialekt perskiego.

Terminu pahlavi używano czasem dla określenia języka literackiego 1 .

Odmiana dari wypierała na północnym wschodzie inne języki średnioirańskie

i uogólniała się. Stało się to elementem konsolidującym ludność perskojęzyczną wo-

1 Szczegółowo na ten temat patrz kilka artykułów w: Lazard 1995.

BARBARA MĘKARSKA

bec arabskiego wówczas języka administracji i religii. Funkcjonowały więc dwa języ-

ki: arabi-ye dari i pārsi-ye dari. Arabowie zatrudniali w administracji Persów, i w re-

zultacie to oni zislamizowali wschodnie prowincje w języku znanym ludności, nie po

arabsku!

Współcześni językoznawcy irańscy nazywają ten „pierwszy”, przedklasyczny

język nowoperski też fārsi(-ye)dari lub dari . Pod koniec X wieku ta odmiana stała

się ogólnym językiem narodowym i językiem literatury całej Persji/Iranu. Jest to ję-

zyk dzieł klasycznej literatury perskiej (X-XVI w.), do teraz używany w tradycyjnej

poezji 2 .

W następnych wiekach język ewoluował znów pod wpływem regionów kulturo-

twórczych. Najeźdźcy i władcy nieirańscy przyjmowali i kultywowali literacki ję-

zyk perski, bo był to język wysokiej kultury. I w tej roli funkcjonował on od Anatolii

po Indie aż do połowy XIX wieku; był to np. język Jedwabnego Szlaku, East Indian

Company. Aż do 90. lat XX wieku dla tureckojęzycznych elit najpierw osmańskich,

później młodotureckich, następnie państw Azji Centralnej, a także w Pakistanie zna-

jomość literatury i języka perskiego była nobilitująca.

Z powodu rozległości geograficznej i politycznego podziału regionu perskoję-

zycznego, już w XVI wieku rozpoczynała się, a w początkach XX ugruntowała wza-

jemna izolacja tamtejszych społeczności. Dlatego we współczesnym językoznaw-

stwie iranistycznym nie ma zgodności w klasyfikacji języków i odmian etapu nowo-

perskiego nawet w podstawowym punkcie – czy język perski w Iranie, Tadżykistanie

i Afganistanie to trzy języki, czy trzy odmiany jednego. Przeglądając tezy różnych

autorów, można zauważyć że:

– wszyscy iraniści sowieccy uważają, że tadżycki jest odrębnym językiem a język

klasycznej literatury perskiej nazywają persko-tadżyckim

– inni albo przyłączają się do tego zdania, albo uznają odrębność perskiego i tadżyc-

kiego, ale nie dari Afganistanu

– nowsze zachodnie publikacje częściej uznają je za „warianty” (Lorenz), „jeden ję-

zyk z niuansami” (Lazard)

– Hourcade w 2002 pierwszy raz wymienia odmianę języka kilkumilionowej dia-

spory w USA – los angelesi 3 (słyszałam również nazwę engl-e fārsi ).

Oto chronologiczny przegląd tego tematu 4 :

– Dorofeeva w 1960 pisała, że są to trzy języki narodowe, pochodzące od jednego

klasycznego (s. 6)

– Eimov i in. w 1982: perski i tadżycki to dwa ściśle powiązane, lecz funkcjonujące

samodzielnie języki literackie; dari nie jest jeszcze odrębny (s. 10).

– Pisowicz 1985: perski tworzy jedność, która w XX w. rozdzieliła się na trzy ściśle

połączone jednostki, coraz bardziej różniące się (s. 177)

– Skalmowski 1986: obecnie można mówić o dwóch językach, nowoperskim ( fārsī )

i tadżyckim ( toğikī ) (s. 166)

2 Patrz również: Lazard 1989, s. 288.

3 Hourcade 2002, s. 32.

4 Dane bibliograficzne na końcu pracy, tu podaję w nawiasach numer strony.

ODMIANY JĘZYKA PERSKIEGO...

– Lorenz 1987: perski i jego warianty, tadżycki i dari (s. 269/270)

– Lazard 1989: Obecnie perski jest oicjalnym językiem w trzech krajach: Iranie,

Afganistanie i Tadżykistanie (s. 265); jeden język z niuansami; wzajemnie zrozu-

miały dla ludzi wykształconych, dla odległych geograicznie prostych ludzi cza-

sem całkiem wzajemnie niezrozumiały (s. 290); perski w sowieckiej Azji Central-

nej nazywa się tadżycki (s. 264), [lecz] są powody by uznać, że perski i tadżycki to

2 osobne bardzo ściśle powiązane języki (s. 290), trudno prześledzić wewnętrzną

historię języka perskiego, bo za mało jest danych o języku mówionym, nie wiemy

więc, jaki był kierunek w relacji literacki:potoczny (s. 288)

– Moškalo 1997: od XVII w. stopniowy rozdział perskiego, tadżyckiego i dari ; trzy

blisko spokrewnione języki o odrębnym rozwoju i wpływach własnych dialektów

(s. 72)

– Rastorgueva 1997: samodzielne języki (s. 8)

– Hourcade w 2002 twierdzi, że współczesny perski nie ma standardu, są 3 główne

dialekty: fārsi , dari i tajiki oraz los angelesi diaspory w USA (s. 32).

– Dodam, że należy pamiętać o wciąż żywej na całym obszarze perskojęzycznym

tradycji czytania perskiej literatury klasycznej.

Swoje zdanie o występowaniu trzech odmian tego samego języka opieram na „sy-

mulacji”, którą przeprowadziłam na współczesnym tadżyckim: co się stanie, gdy Ta-

dżycy zaczną pisać alfabetem arabskim? Otóż wtedy najprawdopodobniej będą czer-

pać wzory (kod kulturowy) z Iranu i znów te odmiany zbliżą się, zwłaszcza, że wpły-

wy rosyjskie zmniejszą się z powodów pozajęzykowych, uzbeckich zaś przybędzie 5 .

Biorąc pod uwagę kryteria wewnątrz- i pozajęzykowe, trzeba zwrócić uwagę na

czynniki specyficzne dla rozwoju tego języka. Dlatego decyzja o odrębności języków

czy odmian perskiego wydaje mi się trudniejsza niż np. dla angielskiego:

– po pierwsze pismo: perski w Iranie i Afganistanie jest zapisywany alfabetem arab-

skim, w Tadżykistanie grażdanką (od 1940). W tym wypadku nie można uznać

tekstów pisanych za drugorzędne w stosunku do mówionych, ponieważ standard

języka Tadżykistanu został niejako narzucony: uczeni (nie zawsze z własnej woli)

wybrali jeden z dialektów za podstawę języka literackiego i narzucili alfabet (jak

dla wszystkich języków azjatyckiej części ZSRR). Mało tego, cała perska literatu-

ra klasyczna została „przepisana” grażdanką z uwzględnieniem wymowy tadżyc-

kiej. Oto przykład z epopei Šāh-nāme Ferdowsiego: po persku tavānā bovad har

ke dānā bovad, ze dāneš del-e pir bornā bovad , a po tadżycku tavono buvad har kī

dono buvad, zi doniš dil-i pir barno buvad (odpowiednik polskiego: w tym moc,

kto więcej umie ).

– konsekwencją powyższego działania pozajęzykowego jest realizacja innego kryte-

rium – gramatyki normatywnej: w Iranie i Tadżykistanie jest ona różna; w Afgani-

stanie natomiast jest „irańska”, wpływy mówionego języka Iranu duże, alfabet ten

sam.

– ważne są inne niż już wymienione kryteria socjo-lingwistyczne: stopień i model

wykształcenia społeczeństw, ustrój polityczny, kulturowe wpływy obce. Trzeba tu

5 Mękarska 1996, s. 122, 124.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: