W STRONĘ TWÓRCZYCH MASZYN.pdf

tami informatyki i robotyki Politechniki Gdań-

skiej - wpisywały się w badania, które prowadzę

nad twórczością maszyn , ze szczególnym zwró-

ceniem uwagi na twórczość pojętą w sensie

artystycznym.

Już na początku drogi nauk o komputerach, w do-

bie rozwoju teorii informacji oraz prac z zakresu

cybernetyki, matematycy wykorzystujący moce

obliczeniowe pierwszych maszyn matematycz-

nych (określanych w tamtych czasach mianem

elektronowych mózgów ), w chwilach zwolnienia

części procesów, wykorzystywali je m.in. do

prac nad... pisaniem wierszy, komponowaniem

muzyki oraz grafiką matematyczną. W komen-

tarzach często pojawiały się wówczas zwroty

sugerujące zdobycie przez maszyny wyobraźni

maszynowej , specyficznej dla powstałych w wy-

niku prac programistycznych dzieł estetyce al -

W STRONĘ

TWÓRCZYCH

płyty z muzyką komputerową ... Podejście do

tzw. sztuki maszynowej zmieniło się - matema-

tycy miast tworzyć, w myśl wyidealizowanych

przepisów, uchwyconych w ramy programów

komputerowych, zaczęli badać samo zjawisko

powstawiania utworów - sam proces twórczości

i możliwości uchwycenia go w matematyczne

przepisy.

maszyn

Sztuczni literaci

Pierwszy sztuczny literat (poeta) został opisany

przez Stanisława Lema w Dialogach . Pomysł

Twórczość maszynowa

stochastycznego produkowania tekstów języko-

Zimą bieżącego roku wraz z moim serdecznym

wych spotykamy już u J. Swifta w Podróżach

kolegą, Tomkiem Kwiatkowskim z Akademii

Guliwera , a wywieść go można z jeszcze wcześ-

Sztuk Pięknych w Gdańsku, rozpocząłem roz-

niejszego okresu, pracy średniowiecznego filo-

mowy z firmą Intel Technology Polska na temat

zofa i pisarza Rajmunda Lullusa (1234-1315),

budowy robota-malarza. Rozmowy zakończone

pt. Ars magna generalis et ultima ( Sztuka wielka

budową Leona - pod auspicjami firmy Intel -

ogólna i najwyższa ). Jednak komponowanie

pierwszego w Polsce (i jednego z nielicznych na

maszynowe tekstów quasi -sensownych i poezji

świecie) programowalnego robota-grafika .

stało się możliwe dopiero w oparciu o badania

Kilkumiesięczne prace - w tym dwumiesięczne

przeprowadzone w dziedzinie językoznawstwa

prace konstrukcyjne, współdzielone ze studen-

matematycznego. Komponowanie maszynowe

gorytmicznej , kompozycji maszynowej , którą

rządziły się quasi-sensowne teksty , jak określano

niektóre utwory poetyckie, powstałe na wzór

przepisu dadaistów czy w myśl koncepcji ży -

wego automatu , utworzonej w manifeście

surrealizmu Andre Bretona. A w związku z tymi

pracami powstał nawet kierunek w sztuce,

którego inspiratorzy określili się mianem algo -

rytmistów .

Dzisiaj niewiele pozostało z tamtych prób -

tomiki wierszy gdzieś na półkach, winylowe

Marek J. Kasperski

wprowadzenie w t ematykę

K WA R TA L N I K L I T E R AC KO - F I LOZO F I C Z N Y

tekstów quasi -sensownych wymaga wprowa-

efekt, który otrzymalibyśmy w myśl funkcjono-

dzenia ściśle określonych reguł dotyczących

wania programu składania ich, niewiele różnił-

budowy zdań poprawnych nie tylko pod wzglę-

by się od niektórych wierszy wywodzących się

dem gramatycznym, ale i semantycznym. Wiele

z kręgu dadaistów. Mamy poezję, lecz sensu

interesujących eksperymentów w tym zakresie

w niej niewiele.

przeprowadzono w ZSSR, USA, Wielkiej Bry-

tanii, Francji i innych krajach. Wykazały one, iż

II.

nierzadko tego rodzaju poetyckiej kompozycji

Przyjmijmy sposób drugi - od matematyki ma-

maszynowej nie można odróżnić od utworów

szyn, opartej na algebrze Boole'a - do języka

żywych poetów. Możliwości kompozycji maszy-

literackiego. Jeśli znaki - litery i symbole przys-

nowej większych tekstów sensownych są jednak

tankowe - opisane są przy pomocy bajtów (kom-

bardzo ograniczone z uwagi na ogromną liczbę

binacji 8 bitów, gdzie jeden ze znaków 0 albo 1

kryteriów selekcji. Próby plastycznych kompo-

jest jednym bitem), to ich ciągi będą odzwier-

zycji maszynowej przyniosły, jak dotąd, udane

ciedlać wyrazy z języka naturalnego. Na przy-

efekty tylko w sztuce abstrakcyjnej, gdzie proces

kład:

imitowania inwencji twórczej metodami sto-

chastycznymi jest stosunkowo łatwy. W szer-

100010010010100011101000110110010001001111.

szym zakresie zastosowano losowość w dziełach

plastycznych o strukturze zmieniającej się w cza-

Zdanie powyższe, zapisane w języku dwój-

sie, zwanych „mobilami”. W sztuce realistycznej

kowym, przetłumaczyć można jako: „ruchoma

metody stochastyczne służą, jak dotychczas,

tkanina rozkazuje, ulega i więzi”. By zrozumieć

transformacji kolorystycznej, deformacji kształ-

sposób tłumaczenia, należy tutaj posłużyć się

tów, zmianie faktury itp.

ideą samego autora tego podejścia - Alberta

W początkowej fazie rozwoju prac nad sztucz-

Ducroq:

nymi literatami, prowadzono badania w myśl

„Aby ominąć (...) trudności, autor założył, że

koncepcji generatywnej . Weźmy alfabet zna-

każde zdanie zawiera zmienną liczbę znaków,

ków podstawnych wraz z gramatyką, którą po-

około 64, i że punkt podziału między zdaniami

sługując się można by stworzyć dzieło. Dla

stanowi każda grupa czterech kolejnych zer -

literatury alfabetem tym mogą być poszczególne

zaznaczona już poprzednio grupa języka dwój-

litery i znaki interpunkcyjne a gramatyką sposób

kowego nie mająca dotychczas zastosowania.

układania je w ciągi - na wzór wyrazów; problem

Czyli pierwszym zadaniem, po otrzymaniu ciągu

jednak w tym, że gdyby pozostawić program

znaków, będzie podkreślenie grup czterozero-

komputerowy na takim stopniu ogólności, z rza-

wych, aby rozgraniczyć serie znaków stano-

dka otrzymywalibyśmy sensowne wyrazy, a czę-

wiące zdania. Ponieważ jednak grupa taka może

ściej nic nie mówiące ciągi przypadkowych

znajdować się również między 16 znakami

zbitek liter i znaków przestankowych. Ślepa dro-

stanowiącymi zapis słowa, więc podział między

ga.

zdaniami ustalamy tylko co około 64 znaków.

Odwrotnie: może nie wychodzić od języka na-

Dalej przyjęto, że wewnątrz zdania instrukcja

turalnego i liter jako znaków, ale od języka

zaznaczona jest przez grupę trzech zer (którą

maszynowego wraz z alfabetem dwuznakowym,

rzadko tylko spotykamy w słowie napisanym

opartym na 0 i 1. Całkiem, całkiem...

w języku dwójkowym) lub - w przypadku braku

A może niech znakami będą same wyrazy,

takiej grupy - przez grupę dwóch zer. Jeśli

gramatyką zaś sposób, w jaki należałoby je ukła-

wewnątrz zdania nie ma grupy składającej się

dać ze sobą w celu otrzymania poprawnie zbudo-

nawet tylko z dwóch zer, przyjmujemy, że w zda-

wanych zdań - jak ma to miejsce kiedy to ludzie

niu nie ma czasownika. (...)

budują zdania. Pomysł niezły, tylko jak to zro-

[Zatem:] Słowo 10001001001, które tu jest pod-

bić?

miotem, oznacza tkaninę, krótkie określenie 01

ma znaczenie mało wyraźne, określa ono oder-

Studium przypadków

wane pojęcie ruchu. Można więc przetłumaczyć

całe to słowo jako «tkanina ruchoma». Prze-

Gdyby przyjąć za alfabet podstawowy

chodząc do czasownika, należy odrzucić pierw-

poszczególne litery danego języka naturalnego,

sze zero, które jest tylko znakiem wskazującym

przejście od przedmiotu do instrukcji. Poza tym

i samouczących się) oraz algorytmów genetycz-

pierwiastek 0011 należy do klasy «logika»,

nych (posiadających również możliwości re-

a w niej znaki 101 wyrażają pojęcie rozkazy-

organizacji - w ramach samoczynnego bądź

wania. Ostatecznie więc cały podany tekst

prowadzonego metodą nauczania - „wydawania”

można przetłumaczyć jednym zdaniem: «Ocena:

kolejnych generacji algorytmów) doprowadziły

ruchoma tkanina rozkazuje, ulega i więzi»” .

do interesujących osiągnięć umożliwiających

naśladowanie wybranych stylów literackich - np.

Utworzone w ten sposób wiersze, podpisywane

pisanie japońskich haiku, czy też tworzenia

imieniem maszyny Kaliope , nosiły już znamiona

wierszy w stylu amerykańskiej poetki Emily

utworów z zawartą w nich treścią. Oto jeden

Dickinson.

z nich:

Posługując się metodą II., wykorzystywaną m.in.

„Gniazdo kołysze się, aby poznać kwiat, który je

przy funkcjonowaniu programu Kaliope , tema-

unosi. Widzi ono drogę, która się zamyka. Znaj-

tyczność można uzyskać w sposób następujący:

duje się tam wieśniak, który błąka się myśląc

„Wątkiem podstawowym jest ciąg zer i jedynek

o sztylecie zakazanym, który leżał na marmurze:

wyrzucanych przez urządzenie losowe. Ciąg ten

człowiek ten postanowił zrzucić jedwabną deko-

jest czytany przez „transkryptor” i ten w związku

rację, która go chroni...”.

z odczytanym tekstem opracowuje wątek wtór-

ny. (...)

III.

Można najpierw przyjąć, że położenie transkryp-

Metoda trzecia, odnosząca się do wyrazów jako

tora będzie sterowane przez określoną liczbę

podstawowego alfabetu i poparta gramatyką

wybranych znaków w mowie poprzedzającej.

semantyki tychże wyrazów - sposobowi ich

W ciągu pierwszej próby autor wymyślił stero-

składania w myśl treści, jakie poszczególne

wanie transkryptora przez grupy czterocyfrowe

wyrazy i ich złożenia ze sobą noszą (np. w opar-

z możliwością opóźnionego odczytywania.

ciu o sieci semantyczne), daje najlepsze efekty

W tym celu transkryptor może mianowicie wy-

i - co najważniejsze - pozwala w ten sposób

krywać grupy 0000, które zaznaczają początek

powstałym tekstom przebić granicę oddzielającą

zdań, jeśli w tej chwili pobierze decyzję, to

poezję od prozy. Granicą tą jest w szczególności

będzie reagował na klasę pierwszego słowa sta-

ciągłość wątku, wyznająca fabułę danego

nowiącego, jak wiadomo, podmiot zdania.

utworu.

Omówmy dla przykładu przypadek konkretny;

Brutus Sejmura Bringsjorda i Davida Ferrucci

załóżmy, że chcemy, aby w wątku wtórnym

to pierwszy sztuczny prozaik potrafiący pisać

często występowały zwierzęta. Ponieważ zwie-

opowiadania i krótkie utwory prozatorskie. Naz-

rzęta mają pierwiastek (1110), to znaczy chcemy,

wa jego odnosi się do tematyki, w ramach której

aby taki pierwiastek często występował na

tworzy - specjalizuje się w zdradzie.

początku zdania wtórnego; oddziaływanie takie

Proza od poezji jest trudniejsza do uzyskania,

można uzyskać różnymi metodami i w różnym

gdyż rządzi się rygorystycznym poczuciem fa-

stopniu. Na przykład jeśli chcemy, żeby trans-

buły - z rzadka używa języka metafor, częściej

kryptor dawał automatycznie ten pierwiastek na

posługując się konkretami oraz oparta jest na

początku zdania, to trzeba, żeby sygnał 0000,

ciągłości akcji, w tym spójności bohaterów,

odczytany przez transkryptor w wątku pier-

miejsca akcji i wydarzeń. Aktualnie opowia-

wotnym, wywoływał automatycznie instrukcję

dania tworzone przez Brutusa rozgrywają się

8/8/8/0. Gdyby instrukcja brzmiała 4/4/4/4, nie

w obrębie uczelni (jedno, stałe miejsce akcji)

dawałaby ona pierwszeństwa żadnemu z dwóch

i ograniczone są do 500 słów .

znaków; możliwe są oczywiście wszelkie kom-

binacje pośrednie. Na przykład instrukcja

Badania tematu i stylu

8/8/8/6 dawałaby prawdopodobieństwo l do 4, że

Prace w ramach metody II, twórczość sztucznych

otrzymamy na początku zdania wtórnego

literatów została poszerzona o możliwość

pierwiastek 1110 (zwierzę) i prawdopodobień-

utrzymania tematu utworu pisanego. Osobno,

stwo 3 do 4 pierwiastka 1111 (człowiek). Ins-

prace w ramach metody III, często wzmacniane

trukcja 8/4/4/0 daje prawdopodobieństwo l do 4,

metodami programistycznymi z zakresu rozwoju

że wystąpi pierwiastek 1110, pozostałe trzy

sztucznych sieci neuronowych (uczących się

przypadki - jednakowo prawdopodobne - są to

K WA R TA L N I K L I T E R AC KO - F I LOZO F I C Z N Y

pierwiastki 1100 (spostrzeganie), 1010 (miejsce)

powiedzi, czy dane dzieło powstało w wyniku

i 1000 (substancja). W każdym razie musimy

prac artysty-człowieka, czy też w wyniku

ustalić taką zależność między instrukcją a wą-

obliczeń maszyny, to czy współcześnie jest

tkiem pierwotnym, aby rozmowa miała pożą-

sposób by rozróżnić jedno od drugiego? A jeśli

dany przez nas charakter” .

nie, to dlaczego tym stworzonym przez człowie-

ka nadawać status dzieła artystycznego, a tym

Sposób odwrotny do badania tematu, wsparty

wytworzonym przez maszyny jedynie status

dodatkowo danymi z zakresu statystyki, można

„dzieła”?

zastosować przy wstępnych analizach stylu w ja-

Rozwój badań nad sztucznymi literatami wnosi

ki pisany są utwory danego autora. Dobór sło-

także pewne światło nie tylko do rozwoju lingwi-

wnictwa, tematyczność, sposób konstruowania

styki matematycznej, ale i dla komputerowych

zdań... pozwalają na tworzenie kolejnych wier-

symulacji oraz sposobów modelowania umysłu

szy w stylu nieżyjących już autorów-ludzi .

ludzkiego - z uwzględnieniem wewnętrznego

narratora, ujętego jako ludzka świadomość.

Pytania końcowe

Tematyka twórczości maszynowej może też

Dla minikonferencji i warsztatów, które zor-

okazać się interesująca dla tworzenia i eksploa-

ganizowałem wraz z Tomkiem Kwiatkowskim

tacji przyszłych maszyn inteligentnych, jako

wiosną w Gdańsku, w ramach prac nad robotem

takich - bo dlaczego procesy twórcze wykorzys-

zdolnym wykonywać prace plastyczne, zas-

tywane przez malarza w akcie tworzenia obrazu

tosowałem podtytuł: Czy maszyny mogą być

miałyby się różnić od procesów twórczych wy-

twórcze? Kilka miesięcy prac technicznych

korzystywanych przy okazji rozwiązywania

i dwa lata prac teoretycznych nad tym zagadnie-

innych problemów?

niem pozwalają mi stwierdzić, że twórczość

Ray Kurzweil po napisaniu swojej wielce

komputerów jest już faktem - poddawana co

poczytnej książki Era maszyn inteligentnych ,

prawda wciąż licznym dyskusjom na forum

kolejną zatytułował Era maszyn duchowych .

filozoficznym i artystycznych dokonań, ale już

Powoli, acz pewnie zbliżamy się do zrozumienia

nie dla przykładu na forum matematycznym -

tego, że jedno powiązane jest z drugim.

świetnym argumentem z życia wziętym jest

udowodnienie hipotezy Robbbinsa przez

lipiec 2005

program EQP i niezdolność udowodnienia je

przez sztab jednych z najlepszych matematyków

XX w. przez okres 70 lat . Tutaj maszyna

wykonała zadanie twórczo - efekt końcowy nie

jest tylko sprowadzalny do sumy poszczegól-

nych części programu, a sam dowód okazał się

nie być wcale taki długi (liczył trochę ponad 20

kroków).

W tematyce twórczości maszyn są jednak ciągle

pytania otwarte, jak na przykład pytanie o pod-

miotowe aspekty tworzącego programu: „czy

jest twórcą?” - wszak brak jej intencjonalności,

„czy jest artystą?” - wszak brak jej namysłu

i zamysłu artystycznego, podmiotowości ludz-

kiej, stąd i jej twórczość nie jest nie tylko opisem

świata zewnętrznego, ale i nie jest (albo przede

wszystkim nie jest) opisem świata wewnętrz-

nego - wypadkową tego, co na zewnątrz do tego,

co wewnętrzne.

W problemie twórczych maszyn jest w końcu

pytanie o status współczesnej sztuki: jeśli

oglądać tylko wynik końcowy - dzieło, z pom-

inięciem procesu twórczego oraz bez pod-

1 W ograniczonym czasie nie udźwignęliśmy problemów malarskich.

Więcej informacji na temat projektu na stronie http://www.asp.gda.pl/

paintbot.

2 G. Stiny, J. Gips, Algorithmic Aesthetics - Computer Models for Critici-

sm and Design In the Arts , 1978; wersja elektroniczna: http://www.al-

gorithmicaesthetics.org/, 2003

3 Tak na prawdę jedynie w muzyce sztuka komputerowa zrobiła praw-

dziwy przełom, doprowadzając do rozwoju muzyki stochastycznej

i będąc inspiracją oraz wzorcem do postępowania dla tak wielkich

kompozytorów XX wieku, jak chociażby: Hiller i Baker ( Cantata ,

1963), Isaacsona (wraz z Hullerem: Illiac Suite na kwartet smyczkowy,

1957), Barbaud i Blanchard ( Musique Algorithmique ), Xenakis ( ST/10-

1080262 , 1962), Austin ( Ape , 1969), Cage ( Divertimento for Digital

Computer , 1968 i HPSCHD , 1969).

4 Którą notabene w dużym stopniu przyjąłem za wyznacznik prac nad

naszym robotem-grafikiem.

5 A. Ducroq, Era robotów , 1960.

6 Zobacz: http://www.chass.utoronto.ca/~sousa/BRUTUS_rev.html.

7 S. Bringsjord, D. Ferrucci, Artificial Intelligence and Literaty Cre-

ativity: Inside the Mind of Brutus, a Storytelling Machine , Lawrance

Erlbaum Assoc. Inc. 1999; obszerne fragmenty zamieszczone są w in-

ternecie.

8 A. Ducroq, Era robotów .

9 Najlepszy przykładem jest tutaj program jednego z guru Sztucznej

Inteligencji, Raya Kurzweila - Cybernetic Poet . Zobacz: http://www.

kurzweilcyberart.com.

10 Pisałem o tym szerzej w książce M.J. Kasperski, Sztuczna Inteligencja.

Droga do maszyn myślących , Helion 2003.

11 R. Kurzweil, The Age of Intelligent Machines , 1990. R. Kurzweil, The

Age of Spiritual Machines. When Computers Exceed Human Intel-

ligence , Penguin Books, 2000.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: