Zapożyczenia czeskie w polszczyźnie.docx

20. ZAPOŻYCZENIA CZESKIE W POLSZCZYŹNIE

1)      Językowe wpływy czeskie na polszczyznę datuję się na:

·         X-XI w.  - przyjęcie przez Polskę chrześcijaństwa

·         XIII-XIV w. – hołdowanie przez Czechów wielu księstw śląskich

·         XIV-XV – panowanie w Polsce czeskich królów Wacława II i Wacława III

2)      Najstarsza warstwa zapożyczeń.

Cyryl i Metody w IX w. przybyli do państwa wilkopomorskiego z przygotowanym słownictwem kościelno-liturgicznym o charakterze cerkiewnosłowiańskim. Ze względu na mechanizm przyswojenia wyróżnić można:

·         Wyrazy rodzime, które zmieniły znaczenie w nowym użyciu, np.

ð      buh, pol. bóg – bóstwo – najwyższa istota,

ð      nebe pol. niebo – firmament – miejsce pobytu boga i świętych,

ð      svaty pol. świety – mocny – kanonizowany za cnoty,

ð      pekło pol. piekło – smoła – miejsce pobytu potępionych,

ð      knez pol. ksiądz, później ksiądz – książe – tytuł duchownego,

·         Część terminów to kalki, np.

ð      svedimo pol. sąmnienie – sumienie,

ð      czistec – czyściec,

ð      Popelec – Popielec,

·         Większość terminów to zapożyczenia, które pochodzą z łaciny, dialektów romańskich, języka niemieckiego. W języku czeskim podlegają pierwszemu procesowi slawizacji. Przeniesione na polskie podłoże przechodzą drugą adaptację.

o        Z łaciny za pośrednictwem czeskim wyrazy:

ð      anioł cz. anjel, łac.

ð      ewangelia cz. ewanjelium, łac. euangelium,

o        Z łaciny przez podwójne pośrednictwo, przez medium niemieckie a następnie czeskie

ð      chrzest, chrzcić, chrześcijanin, kościół, ołtarz,

·         Zapożyczenie bezpośrednio z czeskiego: pop

3)      Zapożyczenia czeskie w epoce piśmiennej.

W pierwszej połowie XVI znajomość czeszczyzny stała się wyznacznikiem ogłady umysłowej, dwór, duchowieństwo, profesorowie i szkoła, cała góra społeczna lgnie do czeszczyzny. Jednak zapożyczenia z tego okresu miały charakter ograniczony, głównie książkowy, nie dosięgały mas i dlatego okazały się nietrwałe, np. honiec, tesaczek, zahrada, dłużej przetrwały kapalin, pokajanie, uczenik. Do dziś przetrwały nieliczne: nabożeństwo, sprawiedliwość, istota, duchowieństwo, zakonnik, własność. Czechizmów, w swych dziełach używali Maleccy, ojciec Jan i syn Hieronim, Mikołaj Rej, Górecki, Falmierz w swym Zielniku, słownikarz Mączyński. Im bliżej końca stulecia tym wpływy czeskie słabną. A w XVII przestają w ogóle oddziaływać.

Przykłady

ð      Rzeczowniki: bawełna, blesk, brana, cyl, dobrorzeczenie, duchowieństwo, działo huczące, gorkość,

ð      Przymiotniki: błahy, bogaty, hardy, hojny, nieskazitelny, wesoły,

ð      Czasowniki: dłużyć, błogosławię dufać,

ð      Przysłówki: hnet, na porząd, pak,

ð      Zaimki: jeden, każdy, kolko, odkud,

ð      Spójniki: neż,

4)      Wpływy czeskie we współczesnej polszczyźnie

We współczesnej polszczyźnie wpływy czeskie widoczne są w różnych warstwach językowych:

a.       Wpływy fonetyczne

·         sczechizowane fonetycznie wyrazy rodzime

ð      np. brama, władać, hańba, serce, wesele, zastąpiły one staropolskie postaci: brona, włodać, gańba, sierce, wiesiele.

·         pożyczki leksykalne charakteryzują  się czeskimi cechami fonetycznymi,

ð      zwłaszcza, czyhać, hojny, czytelny.

Rozróżnienie tych 2 typów jest trudne ponieważ czeskie pożyczki leksykalne ulegały przystosowaniu do polskiego systemu fonetycznego, np.:

ð      błogosławić z czes. blagoslaviti,

ð      krotochwila  z czes. krotochwile,

ð      czcion(k)a z czes. cztena (litera),

Przejęte cechy fonetyczne czeskie odnoszą się raczej do dystrybucji fonemów, zmiany ich frekwencji niż inwentarza:

·         są to formy beznosówkowe,

ð      np. poruczyć, poruczać, porucznik, rusznica, Wacław;

·         formy bez przegłosu,

ð      np. tesarz (cieśla), wymienka (warunek, wyjątek), wynalazek, wzmienka, zmienka; 

·         formy z ra, ła między spółgłoskami zamiast  pol. ro, ło

ð      np. błagać, brama, płaz, praca, przywłaszczać, straż, władać, Władysław, własność, zwłaszcza

·         formy z twardymi spółgłoskami,

ð      np. w przyimku bez i przedrostku bez- oraz w: obecny (powszechny), rzetelny (przejrzysty); serce, śmiertelny, wesele,

·         Przejęcie fonetycznego h w niektórych wyrazach

ð      czyhać, hańba, hardy, hasło, ohydny, hojny, wahać się;

Rzeczywistych wpływów fleksyjnych było w języku polskim niewiele, można jednak mówić o szerzeniu się w polskim języku literackim form fleksyjnych mających oparcie w języku czeskim czyli o wpływie języka jako arbitra. Dotyczy to:

·         ściągniętych form zaimków typu ma, mego memu (obok moja, mojego, mojemu)

·         sufiksów –tel, obywatel, -telny, rzetelny, czytelny, (nie)skazitelny

·         wiele nazw funkcji i urzędów dworskich typu podkomorze, podkomorzy

·         przymiotników z przedrostkiem prze-, przepiękny, przeczysty

b.       Wpływy leksykalne

Terminologia religijna, np. ołtarz, poganin, biskup, mnich, papież, błogosławić, męczennik, również pod wpływem czeskim wiele wyrazów rodzimych przybrało znaczenie religijne, np. grzech, modlitwa, piekło; nazwy dni tygodnia, niektóre imiona osobowe (Wirzbięta), a także takie wyrazy jak komin, komnata, stodoła, bażant, barwa, grabia;

Wiek XVI jest czasem upowszechniania się bohemizmów (od bohema). Upowszechniają się pożyczki dawniej sporadyczne. Pod koniec XVI wieku oddziaływanie czeskiego wyraźnie słabnie. Wiele bohemizmów ulega zapomnieniu.

Sytuacja zmienia się w wieku XIX gdy do polskiego wkraczają zupełnie wyjątkowe bohemizmy np. kneź, lump, lumpak, Łaba, masarz, pawlacz, polka, memoriał, robot, styki (kontakty), spolegliwy.

2