Młoda Polska i „izmy”
1. 1890 – długo epoka pozostawała bezimienna.
- brak głośnych manifestów literackich aż do powstania „Życia”.
- wcześniejsze sformułowania programowe, unikały nazw – haseł, np. Zamiast wstępu do Szkiców M. Konopnickiej.
- ogólne terminy występujące w omówieniach ówczesnej poezji: pesymizm, podmiotowość, mistycyzm, indywidualizm, powrotna fala uczuciowości romantycznej w literaturze.
- do Polski docierają dzięki informacji publicystycznej pojęcia i terminy używane dla określenia analogicznych zjawisk lit. na Zachodzie (dekadentyzm, symbolizm, impresjonizm, egotyzm, dyletantyzm, neoromantyzm, neochrześcijanizm, neoklasycyzm, spirytualizm, okultyzm, wagneryzm, prerafaelizm, estetyzm, etycyzm…)
DEKADENTYZM i DEKADENCJA
- oba terminy dotyczyły określonego stanu kultury i psychologii społeczeństwa.
- początkowo termin dekadencja miał wartość ujemną, przewartościowania dokonał Baudelaire.
- w Polsce – szkic literacki Stanisława Rzewuskiego o Bourgecie z 1885 był jednym z pierwszych polskich głosów o dekadencji.
DEKADENCJĄ – nazywamy stan społeczeństwa, w którym znajduje się zbyt wielka liczba jednostek niezdolnych do pracy ogólnej. […] Społeczeństwo zbliża się ku schyłkowi, jak tylko życie indywidualne dosięgło, pod wpływem dobrobytu i dziedziczności, pewnego rodzaju.[Rzewuski].
– delikatny sceptycyzm, wyłączne zajęcie się pracą umysłową, niechęć do militaryzmu, wyrafinowane korzystanie ze wszystkich namiętności i ogólna skłonność do dyletantyzmu. Stan kultury i psychiki współczesnej.
- wkrótce potem dekadenci i dekadentyzm pojawiają się w związku z powstaniem nowej francuskiej szkoły poetyckiej. (krytykowani)
- przedstawiciele: Baudelaire, Huysmans, Nietzsche.
- w Polsce krytykowano dekadentów.
- Trzecia faza przyswojenia wyrazu dekadentyzm (wcześniejsze były krytyczne i pobłażliwe) następuje w czasie ofensywy konserwatywnej przeciw objawom „rozkładu w życiu i literaturze” w latach 1893 – 96.
Znaczenie terminu przesuwa się głównie na zjawiska psychologiczne i społeczno – obyczajowe, zbliża się do „degeneracji”.
- w 1893 Zofia Daszyńska – Golińska broni dekadentyzm.
- w 1897 Maciej Szukiewicz podejmuje próbę zużytkowania terminu dekadentyzm jako nazwy prądu literackiego, oraz rozszerzenia jego zakresu i zrehabilitowania wartości, przedstawiając czytelnikom polskim twórczość Stanisława Przybyszewskiego.
- Zasadnicze cechy dekadentyzmu jako prądu literackiego (wg Szukiewicza)
· stwierdzenie bankructwa pozytywizmu
· zerwanie z materialistycznym światopoglądem,
· rozmiłowanie się w najsubtelniejszych, najmniej uchwytnych stanach psychicznych,
· nowe środki artystyczne,
· działanie aluzją.
- Za ojca dekadentyzmu współczesnego Szukiewicz uważał NIETZSCHEGO. (potem Wagnera, Chopina, Poego, Maeterlincka, Schlafa i Przybyszewskiego).
Recepcji dekadentyzmu towarzyszyły w publicystyce polskiej terminy: fin de siecle, impresjonizm, symbolizm, modernizm, neoromantyzm.
FIN DE SIECLE – pol. koniec wieku, schyłek wieku. Miał zasięg kulturalny i psychologiczno – obyczajowy, rzadziej stosowano go do samej literatury.
Dzieła:
· Matuszewski „Szekspir fin de siecle’u” (o Maeterlincku)
· Gabriela Zapolska „Fin-de-siecleistka” (1896) – jako przedmiot drwin.
SYMBOLIZM
· i wyrazy pochodne służyły prezentacji francuskiej, a potem i belgijskiej szkoły poetyckiej.
· zaznaczano, że symbolizm w szerszym znaczeniu jest powszechną właściwością poezji.
· „nie ma poezji bez symbolu, każdy poeta jest mniej lub więcej symbolistą. Na wskroś symboliczna będzie każda poezja mistyczna i metafizyczna”.
-> Próby sprecyzowania pojęcia symbolu (cechy symbolu):
· [Miriam] – samoistność estetyczna „obrazu konkretnego”, jego organiczny związek ze „znaczeniem wewnętrznym”.
· [J. Żuławski] – „treść transcendentna”, uwydatniając wieloznaczność.
· [Weyssenhoff] – symbol – jako zastępczy obraz słowny.
· [Zahorska] – symbol psychologiczno – nastrojowy jest jednoznaczny, symbol metafizyczno religijny – wieloznaczny.
DWOJAKIE POJMOWANIE SYMBOLIZMU – METAFIZYCZNE I NASTROJOWE.
- Przewóski wyrażał się o nich bardzo sarkastycznie.
W POCZĄTKOWYM OKRESIE TERMINY DEKADENCI I SYMBOLIŚCI UŻYWANE SĄ WYMIENNIE JAKO NAZWY OKREŚLONEJ SZKOŁY POEZJI FRANCUSKIEJ.
- Józef Weyssenhoff – dekadentyzm jest pojęciem odnoszącym się przede wszystkim do twórczości literackiej, ale szerszym od szkoły symbolistów.
IMPRESJONIZM
· wg Langego jest synonimem poezji nastrojowej (podobnie uważa Weyssenhoff)
· ówczesna krytyka posługuje się tym terminem tylko przygodnie, obok poezji nastrojowej oznacza nim także subiektywne przedstawienie rzeczywistości, współzawodniczące z malarstwem.
NEOROMANTYZM
· pojawia się sporadycznie już w roku 1887, używa go Maria Szeliga z myślą o symbolice brzmieniowej.
· termin ten częściej pojawia się od roku 1895 niekiedy w związku z nazwą „neoidealizm”, oznaczającą szerszy krąg zjawisk kulturalnych.
- [Przewóski] „nie może być mowy o całkowitym powrocie do romantyzmu, rzecz jednak pewna, iż wraca ta sama fala, tylko w innych warunkach czasu i miejsca.”
- nie wiadomo skąd przyszedł do nas neoromantyzm, bo we Francji był dopiero w 1903 a w Niemczech w roku 1900.
MODERNIZM
· [Lange] „Modernizm jest to sztuka nowożytna, sztuka dnia dzisiejszego, sztuka chwili, sztuka nie malująca tego, co jest w człowieku stałym i wiecznym, ale to co jest w nim zewnętrznym, chwilowym, szczególnym, czego już jutro nie będzie […]”
· na rozpowszechnienie się tego terminu miała wpływ lit. niemiecka.
· w Polsce terminu „modernizm” używano przede wszystkim pisząc o nowych prądach w literaturze niemieckiej. Współistnienie naturalizmu i symbolizmu.
„pewien znajomy mój, człowiek wielce wykształcony, z umysłem krytycznym, pesymista, sceptyk, wielbiciel Baudelaire’a, Catulle Mendesa, po trosze Zoli także, a Ibsena i wszelkich Skandynawów najbardziej, zwykł mawiać o sobie: „ja, modernista!” albo „my, moderniści!”, i wiesz? imponuje to ludziom ogromnie.”
2. Terminologia krytycznoliteracka w Polsce (1891 r.)
2.1. Dekadentyzm (początkowo także symbolizm) przedstawiony został w ujęciu tak niechętnym, a nawet wrogim, że publicyści polscy aż do schyłku lat 90 najpierw przewidywali, a potem stwierdzali, że prąd ten w literaturze polskiej nie znajdzie lub znajduje tylko nielicznych zwolenników.
- coraz więcej pisano jednak o dekadentyzmie jako rozpowszechniającym się zjawisku psychologiczno – obyczajowym.
- Szmula Rokoszewski w swojej broszurze stwierdza, że „od pewnego czasu w czasopismach warszawskich zaczęły się ukazywać poezje noszące wyraźne cechy dekadentyzmu”
- Jako przedstawicieli Rokoszewski wymienia:
· Antoniego Langego,
· Zenona Przesmyckiego (Miriam)
· Wacława Wolskiego
· El – kę (Ludwikę Kalenkiewiczową)
· Wincentego Ślepowrona – Ronisza (nie wiadomo kto to i czy to nie żart, mizernie pisał).
- Rokoszewski uznaje dekadentyzm za określoną poetykę (zerwanie z zasadą, że ilość i jakość włożonego w utwór poetycki uczucia decyduje przeważnie o jego wartości).
- polscy poeci nie naśladują określonych wzorów francuskich są raczej „eklektykami dekadentyzmu”.
- Rydel uważa, że Miriam jest pionierem polskiego dekadentyzmu, wolnego od skrajności dekadentyzmu francuskiego.
- Szukiewicz sympatyzował z dekadentami,
- M. Konopnicka napisała wiersz przeciw Dekadentom (1897)
- dekadentów bronił zaś Bogusław Butrymowicz.
- PRASA:
„Życie” NIE było pismem dekadentów,
Jaske – Choiński zarzucił „Chimerze”, że pod jej flagą rozpoczyna kampanię dekadentyzm, redakcja odrzucała te insynuacje.
2.2. MODERNIZM
· Wg. rzecznika Ignacego Matuszewskiego termin ten brzmiał „barbarzyńsko”.
· Orzeszkowej i Malwinie Posner – Garfein też ten termin się nie podobał („budzi nieufność”, „moderniści lekceważą wszelkie piękna i dobra moralne”).
· nazwa modernizm – uwydatniała mocno nowatorstwo objętych nią zjawisk literackich, podkreślała, że chodzi o „twórczość z współczesnego ducha płynącą”, o „piętno nowoczesności”.
- ODŁAMY MODERNIZMU wg:
· [Posner – Garfein] – dekadenci i sataniści, czyli neomistycy.
· [Stanisław Słoński] – modernizm – synteza symbolizmu i impresjonizmu.
Akcentuje się także silne wewnętrzne zindywidualizowanie modernizmu.
· Modernizm to tylko nazwa pokolenia, ci którzy określają się tym mianem nie należą do jednolitej organizacji, która w poszczególnych indywidualnościach różnymi drogami i różnymi środkami wypowiada dziwne znamiona czasu.
· nie chciano dać się zamknąć. Pisarze niechętni byli wszystkim „izmom”.
· Miarami oświadczył, że w kraju nie było żadnych grup, szkół, haseł, i że podział na szkoły, kierunki, epoki zawsze był sztuczny, i nie ma co wmawiać go tym, którzy zawsze go odrzucali.
· krytycy zarzucali pojęciu „modernizm” brak jasno określonej treści.
· (próbowano określić nowy nurt jako symbolizm, albo neoromantyzm – ale też się nie przyjęło.)
3. MŁODA POLSKA
- propozycje nazewnicze przychodziły przeważne z zewnątrz, z samego środowiska literackiego wyszła nazwa MŁODA POLSKA.
- wzory są liczne a prehistoria długa (Francja, Niemcy itp.)
- w Polsce nazwa pojawiła się ponownie w czasopiśmie postępowej krakowskiej młodzieży akademickiej „Ognisko” w 1889 r. „Naszą Ojczyzną jest młoda Polska”. (tu nie była jeszcze użyta jako pojęcie literackie).
- w kontekście literackim nazwy „Młoda Polska” użył WACŁAW ROLICZ – LIEDER w referacie patetycznego wiersza: Jam jest (1891).
- nazwą tą posłużył się także Władysław Rabski w odczycie O najnowszych prądach poezji polskiej 1892.
- w 1894 w Poznaniu powstaje grupa inteligencji o zapatrywaniach antyugodowych i demokratycznych (W. Rabski, B. Chrzanowski…) także o nazwie Młoda Polska. Jej organem stał się „Przegląd Poznański”.
- do spopularyzowania nazwy przyczyniła się także antologia Czesława Jankowskiego Młoda Polska w pieśni.
- zwycięstwo nazwy Młoda Polska i wyraźne powiązanie jej z literaturą modernistyczną dokonuje się na łamach krakowskiego „Życia” 1898 – 1899. Największa rolę odegrał tu manifest Artura Górskiego pod tym właśnie tytułem.
- dla czytelników „Życia” nazwa Młoda polska, musiała kojarzyć się przede wszystkim z programem i twórczością Stanisława Przybyszewskiego. (Potem walczono by oddzielić Młodą Polskę od przybyszewszczyzny).
4. PIERWSZE SYNTEZY.
- pierwsze syntezy nowej literatury przypadają na lata 1901 – 02.
- dokonuje się znamienna repartycja użytych terminów:
warszawianie (Chmielowski, Matuszewski – zajmowali się głównie poezją) – wybierają termin MODERNIZM.
krakowianie (Mazanowski i Feldman – zajmowali się całą literaturą) – decydują się na MŁODĄ POLSKĘ.
- w latach 1902 – 1910 zwycięża zdecydowanie „Młoda Polska”, w znaczeniu szerokim jako nazwa całej lit. pokolenia.
(Przyczynili się do tego przedstawiciele krytyki aprobatywnej – Feldman, Lorentowicz, Potocki).
- Mazanowski i Feldman dostrzegali w literaturze Młodej Polski przejawy realistyczne i naturalistyczne (obce modernizmowi).
- podzielono prozaików na:
· naturalistów (Reymont, Żeromski, Sieroszewski)
i
· modernistów (Przybyszewski).
- Podział poetów wg Chmielowskiego:
· „poeci szukający nowych haseł społecznych” (Konopnicka, Kasprowicz, Niemojewski)
· „piewcy pesymizmu” (Tetmajer)
· „wyznawcy sztuki czystej” – tych podzielił na:
1. symbolistów i wirtuozów słowa (Przesmycki, Lange).
2. intuicjonistów i nastrojowców (Żuławski, Sterling, Butrymowicz.
· „indywidualistów krańcowych” (Przybyszewski)
- Podział poetów wg Dramatu polskiego doby najnowszej
· kierunek alegoryczno – symboliczny
· realizm psychologiczny
4.1. MODERNIZM A ROMANTYZM.
CHMIELNICKI - uznaje termin „neoromantyzm” za niewłaściwy, gdyż „nigdy w dziejach nie powtarzają się zjawiska, które tymiż samymi nazwać można”. Odmienność modernizmu w stosunku do romantyzmu wynika z wpływów okresu poprzedniego (pozytywizm, realizm, naturalizm).
IGNACY MATUSZEWSKI - decydując się na nazwę „modernizm” stwierdza, że „modernizm” zasługuje na miano neoromantyzmu, ponieważ (wspólne cechy):
· krańcowy indywidualizm,
· pogarda rzeczywistości,
· skłonność do marzycielstwa,
· nadzwyczajna doskonałość,
· subtelność, oryginalność formy,
· nastrojowość,
· mistycyzm + symbolizm.
(minusy):
· dziedzictwo poprzedniego okresu: pod jego wpływem „modernizm” pomimo całej swobody, liczy się więcej niżeli romantyzm z naturą i prawdą obiektywną: bada, obserwuje i analizuje.
FELDMAN – gubi się i nie definiuje niczego wyraźnie, przez co popada w sprzeczności.
„na wyżynach modernizmu” – Tetmajer,
„na szczytach dekadentyzmu” – Przybyszewski,
„na wyżynach neoromantyzmu” – Wyspiański,
...
Kaacha91