pKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
z 2 kwietnia 1997 roku
- opis

Tryb uchwalenia

Konstytucję RP uchwaliło Zgromadzenie Narodowe dnia 2 kwietnia 1997 roku. Dnia 25 maja została ona zatwierdzona w ogólnonarodowym referendum.

Dnia 16 lipca została podpisana przez Prezydenta Rzeczpospolitej, a 17 października tr. weszła w życie.

Preambuła

Konstytucja poprzedzona jest uroczystym wstępem, czyli preambułą. W treści preambuły zwracają szczególną uwagę trzy kwestie:

Odniesienie się do Boga

(…) My Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga, będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł (…), w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej.

Wyrażenie oceny charakteru państwowości polskiej w latach panowania PRL.

W trosce o byt i przyszłość naszej ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie.

Definicja pojęcia Narodu

(…) My, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzecvzypospolitej.

Rozdział 1 – Rzeczpospolita

W rozdziale określone zostały naczelnie zasady ustrojowe państwa polskiego, należy do nich:

·         zasada republikańskiej formy rządu,

·         zasada demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej,

·         zasada jednolitości państwa,

·         zasada suwerenności Narodu,

·         zasada rządów przedstawicielskich,

·         zasada praworządności,

·         zasada konstytucjonalizmu (czyli nadrzędności ustawy zasadniczej nad wszystkimi aktami prawa),

·         zasada stosowalności prawa międzynarodowego w polskim systemie prawnym,

·         zasada trójpodziału i równowagi władz,

·         zasada pluralizmu i demokratyzmu politycznego,

·         zasada wykluczenia ideologii faszystowskiej, nazistowskiej, komunistycznej i rasistowskiej,

·         zasada wolności środków masowego przekazu,

·         zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządności ustroju władz terytorialnych,

·         zasada społecznej gospodarki rynkowej oraz solidarności, dialogu współpracy partnerów społecznych,

·         zasada ochrony własności prywatnej i prawa dziedziczenia,

·         zasada wolności działalności gospodarczej,

·         zasada państwowej ochrony pracy,

·         zasada bezstronności władz publicznych RP w sprawach przekonań obywateli,

·         zasada równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych,

·         zasada poszanowania autonomii i wzajemnej niezależności państwa oraz kościołów i innych związków wyznaniowych,

·         zasada współdziałania państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi dla dobra człowieka i dobra wspólnego,

·         zasada określania stosunków między RP, a kościołem katolickim w drodze konkordatu zawieranego między Stolicą Apostolską oraz w drodze ustaw,

·         zasada określania stosunków między innymi kościołami (związkami wyznaniowymi w drodze ustaw, uchwalonych na podstawie umów między Radą Ministrów a ich właściwymi przedstawicielami.

·         zasada neutralności politycznej sił zbrojnych oraz cywilnej, demokratycznej kontroli.

Ponadto w rozdziale pierwszym rozstrzygnięte zostały następujące, konkretne kwestie:

·         językiem urzędowym jest język polski,

·         godłem Rzeczpospolitej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu,

·         barwami Rzeczpospolitej są kolory biały i czerwony,

·         hymnem Rzeczpospolitej Polskiej jest Mazurek Dąbrowskiego,

·         stolicą Rzeczpospolitej Polskiej jest Warszawa.

Rozdział 2 – wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela

Konstytucja wywodzi wolności i prawa człowieka i obywatela za źródła, jakim jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka. Wyraża w ten sposób ideę nadrzędności i uprzedniości praw i wolności nad prawem stanowionym. Wolności i prawa są niejako „zastane”, a ustrojodawca nie jest ich twórcą lecz jedynie wypełnia obowiązek zadeklarowania ich nienaruszalnej obowiązywalności. Stwierdzając w artykule 31, że wolność człowieka podlega ochronie prawnej ustrojodawca określa zarazem przesłanki i tryb ograniczenia zakresu korzystania z nich. Ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko w ustawie, a przesłankami ich wprowadzenia mogą być jedynie:

·         bezpieczeństwo państwa lub porządek publiczny,

·         ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej,

·         ochrona wolności i praw innych osób.

Ograniczenia mogą być jedynie wyjątkiem od reguły i „nie mogą naruszać istoty i wolności praw” (art. 31, ust. 3). Artykuł 32 głosi równość wszystkich wobec prawa oraz wprowadza zasadę niedyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym. Artykuł 33 gwarantuje równe prawa kobiety i mężczyzny w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym. Artykuł 34 rozstrzyga o nabywaniu obywatelstwa polskiego na mocy tzw. ius sangvinis, czyli urodzenie z rodziców – obywateli polskich. Przepis ustępu 2, tego samego artykułu wyklucza pozbawianie obywatelstwa polskiego w innej formę niż dobrowolne zrzeczenie. Artykuł 35 formułuje tzw. prawa kolektywne, adresowane do mniejszości narodowych i etnicznych. Tworzą je:

·         wolność zachowania i rozwoju własnego języka,

·         wolność zachowania obyczajów, tradycji i własnej kultury,

·         prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i służących ochronie tożsamości religijnej,

·         prawo do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.

Wolności i prawa człowieka i obywatela można podzielić ze względu na następujące, stosowane w Konstytucji kryteria:

·         kryterium treści – osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne,

·         kryterium adresata – adresowane do wszystkich, adresowane tylko do obywateli polskich,

·         kryterium ograniczenia – obowiązujące wszędzie i zawsze bez żadnych ograniczeń; podlegające ograniczeniom szczególnym w okresie obowiązywania stanów nadzwyczajnych; podlegające ograniczeniom zwykłym,

·         kryterium bezpośredniości stosowania – stosowane bez pośrednictwa ustawy, stosowane na zasadach szczegółowych, określonych w ustawach.

Najszerszymi i najpełniej gwarantowanymi wolnościami i prawami są te, które Konstytucja zalicza do kategorii osobistych, ich adresatami są wszyscy (każdy, kto znajduje się pod władzą Rzeczpospolitej Polskiej), z reguły obowiązują one zawsze i wszędzie, a co najwyżej mogą podlegać szczególnym ograniczeniom w okresach obowiązywania stanów nadzwyczajnych. Stosują się one również one bezpośrednio, tzn., że roszczenia ze strony podmiotów tych praw nie wymagają dodatkowej podstawy w ustawodawstwie zwykłym. Do najważniejszych wolności i praw osobistych zalicza się:

·         prawną ochronę życia,

·         zakaz poddawania eksperymentom naukowym,

·         zakaz stosowania tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania,

·         nietykalność osobista i wolność osobista (neminem captivabimus...),

·         zasada nullum crinem sine lege,

·         zasada nie działania prawa wstecz (lex retro non agit),

·         prawo do obrony,

·         domniemanie niewinności,

·         prawo do sprawiedliwego sądu,

·         prawo do ochrony prywatności,

·         prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami,

·         wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się,

·         nienaruszalność mieszkania,

·         ochrona danych osobowych,

·         wolność poruszania się po terytorium RP, wyboru miejsca zamieszkania i pobytu,

·         swoboda opuszczania terytorium RP,

·         wolność sumienia i religii,

·         wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji,

·         zakaz cezury prewencyjnej, środków społecznego przekazu oraz koncesjonowania pracy,

·         zakaz ekstradycji obywatela polskiego,

·         prawo do azylu na zasadach określonych w ustawie,

Drugą grupę wolności i praw wyróżnioną ze względu na kryterium treści są prawa polityczne. Zasadniczo adresowane są one do wszystkich lecz niektóre, np. prawa wyborcze, zrzeszanie się partiach politycznych, prawo dostępu do służby publicznej - adresowane są tylko do obywateli polskich. Do najważniejszych wolności i praw z tej grupy należą:

·         wolność pokojowych zgromadzeń,

·         wolność zrzeszania się w partiach politycznych, związkach zawodowych, stowarzyszeniach,

·         prawo dostępu do służby publicznej,

·         prawo do informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcję publiczną,

·         prawo do udziału w referendach i wyborach,

·         prawo petycji.

Trzecią grupę wolności i praw stanowią prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. W większym przypadku niż pozostałych praw i wolności zakresie adresowane są one tylko do obywateli polskich. Wiele z nich wymagalne jest dopiero na podstawie ustaw wykonawczych.

Do najważniejszych wolności i praw z tej kategorii należą:

·         prawo do własności, innych praw majątkowych oraz dziedziczenia,

·         wolność wyboru zawodu oraz miejsca pracy

·         prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo lub osiągnięcie wieku emerytalnego,

·         prawo do zabezpieczenia społecznego dla bezrobotnych,

·         prawo do ochrony zdrowia, w tym równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych,

·         prawo osób niepełnosprawnych do pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobienia do pracy i komunikacji społecznej,

·         prawo do nauki, w tym do bezpłatności nauki w szkołach publicznych,

·         autonomia szkół wyższych,

·         prawo do ochrony rodziny,

·         prawo do ochrony dóbr rodziny,

·         ochrona praw dziecka,

·         wolność twórczości artystycznej, badań naukowych, ogłaszania ich wyników, wolności nauczania, wolność do korzystania z dóbr kultury,

·         prawo do bezpieczeństwa ekologicznego oraz do informacji o stanie i ochronie środowiska,

·         ochrona praw lokatorów, ochrona konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.

Konstytucja ustanawia również środki ochrony i wolności praw. Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie władz publicznych. Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw. Każdy ma prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Istnieje również droga tzw. skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego. Ma do niej prawo każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone. Przesłanką skierowania skargi na niekonstytucyjność aktu normatywnego jest jednak wydanie na podstawie skarżonego przepisu prawa prawomocnego orzeczenia przez sąd lub organ administracji publicznej. Inną drogą jest możliwość wystąpienia z wnioskiem do Rzecznika Praw Obywatelskich o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszanych przez organy władzy publicznej.

Obowiązki obywatelskie

Konstytucja nakłada na obywateli polskich obowiązek wierności Rzeczpospolitej oraz troskę o dobro wspólne. Na wszystkich nakłada obowiązek przestrzegania prawa RP, ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych (np. podatki) oraz dbałości o stan środowiska. Szczególnym obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona ojczyzny. Artykuł 85, ust. 1 mówi jednak, że obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej może być zobowiązany do służby zastępczej.

Źródła prawa

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są:

·         Konstytucja,

·         Ustawy,

·         ratyfikowane umowy międzynarodowe,

·         rozporządzenia,

·         akty prawa miejscowego (tylko na obszarze działania tych organów).

Warunkiem wejścia w życie wszelkich, normatywnych aktów prawnych jest ich ogłoszenie.

Umowy międzynarodowe zawiera Rada Ministrów. Ratyfikacji lub wypowiedzenia umowy międzynarodowej dokonuje Prezydent RP. Niektóre umowy międzynarodowe wymagają do ratyfikacji lub ich wypowiedzenia uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Dotyczy to następujących rodzajów umów:

·         pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

·         umów regulujących wolności, prawa lub obowiązki obywatelskie określone w konstytucji,

·         członkostwa w organizacji międzynarodowej,

·         znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

·         spraw uregulowanych w ustawie,

Szczególnie wymagający tryb ratyfikacji przewidziano dla umów międzynarodowych, w których RP przekazuje organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach (artykuł 90). Zgoda na ratyfikację takiej umowy może być wyrażona bądź:

·         w drodze referendum,

bądź:

·         w drodze ustawy uchwalonej przez Sejm większością 2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, a następnie przez Senat z zastosowaniem tych samych warunków.

O wyborze jednej z tych ścieżek ratyfikacyjnych decyduje Sejm w drodze uchwały podjętej bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Ratyfikowana umowa międzynarodowa jest częścią krajowego porządku prawnego i stosuje się ją bezpośrednio. Umowa ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawami w razie niemożności ich wzajemnego pogodzenia. Umowa konstytuująca organizację międzynarodową nadaje prawu przez nią stanowionemu sankcję bezpośredniej stosowalności oraz pierwszeństwa w przypadku kolizji z ustawami.

Sejm i Senat

Wybory i kadencja

Sejm składa się z 460 posłów. Wybory są powszechne, równe, bezpośrednie, proporcjonalne i odbywają się w głosowaniu tajnym. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy najpóźniej w dniu wyborów kończą 18 rok życia. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 21 rok życia. Prawo zgłaszania kandydatów przysługuje partiom politycznym i wyborcom. Sejm wybierany jest na czteroletnią kadencję, która liczy się od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu i trwa do dnia poprzedzającego zebranie się Sejmu kolejnej kadencji. W ten sposób Konstytucja zniosła tzw. okres bezsejmowy.

Senat składa się ze 100 senatorów. Wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Czynne prawo wyborcze mają wyborcy do Sejmu. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy najpóźniej w dniu wyborów ukończyli 30 lat.

Skrócenie kadencji Sejmu może nastąpić:

·         w drodze uchwały o samorozwiązaniu przyjętej większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów,

·         na mocy postanowienia Prezydenta,

o        gdy Sejm nie uchwalił budżetu państwa w konstytucyjnym terminie (decyzja fakultatywna),

o        gdy Sejm nie uchwalił wotum zaufania Radzie Ministrów w konstytucyjnym terminie lub gdy Rada Ministrów nie została powołana w konstytucyjnym terminie (decyzja obligatoryjna).

Z chwilą skrócenie kadencji Sejmu automatycznie ulega skróceniu kadencja Senatu. Ważność wyborów do Sejmu i Senatu stwierdza Sąd najwyższy, a wyborcom przysługuje prawo do zgłaszania protestów w sprawie ważności wyborów.

Status posłów i senatorów

Konstytucja wprowadza zasadę niepołączalności mandatu poselskiego z mandatem senatorskim, urzędem prezydenta, funkcją Prezesa NBP, Prezesa NIK, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, członka Rady Polityki Pieniężnej, członka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, ambasadora, z zatrudnieniem ...