Andrzej Niesporek. Uzależnienie od alkoholu.pdf

Andrzej Niesporek

Uzależnienie od alkoholu

Istota procesu uzależnienia

Uzależnienie od alkoholu definiuje się jako nieprawidłowy wzorzec picia prowadzący do

klinicznie znaczących uszkodzeń somatycznych lub zaburzeń psychicznych, manifestujących

się w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy przynajmniej trzema spośród wymienionych

objawów:

 Wzrost tolerancji definiowany na dwa sposoby:

 potrzeba znacząco wyższych dawek alkoholu dla wywołania pożądanego efektu jego

spożycia,

 zmniejszenie efektu działania alkoholu przy piciu tej samej dawki.

 Zespół abstynencyjny manifestujący się dwojako:

 występowanie zespołu abstynencyjnego po przerwaniu picia lub jego zredukowaniu,

manifestującego się takimi objawami jak: hiperaktywność układu wegetatywnego,

nasilone drżenie rąk, nudności lub wymioty, podniecenie psychomotoryczne,

zaburzenia snu, omamy lub złudzenia wzrokowe, dotykowe, lub słuchowe, napady

drgawkowe, lęk itp.,

 picie alkoholu lub przyjmowanie leków, lub innych substancji o działaniu podobnym do

alkoholu w celu złagodzenia objawów lub uniknięcia zespołu abstynencyjnego.

 Częste picie alkoholu w większych ilościach i dłużej niż zakładano przed rozpoczęciem

picia.

 Uporczywe próby lub nieudane postanowienia przerwania picia lub ograniczenia ilości

wypijanego alkoholu.

 Przeznaczanie znacznej ilości czasu na zdobywanie alkoholu lub dochodzenie do siebie

po wypiciu.

 Znaczne zredukowanie aktywności społecznej, zawodowej i rekreacyjnej z powodu

picia alkoholu.

 Kontynuowanie picia alkoholu pomimo wiedzy, że nawracające, lub przewlekłe

problemy zdrowotne lub psychiczne są spowodowane przez picie alkoholu

[Cierpialkowska 2000, s. 47-48; Woronowicz 1998, s. 68-70].

Uzależnianie od alkoholu jest procesem długotrwałym i zindywidualizowanym. W trakcie jego

rozwoju w życiu osoby z problemem alkoholowym pojawiają się różne jego symptomy. Do

podstawowych symptomów lub sygnałów ostrzegawczych uzależnienia od alkoholu zalicza

się:

• odkrycie, że alkohol odpręża, daje ulgę oraz redukuje napięcie i niepokój,

• poszukiwanie i inicjowanie okazji do picia oraz powtarzające się przypadki upijania się,

• picie alkoholu w miejscach, gdzie nie wolno tego robić,

• pojawienie się „mocnej głowy", tj. możliwości wypijania coraz to większych ilości alkoholu,

• pojawianie się palimpsestów alkoholowych, tj. „urywanie się filmu",

• picie alkoholu w samotności,

• podejmowanie prób ograniczania picia,

• unikanie rozmów na temat picia, lub reagowanie agresją na sugestie jego ograniczania,

• reagowanie rozdrażnieniem na brak alkoholu,

• picie alkoholu mimo zakazów lekarskich [Woronowicz 1998, s. 41-42].

Uzależnienie obejmuje zarówno elementy somatyczne, jak i psychiczne. Uzależnienie

fizjologiczne lub fizyczne określa stan biologicznej adaptacji do alkoholu. Bez jego stałego

przyjmowania niemożliwe jest normalne funkcjonowanie ludzkiego organizmu. Przerwanie

lub ograniczenie spożycia alkoholu powoduje występowanie istotnych zaburzeń

funkcjonowania organizmu określanych mianem zespołu odstawiennego. Z uzależnieniem

fizycznym wiąże się konieczność zwiększania dawki spożywanego alkoholu, z czasem zmienia

się bowiem tolerancja organizmu na jego działanie. Powtarzanie tej samej dawki alkoholu daje

coraz słabszą reakcję, zaś uzyskanie takiego samego efektu działania alkoholu na organizm

wymaga zwiększenia jego dawki. Uzależnienie psychiczne wiąże się z kolei ścisłe z utratą

kontroli nad piciem. Związane jest z subiektywną potrzebą stałego lub częstego przyjmowania

alkoholu dla powtórzenia przeżyć związany" z j ego spożyciem.

Stadia rozwoju choroby alkoholowej

Przebieg choroby alkoholowej jest złożonym procesem i mimo pewnych, dających się w nim

wyodrębnić faz, zawsze ma indywidualny charakter. Badania jakie przeprowadził E. M. Jellinek

pozwoliły jednak na pewne uogólnienie. W procesie rozwoju choroby alkoholowej wyodrębnił

on cztery etapy (fazy). Fazę wstępną, ostrzegawczą, krytyczną oraz przewlekłą.

Faza picia towarzyskiego jest pierwszym etapem kontaktu z alkoholem. Do picia

alkoholu skłaniaj ą ludzi różne powody. Mają one jednak najczęściej charakter społeczno-

kulturowy. Efektem picia alkoholu zwykle bywa poprawa nastroju osoby pijącej. Pozytywne

doświadczenia związane z piciem alkoholu przekonują osobę pijącą o tym, iż za jego pomocą

może ona poprawić swoje samopoczucie. Łagodzenie napięcia psychicznego u pewnej

kategorii osób pijących może stać się środkiem radzenia sobie ze stresem. Jeśli odczucia tej

osoby są szczególnie silne, lub jeśli nie zna ona alternatywnych sposobów łagodzenia napięcia,

picie alkoholu może stać się dla niej podstawową formą radzenia sobie ze stresem. W życiu tej

osoby zażywanie alkoholu staje się podstawowym sposobem łagodzenia napięcia

emocjonalnego. W wypadku większości osób doświadczenie z alkoholem zostaje ograniczone

do wzorca „picia towarzyskiego", tj. okazyjnego picia umiarkowanych ilości alkoholu. Jednak

średnio co dziesiąty człowiek przekracza tę barierę, ucząc się łagodzić swoje napięcia za

pomocą alkoholu. To wyuczenie się efektów działania alkoholu z biegiem czasu przekształca

się w poszukiwanie alkoholu zawsze, gdy pojawia się chęć zmiany swojego nastroju. Osoby

takie wchodzą na drogę uzależnienia. Pierwszy etap jego rozwoju kształtuje się od kilku

miesięcy do dwóch lat i jest związany ze stopniowo rozwijającą się tolerancją na alkohol.

Faza ostrzegawcza charakteryzuje się pojawieniem się tzw. „przerw w życiorysie"

(blackouts, palimpsesty alkoholowe). Są to wydłużające się okresy niepamięci po spożyciu

alkoholu. Osoba pijąca nie pamięta co wydarzyło się w okresie po spożyciu większej ilości

alkoholu. Początkowo taka przerwa może trwać jedną lub dwie minuty, z czasem jednak czas

jej trwania znacznie może się wydłużyć. Rozwijające się uzależnienie powoduje, iż alkohol

przestaje być trunkiem, a staje się substancją psychoaktywną. Picie alkoholu staje się

potrzebą. Osoba pijąca aktywnie szuka okazji do picia, a jeśli ich brakuje pije w samotności. W

okresie picia towarzyskiego picie alkoholu pozwalało poprawić nastrój. Obecnie musi pić by

ukoić ból. Moment, w którym osoba przestaje pić dla przyjemności, a zaczyna pić dla ukojenia

bólu, jest widomym znakiem, iż traci kontrolę nad alkoholem.

Utrata kontroli staje się podstawowym objawem fazy krytycznej. Wypicie pierwszej

porcji alkoholu wywołuje reakcję łańcuchową. Pijący nie panuje już nad ilością wypijanego

alkoholu. Może co prawda decydować jeszcze, czy w ogóle rozpoczynać picie, w momencie

kiedy jednak sięga po alkohol, ten ostatni zaczyna mieć nad nim całkowitą kontrolę.

Zachowanie osoby tracącej kontrolę nad alkoholem spotyka się z negatywną oceną jej

środowiska i wywołuje w niej złość. Aby zredukować negatywne uczucia jakie osoba pijąca

przeżywa w związku z opiniami jej środowiska społecznego, sięga ona do wyuczonego już

mechanizmu redukcji napięć - sięga po alkohol. Koło się zamyka. Picie alkoholu wywołuje

reakcje ludzi, wzmacnia poczucie braku wartości osoby uzależnionej, staje się to przyczyną

uruchomienia mechanizmu obronnego w postaci picia alkoholu dla redukcji napięcia, co z

kolei jest przyczyną dalszych negatywnych reakcji środowiska itd. W fazie krytycznej

stopniowej destrukcji ulega życie zawodowe i rodzinne osoby uzależnionej. Podejmuje ona

jeszcze próby utrzymywania czasowej abstynencji, lecz kończą się one niepowodzeniem.

Pojawia się picie ciągami przerywane okresami całkowitej abstynencji. Znacznie pogarsza się

też jej stan zdrowia. Istotnym objawem tej fazy rozwoju choroby jest pojawienie się zespołu

abstynencyjnego. Oznacza to, iż mamy już do czynienia z całkowitym uzależnieniem fizycznym

od alkoholu. Ciało, jak kiedyś nie mogło normalnie funkcjonować w obecności alkoholu, tak

teraz nie może normalnie funkcjonować bez jego obecności. Brak alkoholu w organizmie

powoduje u osoby uzależnionej napady drgawkowe, halucynacje, majaczenia, drżenie, itp.

Regularne, również poranne picie alkoholu, staje się warunkiem normalnego funkcjonowania

osoby uzależnionej.

Ostatnią fazą rozwoju choroby jest faza chroniczna. W tej fazie nietrzeźwość staje się

stałym elementem życia osoby uzależnionej. Pojawiają się okresy długotrwałego opilstwa.

Pijący pije w samotności lub z osobami o znacznie niższym statusie społecznym. Następuje

spadek tolerancji na alkohol. Dochodzi do całkowitej degradacji zawodowej i społecznej, i

często następuje rozpad rodziny. Osoba pijąca sięga po alkohole niespożywcze. Rozwijają się

choroby somatyczne, których przyczyną jest nadmierne picie alkoholu. Często dochodzi do

skrajnego wyczerpania organizmu. Z drugiej jednak strony obnażeniu ulegają uruchamiane do

tej pory mechanizmy obronne. Racjonalizacja i zaprzeczanie, wobec narzucającej się okrutne

rzeczywistości, tracą rację bytu. Paradoksalnie osoba uzależniona „dotykając dna" może stać

się otwarta na rozpoczęcie leczenia. W chorobie alkoholowej leczenie może być jednak

rozpoczęte w każdym etapie jej rozwoju. Nieleczone uzależnienie od alkoholu prowadzi

jednak przedwczesnej śmierci. Alkoholizm jest bowiem chorobą śmiertelną i "nieuleczalną" w

rozumieniu niemożności powrotu do kontrolowanego picia alkoholu. Osoba uzależniona może

jedynie zachować całkowitą trzeźwość, może więc być jedynie „trzeźwym alkoholikiem".

System iluzji i zaprzeczeń

Choroba alkoholowa jest określana często mianem choroby zaprzeczeń. Choroba

rozwija się długotrwale, mimo jednak stopniowego pojawiania się omówionych powyżej jej

symptomów, osoba uzależniona do oporu stara się ich nie dostrzegać. Mimo widocznych szkód

jakie nadmierne picie alkoholu przynosi osobie pijącej, oczywista jest dla innych prawda o

postępującym uzależnieniu tej osoby, przez nią samą nie jest przyjmowana do wiadomości.

Główną i bardzo silną, choć totalnie zafałszowaną prawdą wewnętrzną osoby pijącej jest

przekonanie, iż nie jest ona alkoholikiem.

Osoba uzależniona od alkoholu żyje w świecie iluzji i zaprzeczeń, które stanowią mur

oddzielający ją od pełnego bólu i negatywnych emocji świata jej problemów alkoholowych.

Mechanizm zaprzeczenia pomaga osobie uzależnionej znosić ból i silne emocje. Jest to więc

mechanizm obronny, pozwalający przetrwać osobie uzależnionej w uzależnieniu, blokujący

jednak szansę wychodzenia z tego uzależnienia. Zaprzeczenie u osoby

uzależnionej ma charakter totalny. Obejmuje zarówno samo przekonanie, iż utraciło się

kontrolę nad alkoholem, jak i, często różnorodne zachowania, które w jakikolwiek sposób

mogą wiązać się z piciem alkoholu. Alkoholik wbrew oczywistym faktom dokonuje

prawdziwej intelektualnej ekwilibrystyki, by innych, a przede wszystkim siebie wprowadzić w

błąd.

Obecny w chorobie alkoholowej w formie iluzji i zaprzeczeń system psychologicznych

mechanizmów obronnych przybiera więc rozmiary „pasożyta toczącego ustrój". „Mechanizmy

obronne zaś to rodzaj zdolności, dzięki którym ludzkie ja broni się przed utratą siły, szacunku

i wartości. Dla konstrukcji psychicznej człowieka mechanizmy te są jak dla ciała substancje

przeciwdziałające np. zakażeniu czy mechanizmy odpornościowe. W swoich zdrowych

rozmiarach służą w korzystny sposób życiu i działaniu człowieka" [Sztander 1993, s. 21].

Również w życiu osoby uzależnionej pełnią one taką samą rolę. Pozwalają osobie

uzależnionej znosić wstyd z powodu własnych zachowań oraz sytuacji do jakiej doprowadza

ona swoją rodzinę. Pomagają także redukować lęk 1 strach jakie towarzyszą życiu osoby

uzależnionej, a także jej bliskim. Ogólnie pozwalają więc zachować osobie uzależnionej

poczucie własnej wartości. Subiektywne zachowanie poczucia własnej wartości, istotne w

życiu osoby uzależnionej, wiąże się jednak z ogromnymi dla niej kosztami. Prowadząc do

blokowania zmian w życiu osoby uzależnionej, prowadzi do faktycznej jej degradacji i

rzeczywistej utraty wartości.

Mechanizm zaprzeczenia dotyka przy tym nie tylko osoby uzależnionej lecz w miarę

rozwoju jej choroby alkoholowej i rozwoju procesu współuzależnienia, obejmuje także

członków jej najbliższej rodziny. Oni także budują wokół siebie i rodziny jako całości mur iluzji

i zaprzeczeń, odgradzający ją od realistycznego obrazu jej własnych problemów

alkoholowych.

Drugim z mechanizmów obronnych uruchamianych przez osobę uzależnioną jest

racjonalizacja. „Oznacza ona znajdowanie rozumowych uzasadnień dla określonego stanu

rzeczy, wyjaśnienie sobie czegoś, popatrzenie na rzecz z innej strony, usprawiedliwienie -

wszystko to w sposób rozmijający się z twardymi realiami rzeczywistości, pozwalający jednak

uratować swój honor i jaskrawo nie skłamać" [ibid., s. 22].

Racjonalizacja jest barierą, przez którą niełatwo przedzierają się do nas negatywne o

nas samych opinie. Blokowanie takich opinii może być korzystne i sprzyjać

przystosowawczym zachowaniom, tak długo jednak, jak opiera się ono na realistycznej ocenie

rzeczywistości. Jeśli jednak negatywne o nas opinie są prawdziwe, ich blokowanie przestaje

być dla nas korzystne. Uniemożliwia zmianę niekorzystnego dla nas zachowania. Nie jesteśmy

bowiem w stanie opierać się na realistycznej ocenie samego siebie. W chorobie alkoholowej

racjonalizacja obejmuje przede wszystkim system różnorodnych uzasadnień konieczności

picia alkoholu. Osoba uzależniona będzie posiadała bowiem zawsze jakieś uzasadnienia dla

sięgania po alkohol. Zawsze będzie miała jakiś „racjonalny" powód do picia.

Powstaje jednak pytanie, dlaczego osoby uzależnione nie dostrzegają złego działania

ich mechanizmów obronnych? Dlaczego nie potrafią konfrontować swojego zachowania z

prawdą o rzeczywistości? „Odpowiedź brzmi: nie potrafią. Nie mogą, a co gorsza, ich

najbliższe otoczenie również nie może. To znaczy - otoczenie nie może zobaczyć jakim

zmianom w miarę nasilenia się choroby ulega człowiek uzależniony i ono samo. Można jednak

zrozumieć dlaczego alkoholicy nie potrafią dostrzec zachodzących w nich zmian. W miarę

pogłębiania się uzależnienia mają coraz gorsze mniemanie o sobie oraz słabnie ich ego.

Alkoholik z wielu powodów stopniowo zatraca zdolność oceny własnego postępowania oraz

przestaje panować nad własnymi uczuciami. Jednocześnie umacniają się mechanizmy

obronne ułatwiające przetrwanie w obliczu coraz to większych problemów. Im dotkliwsze po-

czucie niezadowolenia z siebie, tym silniejsze i bardziej niezłomne stają s1? mechanizmy

obronne, przy czym proces ten odbywa się nieświadomie Alkoholicy nie wiedzące się w nich

dzieje. W rezultacie padaj ą ofiarą s własnych mechanizmów obronnych" [Johnson 1988, s. 3

Mechanizmy obronne blokujące negatywne uczucia odgradzają od nich osobę

uzależnioną. Nie pozwalają na ujście nagromadzonych w osobie alkoholika uczuć winy i

wstydu. Efektem tego blokowania jest mechanizm projekcji złości i nienawiści na najbliższe

otoczenie. Osoba uzależniona nienawidząc sama siebie i swoich uczuć, blokując je

uruchamianymi mechanizmami obronnymi, pozwala na ich ujście i przekierowanie najczęściej

na członków swojej rodziny. Proces ten odbywa się poza jej świadomością. Na nieszczęście

członkowie rodziny, ofiary projekcji sami przejmują na siebie poczucie winy. Pogłębia się ono

wraz z rozwojem - omówionego poniżej -procesu współuzależnienia.

Współuzależnienie

Problemy wynikające z nadużywania alkoholu lub choroby alkoholowej dotykają w

takim samym stopniu osoby szkodliwie pijące lub uzależnione, jak i środowiska społeczne, w

których żyją. W stopniu szczególnie intensywnym konsekwencje nadmiernego picia alkoholu

dotykają najbliższych członków rodziny osoby uzależnionej i jej rodzinę jako całość (system).

Potocznie zwykło się mawiać, iż alkoholizm jest chorobą całej rodziny. Oznacza to, iż problem

alkoholowy jednego z członków rodziny wpływa destrukcyjnie na jej funkcjonowanie. Rodzina

z problemem alkoholowym jest więc rodziną, w której co najmniej jeden z członków

nadużywa alkoholu w stopniu, który wpływa negatywnie na relacje tej osoby z pozostałymi

członkami rodziny, na wzajemne relacje pomiędzy wszystkimi członkami rodziny oraz na

funkcje, jakie spełnia rodzina jako całość. Prawidłowo funkcjonująca rodzina, wypełniając w

wystarczającym stopniu wszystkie swoje podstawowe funkcje, winna zapewnić swoim

członkom harmonijny rozwój, sprzyjać kształtowaniu się właściwych relacji wzajemnych

pomiędzy członkami rodziny oraz pozostawać otwarta na kontakty ze swoim otoczeniem

społecznym. Rodzina z problemem alkoholowym staje się rodziną dysfunkcjonalną, w której

zaburzeniu ulega indywidualny rozwój jej członków, wewnętrzne relacje między nimi ulegają

usztywnieniu, a kontakty zewnętrze rodziny zostają ograniczane.

Zagrożenia w funkcjonowaniu rodziny z problemem alkoholowym pojawiają się

stopniowo. Problemy, przed jakimi staje rodzina w związku z nadmiernym piciem alkoholu,

stopniowo się rozwijają i charakteryzują się swoistą dynamiką. Współgra ona ze stadiami

rozwoju problemu alkoholowego u nadmiernie pijącego członka rodziny. Charakteryzują ją

etapy przystosowywania się członków rodziny do nowej sytuacji i reorganizacja jej

funkcjonowania. Jako pierwsza proces dostosowywania się rodziny do funkcjonowania z

problemem alkoholowym opisała Joan Jackson w wydanej w roku 1954 książce „Alcoholism

and the Family". Wyróżniła ona kilka faz tego procesu.

• Zaprzeczanie. Jest to pierwszy etap odpowiadający wczesnym etapom rozwoju

uzależnienia jednego z członków rodziny. W okresie tym wszyscy członkowie rodziny ignorują

i usprawiedliwiają przypadki nadmiernego spożycia przez niego alkoholu. On sam również

znajduje dla takiego zachowania różne formy racjonalizacji. Zaprzecza istnieniu problemu,

znajdując na to potwierdzenie w zachowaniach i opiniach pozostałych członków rodziny.

• Usiłowanie rozwiązania problemu. Na tym etapie partner osoby uzależnionej zaczyna

orientować się, iż nadmierne spożycie alkoholu przez współmałżonka przekracza normy i

zaczyna być problemem dla niego i całej rodziny. Pojawiają się pierwsze próby wywierania

nacisku by partner przestał pić, lub picie ograniczył. W tej fazie procesu rozwoju

współuzależnienia wśród dzieci pojawiają się psychologiczne problemy, wynikające z

konieczności dostosowywania się do życia w sytuacji utrzymującego się długotrwałego

napięcia.

• Dezorganizacja i chaos . Zaburzeniu ulega równowaga w rodzinie. Partner osoby

nadużywającej alkoholu nie potrafi radzić sobie z pojawiającymi się bezustannie problemami.

Pojawiają się pierwsze kłopoty finansowe. Pod wpływem długotrwałego stresu poszukuje on

pomocy u osób spoza rodziny. Nieprofesjonalna pomoc nie może jednak rozwiązać rodzinnych

problemów, tym bardziej, iż. osoba pijąca z reguły nie podejmuje prób wyjścia z uzależnienia.

• Reorganizacja dotychczasowego stylu życia w celu ominięcia problemu. Partner

stopniowo dostosowuje się do nowej sytuacji. Przestaje koncentrować swoją uwagę na

próbach powstrzymywania picia alkoholu przez współmałżonka. W zamian stara się

przejmować na siebie coraz więcej obowiązków, by zapewnić rodzinie w miarę normalne

funkcjonowanie. Bierze na siebie odpowiedzialność za funkcjonowanie całej rodziny.

Nierozwiązane problemy alkoholowe stają się elementem codzienności w życiu rodziny.

• Próby ucieczki. Partner próbuje doprowadzić do separacji lub rozwodu. Jeśli mu się to nie

udaje, rodzina funkcjonuje nadal, a jej życie koncentruje się głównie wokół osoby pijącej.

• Reorganizacja rodziny . Jeśli separacja lub rozwód dochodzi do skutku, rodzina

reorganizuje swoje życie już bez udziału osoby pijącej. W sytuacji, gdy osoba pijąca w rodzinie

podejmuje leczenie i jeśli udaje jej się osiągnąć stan trzeźwości, rodzina reorganizuje swoje

życie z udziałem tej osoby [Kinney, Leaton 1996, s. 149-150].

Proces wikłania się życia rodziny w problemy jakie stwarza osoba pijąca jest więc

długotrwały. Jego efektem staje się koncentracja członków rodziny wokół osoby alkoholika.

Swoistym sensem ich życia z jednej strony stają się ponawiane próby wpływania na jego

zachowanie, głównie w celu ograniczenia picia. Z drugiej strony, próby przeciwdziałania

destrukcji jaką w życie rodziny wnosi osoba nadmiernie pijąca. Taki sposób funkcjonowania

rodziny określany bywa mianem współuzależnienia. „Współuzależnienie jest więc pewną

formą przystosowania się do nieprawidłowego układu relacji międzyludzkich, która

umożliwia zachowanie dotychczasowego układu, a jednocześnie odbiera szansę na jego

zmianę" [ibid., s. 18]. W działania osoby współuzależnionej wpisany jest bowiem

nierozwiązywalny dylemat. Osoba współuzależniona przekonana jest bowiem o swojej

zdolności do wpływania na zachowanie osoby uzależnionej, mimo, iż jej rzeczywiste działania

nie przynoszą żadnego oczekiwanego rezultatu, zachowań osoby uzależnionej bowiem nie

zmieniają. W konsekwencji osoba współuzależniona sama dostosowuje się do zachowań

swojego uzależnionego partnera, wzmacniając na dodatek negatywne zachowania tego

drugiego. Partner osoby uzależnionej popada w pułapkę współuzależnienia.

Mimo subiektywnego poczucia możliwości konstruktywnego wpływania na

zachowanie osoby pijącej, osoba współuzależniona utrwala w tej osobie zachowania

podtrzymujące uzależnienie i tym samym opóźniające decyzję o podjęciu leczenia. Osoba

współuzależniona poddaje się bowiem rytmowi picia partnera - alkoholika, przejmuje za

niego odpowiedzialność, pomaga mu i nadmiernie się nim opiekuje, toleruje również jego

niewłaściwe zachowanie. Łączy przy tym najczęściej te zachowania z utrwalającym się

poczuciem swojej własnej małej wartości oraz winy za zaistniałą sytuację.

Rodzina z problemem alkoholowym

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: